From the Empire Ottoman to the Republic of Turkey The Muftī of Göynük Ib-rāhīm Ḥaḳḳī Efendi

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 2, 715 - 733, 15.12.2020

Talip Ayar

https://doi.org/10.18505/cuid.762170

Öz

In this article, the life of Göynüklü Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi will be analyzed. Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efen-di was born in Göynük in the middle of 1294/1878 according to the Rūmī calendar. Since his father was a mudarris, he has become familiar with ʿulamāʾ circles since his childhood. He spent the first years of his education life in Göynük, where he was born. He completed the later stages of the education process in Istanbul. He returned to Göynük after completing his mad-rasa education and obtaining his ijāzāt and he undertook various official duties in his hometown until 1946, the date of his death. He served as the Muftī of Göynük for the longest time among the duties he has undertaken. It is known that he had continued this duty in the last period of the Ottoman Empire and the first years of the Turkish Republic. Therefore, Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi is the last muftī of the Ottoman period and the first muftī of the Republic period in Göynük. Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi is the subject of this article because we think that his position is important.
According to our findings, there has not been any study on Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi yet. In this respect, the article will enable Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi to known in the light of archive sources and other available information/documents. The article includes informations about his life, family, education, hodjas, scientific background and the duties he undertook. In order to obtain this information, we first applied to the Istanbul Muftī’s Mashīkhat Archive and to the Religious Affairs Presidency Archive. From the aforementioned archives, the registry files of Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi were obtained. In addition, other sources that will contribute to the article have been carefully scanned.
Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi took the exam of the lectern sheikhdom and was found successful after his madrasah education. But, since the appointment to the lectern sheikhdom was made ac-cording to a certain hierarchy, his turn did not come. Upon this, Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi returned from Istanbul to his hometown, Göynük and undertook a number of official duties from this date until his death. Court membership, mudarrisship and muftīship are among his official duties that he undertook. His name was chosen and determined by the local units for the duty of muftī and he was appointed to the post with the approval of Shaykh al-Islām. Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi had served as the muftī of Göynük between 1912-1946 without any interruption. His long service as a muftī is enoug to reach a positive opinion about his education, scientific knowledge, personal characteristics, and his position in the eyes of administrators and society. Because the fact that a person has held the same post for thirty-four years is at least a sign of trust in him. However, when he was first appointed as muftī, some objections were raised against him.
It is possible to list these objections under the headings such as taking sides in favor of Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi when he was elected as the mufti, ignoring the applications of other candidates and his lack of scientific knowledge. These objections that submitted to the officials were not ignored by the local authorities, on the contrary, they were addressed. Even, these objections were investigated by more than one governmental institution. As a result of the investigations, it was determined that the allegations made against Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi were unfounded. As a result, this amount of information has been identified for Ibrāhīm Ḥaḳḳī Efendi at least for now. It would be appropriate to state that the contents of the article is open to improvement with the information and documents that are likely to be obtained later.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Ottoman Empire, Republic of Turkey, Göynük, İbrāhīm Ḥaḳḳī Efendi, Muftī.

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Göynük Müftüsü İbrahim Hakkı Efendi

Öz

Bu makalede Göynüklü İbrahim Hakkı Efendi’nin yaşamı ele alınacaktır. İbrahim Hakkı Efendi, Rûmî takvime göre 1294/1878 yılının ortalarında Göynük’te dünyaya gelmiştir. Babası müderris olduğu için küçüklüğünden itibaren ilim çevrelerine aşinadır. Eğitim hayatının ilk yılları doğduğu yer olan Göynük’te geçmiştir. Tahsil sürecinin ilerleyen aşamalarını ise İstanbul’da bitirmiştir. Medrese eğitimini tamamlayıp icâzet aldıktan sonra Göynük’e dönmüş ve vefat tarihi olan 1946 yılına kadar memleketinde çeşitli resmî görevler üstlenmiştir. Üstlendiği görevler arasında en uzun süreli olanı Göynük müftülüğüdür. Bu görevi Osmanlı’nın son dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında sürdürdüğü bilinmektedir. Dolayısıyla İbrahim Hakkı Efendi Göynük’te, Osmanlı döneminin son ve Cumhuriyet döneminin ilk müftüsüdür. Önemli olduğu-nu düşündüğümüz bu konumu sebebiyle İbrahim Hakkı Efendi, makaleye konu edilmiştir.
Tespitlerimize göre İbrahim Hakkı Efendi’yi konu edinen herhangi bir çalışma henüz yapılmamıştır. Bu yönüyle makale, arşiv kaynakları ve ulaşılabilen diğer bilgiler/belgeler ışığında İbrahim Hakkı Efendi’nin tanınmasına/bilinmesine olanak sağlayacaktır. Makalede hayatı ve ailesine, eğitimi ve hocalarına, ilmî birikimi ve üstlendiği görevlere yer verilmiştir. Bu bilgileri elde etmek için öncelikle İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi ve Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi’ne başvurulmuştur. Sözü edilen arşivlerden, İbrahim Hakkı Efendi’nin sicil dosyaları temin edilmiştir. Ayrıca makaleye katkı sağlayacağı düşünülen diğer kaynaklar da titizlikle taranmış-tır.
İbrahim Hakkı Efendi, medrese eğitiminin akabinde kürsü şeyhliği imtihanına girmiş ve başarılı bulunmuştur. Ancak kürsü şeyhliğine belirli hiyerarşi gözetilerek atama yapıldığından kendi-sinin sırası gelmemiştir. Bunun üzerine İbrahim Hakkı Efendi de İstanbul’dan memleketi Göynük’e dönmüştür. Göynük’e dönüşünden itibaren vefatına kadar bir takım resmî görevler üstlenmiştir. Mahkeme âzâlığı, müderrislik ve müftülük üstlendiği görevler arasında bulunmaktadır. Müftülük görevi için kendisinin ismi yerel birimler tarafından seçilerek belirlenmiş ve Şeyhülislamın onayıyla birlikte göreve tayin edilmiştir. İbrahim Hakkı Efendi, 1912-1946 yılları arasında kesintisiz bir şekilde Göynük müftülüğünü yürütmüştür. Uzun süre müftü olarak hizmet etmesi, onun eğitimi, ilmî birikimi, kişisel özellikleri, yöneticiler ve toplum nazarındaki konumu hakkında olumlu bir kanaat oluşması için yeterlidir. Zira bir kimsenin otuz dört yıl aynı görevi yürütmesi en azından ona duyulan güvenin göstergesidir. Bununla birlikte müftülük görevine getirildiği ilk zamanlar, onun hakkında bir takım itirazlar da gün-deme getirilmiştir.
Makalenin amaçları arasında yer almasına rağmen bazı konuların açığa çıkarılamadığını ifade etmek gerekecektir. Sözgelimi onun eğittiği talebelerin, verdiği fetvâların, dönemin olayları karşısında sergilediği tutum ve davranışların tespit edilemeyişi bunlara örnek gösterilebilir. Nitekim makalede, yukarıda zikredilen problemlerin de eleştirel bir tutumla, bilgi, belge, araştırma ve incelemelere dayalı şekilde üstesinden gelinmesi amaçlanmıştır. Ancak veri ve doküman teminindeki güçlükler bu sorulara cevap bulmamızı engellemiştir. Öte yandan, İbrahim Hakkı Efendi’nin sicil dosyalarının bulunduğu arşivlere işaret edilmiştir. Veri toplama aşamasında bu arşivlerin yanı sıra Cumhuriyet Arşivi, yöresel/mahalli ve özel arşivler de taranmıştır. Ayrıca Bolu ve Göynük tarihi üzerine çalışan araştırmacılardan bir kaçıyla görüşülmüştür. Fakat sözü edilen konuları açıklığa kavuşturacak sözlü veya yazılı herhangi bir bilgi ve belgeye ulaşılamamıştır. Kuşkusuz ilmî ve kültürel kimliğin bütün yönleriyle tespit edilmesinde yerelin kaynaklığı önemlidir. Yereldeki bilgileri içeren kaynakları düzenli bir şekilde kaydetmek, korumak ve sonraki dönemlere aktarmak büyük önem arz etmekle birlikte bu her zaman mümkün olmamıştır. O yüzden araştırmacılar açısından zaman zaman sınırlılıklar söz konusu ol-maktadır. Benzer durum bizim makalemiz için de geçerlidir. Makale içeriğine doğrudan katkı sağlamamış olsa bile Göynük’ün kültürel kimliği ve mirasını ortaya koyan çalışmalara imkânlar ölçüsünde başvurulmuştur. Dolayısıyla İbrahim Hakkı Efendi’yle ilgili en azından şimdilik bu kadar bilgi tespit edilmiştir. Daha sonra elde edilmesi muhtemel bilgi ve belgelerle makale içeriğinin geliştirilmeye açık olduğunu belirtmek yerinde olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti, İbrahim Hakkı Efendi, Göynük, Müftü

Kaynakça

• Ayar, Talip. “Cihât Mevzuatı”. Vakıflar Dergisi 48 (Aralık 2017), 145-194.
• Ayar, Talip. “Osmanlı Vakıf Geleneğinde Cihet Uygulaması”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18/1 (2018), 293-322.
• Başkurt, İrfan. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürsü Şeyhliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 117-145.
• Çetin, Osman. “Akşemseddin”. Bolu’nun Değerleri. ed. Osman Mutluel vd. 39-61. Bolu: AİBÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• DİBA, Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi. Sicil Dosyaları. No. 1923-1237.
• İlyas Muhtar. “Ahvâl-i Medâris, Ulemâya İntihâb”. Beyânülhak 7/168 (09 Temmuz 1328), 2961-2962.
• Kara, Ahmet Sinan. Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Müftülük: Müftülerin Eğitim, Tayin, Azil ve Sosyal Hayattaki Konumları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Köse, Ömer Faruk. “Cuma Vâizliği”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Hazi-ran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/cuma-vaizligi
• Kütükoğlu, Mübahat S. XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Ya-yınları, 2000.
• Mehmed Emin. “Kürsü Şeyhleri (Selâtin Şeyhliği)”. Sebilürreşad 17/427-428 (10 Temmuz 1335), 88-89.
• MŞH, İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (SAİD). No. 202, Göm-lek No. 6.
• Ömer Hilmi Efendi. İthâfü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1307.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 2004.
• Türkiye Nüfusu İl, İlçe, Mahalle, Köy Nüfusları. “Göynük Mahalleleri ve Köyleri”. Erişim 12 Haziran 2020. https://www.nufusune.com/goynuk-mahalleleri-koyleri-bolu
• Uludağ, Süleyman. “Ömer Sikkînî Dede ve Melâmetiyye”. Bolu’nun Değerleri. ed. Osman Mut-luel vd. 25-38. Bolu: AİBÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Yakut, Esra. “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Müftülerle İlgili Gerçekleştirilen Hukukî Düzenleme-ler”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/1 (2003), 33-54.
• Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Akşemseddin Hazretleri Vakfı Yayınları, ts.
• Bolu Livâsı Salnâmesi. Bolu Hükümet Matbaası, 1337–1922.
• “Hükkâm ve Sâir Memûrîn-i Adliyenin Usûl-i İntihâb ve Tayinlerine Dâir Kânûn”. Düstur. 1/5/1058-1062. Ankara: Başvekâlet Matbaası, 1937.
• “Hükkâm-ı Şer’ ve Memûrîn-i Şer’iyye Hakkında Kânûn-ı Muvakkat”. Düstur. 2/5/352-361. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1332.
• I. Akşemseddin Sempozyumu: Göynük-Bolu 25-27 Mayıs 1988 Tebliğler. Göynük-Bolu: Ak-şemseddin Vakfı Yayınları, 1989.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1286.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1292.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1306.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1310.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1311.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1312.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1314.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1317.
• Kastamonu Vilâyeti Salnâmesi. Kastamonu Vilâyet Matbaası, 1321.
• Kuruluşundan Bugüne Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Albümü: 1924-2009. haz. Hasan De-mirbağ vd. 3 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 1. Basım, 2010.
• “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”. Düstur. 2/2/127-138. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniye, 1330.
• “Mehâkim-i Nizâmiyyenin Taşkilatı Kânûn-ı Muvakkati”. Düstur. 1/4/235-256. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1299.
• Tarihin, Yolların ve Yeşilliğin Buluştuğu Göynük. haz. Selim Çapar. Ankara: Göynük Kayma-kamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Yayınları, 1998.