Din Perspektifinden Obsesif-Kompulsif Bozukluklar: Modern Yaklaşımlar ve Ebû Zeyd El-Belhî’nin Katkıları

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 2, 891 - 909, 15.12.2020

Ömer Faruk Söylev

https://doi.org/10.18505/cuid.777716

Cited By: 1

Öz

Ruhsal hastalıkların geçmişi insanlık tarihi kadar eskidir. Tarihsel süreç içinde değişen toplumsal, kültürel pek çok faktörden etkilenen ruhsal bozukluklar, kavramsal olarak sürekli yeniden yapılandırılarak tanımları ve sınıflandırmaları değişikliğe uğramıştır. Kökleri insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe uzanan obsesif kompulsif bozuklukların (OKB) modern kavramlarına evrilmesi 19. yüzyılda gerçekleşmiştir. OKB’nin ruhsal kökeni hakkındaki ilk bilimsel görüşler S. Freud’a aittir. Freud, OKB’deki ruhsal nedenlerin diğer ruhsal bozukluklardan farklı olduğunu gözlemleyerek obsesyonu, ayrı ve özgün bir bozukluk olarak incelemiştir. Zamanla OKB’nin oldukça yaygın bir rahatsızlık olduğu anlaşılmıştır. Amerikan Psikiyatri Birliği (APA) yayımladığı Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatiksel El Kitabı’nın son sürümü (DSM-5)’de OKB’yi anksiyete bozuklukları kategorisi içinden çıkartarak bağımsız bir başlık altında tasnif etmiştir. OKB, takıntılı fikir ve düşünce gibi zihinsel eylemler (obsesyon) ve/veya yineleyici ve zorlantılı davranışlardan (kompulsiyon) meydana gelen ruhsal bir bozukluktur. Hasta çoğu kez bu türlü düşünce ve davranışlarının mantıksız ve saçma olduğunun bilincindedir. Bu nedenle inançlarına, görüşlerine, ahlaki değerlerine ve mantığına ters bulduğu obsesif düşünceleri zihinden uzaklaştırılmaya çalışır. Fakat o çabaladıkça obsesif düşünceler daha da çoğalır, sıklaşır ve kişide büyük bir bunaltı meydana getirir. Hasta hissettiği bunaltıyı hafifletmek veya ondan tamamen kurtulmak için bu kez kompulsiyonlara başvurur. Kompulsiyonları tekrar ettikçe de bunaltısı artar ve kısır bir döngü içine girer. Bireyin yaşam kalitesini ciddi şekilde düşüren OKB’nin pek çok semptom alt grubu bulunmaktadır. Bunlardan birisi ve hatta en bunaltıcı olanı dini obsesyonlardır. Psikoloji literatüründe din ve OKB arasında uzun zamandır bir ilişki olduğu düşünülmüş ve bu ilişkiyi açıklığa kavuşturmayı amaçlayan bazı dikkat çekici çalışmalar yapılmıştır. Bireyin ruhsal sağlık bütünlüğünün korunmasında dinin vazgeçilmez bir unsur olduğunu gösteren pek çok araştırma bulgusu bulunmakla birlikte bazı dini anlayış biçimleri ve dini deneyimler sonucu edinilen kimi tecrübeler OKB ile ilgili kaygıları etkileyebilmektedir. Dindarlığın bu aşaması, OKB’nin bazı alt semptom gruplarıyla yakından ilişkilidir. Psikanaliz yönteminin kurucusu Freud ve takipçilerinin açıklamaları, OKB’nin anlaşılmasına büyük katkı sağlamıştır. Ancak psikanalitik yöntemin kuramsal açıdan dine karşı indirgemeci bir yaklaşım sergilemesi nedeniyle kişinin dine olan bağlılığının daha başlangıçta bir patoloji ya da en azından önemli bir içgörü engeli olarak değerlendirilmesi söz konusudur. Günümüzde bilişsel davranışçı psikoterapiler, OKB üzerinde en etkili psikolojik tedavi yöntemi olarak kabul edilir fakat onların da dini OKB’lerin tedavisinde başarı oranları düşüktür. Dini OKB kaygıları, genellikle somut tekrarlanabilir durumlar yerine manevi konuları içerdiğinden davranışçı yöntemlerin dini OKB tedavisinde uygulanması oldukça zor olabilir. Dolayısıyla geleneksel psikoterapi yaklaşımları, açıkça dine karşı olmasalar bile genellikle dini boyutu ihmal ettiklerinden dini obsesyonları bulunan bireylerin hayatlarındaki ıztırabı dindirmede yetersiz kalmaktadırlar. Ruhsal tedavilerin seküler yaklaşımlarla sınırlı tutulmasından doğan boşluk nedeniyle dindar hastalar, dini duyguları istismar eden kişilerin illegal uygulamalarının tehdidiyle karşı karşıyadırlar. Klinik anlamda dini obsesyonlar daha kaygı verici ve bunaltıcıdır. Dolayısıyla tedavileri de diğerlerinkinden daha zordur. OKB’nin tedavisinde farklı bilim disiplinlerin bir arada kullanıldığı, dini inanç ve değerler etrafında esneyebilecek, seçmeci yaklaşımlar daha etkili tedavi modelleri ortaya çıkartabilir. Böylece dini OKB’nin tedavisindeki başarı oranı tıp, psikoloji ve ilahiyat disiplinlerinin uygun işbirliği sayesinde üst düzeylere taşınabilir. İlahiyat disiplinleri açısından bu işbirliğini destekleyebilecek zengin bir dini kültürel miras bulunmaktadır. Bir örnek olarak Ebû Zeyd el-Belhî (322/934), Mesalihu’l-Ebdan ve’l-Enfüs adlı eserinde, Freud’dan yaklaşık on asır önce, nevrozlar ve psikozlar arasında muhtemelen ilk defa açık bir ayrım yapmış ve nevrotik bozuklukları sınıflandırmıştır. Ayrıca eserinde, bu bozuklukların her birinin tedavisi için rasyonel ve manevi bilişsel terapilerin nasıl kullanılacağını ayrıntılı bir şekilde göstermiştir. Bu çalışmada dini obsesyonlara hem psikolojik bir rahatsızlık hem de teolojik bir problem olarak bütüncül bir yöntemle yaklaşılmasının önemi vurgulanmaktadır. Bu nedenle dini OKB’nin tedavisinde psikiyatrik ve psikolojik yaklaşımların manevi danışmanlık ve rehberlikle işbirliği önerilmektedir. Dindar bir kişide görülen belirtilerin dini yaşantıya ait normal, tabii dini düşünce ve davranışlar mı yoksa dini kılıfa bürünmüş anormal görünümler mi olduğunun ayrıştırılmasındaki güçlük disiplinler arası bu işbirliğini zorunlu kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, manevi danışma, Obsesif-Kompulsif Bozukluk, Tedavi Yaklaşımları, vesvese

Obsessive-Compulsive Disorders from the Perspective of Religion: Modern Approaches and the Contributions of Abū Zayd al-Balkhī

Öz

The history of mental illnesses is as old as human history. Mental disorders are affected by changing social and cultural factors during the historical process, and have been conceptually restructured and their definitions and classifications have been changed. The evolution of obssessive-compulsive disorders with roots as old as human history into modern concepts took place in the 19th century. The first scientific views on the spiritual origin of OCD belong to S. Freud. Freud observed that mental causes in OCD are different from other mental disorders, and he examined obsession as a separate and specific disorder. Over time, it has been understood that OCD is a very common disorder. The American Psychiatric Association (APA) has classified OCD under an independent title in the latest version of the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) by removing it from the category of anxiety disorders. OCD is a mental disorder caused by mental actions such as obsessive thoughts (obsessions) and / or repetitive and compulsive behaviors (compulsion). The patient is often aware that such thoughts and behaviors are irrational and absurd. For this reason, he tries to get away obsessive thoughts that he finds contrary to his beliefs, opinions, moral values and logic from his mind. However, as he tries, obsessive thoughts become more and more frequent and create a great anxiety in the person. This time, the patient resorts to compulsions to alleviate the anxiety he feels or to get rid of it completely. As his compulsions repeat, his anxiety increases and he goes into a vicious circle. There are many symptom subgroups of OCD that seriously worsen the quality of life of the individual. One of these, and even the most overwhelming, is religious obsessions. It has been thought that there has been a relationship between religion and OCD for a long time in the psychology literature, and some remarkable studies have been conducted to clarify this relationship. Although there are many research findings showing that religion is an indispensable element in the protection of the mental health integrity of the individual, some forms of religious understanding and some experiences gained as a result of religious experiences may affect the concerns about OCD. This stage of religiosity is closely related to some sub-symptom groups of OCD. The explanations of the founder of the psychoanalytic method, Freud psychoanalytic method, and his followers made a great contribution to the understanding of OCD. However, since the psychoanalytic method exhibits a theoretically reductionist approach to religion, it is possible that the individual's devotion to religion is initially evaluated as a pathology or at least an important obstacle to insight. Today, cognitive behavioral psychotherapies are considered the most effective psychological treatment method for OCD, but their success rates in the treatment of religious OCD are low. Since religious OCD concerns often involve spiritual issues rather than concrete repeatable situations, behavioral methods can be quite difficult to apply in the treatment of religious OCD. Therefore, traditional psychotherapy approaches, even if they are not openly against religions, are insufficient to relieve the suffering in the lives of individuals with religious obsessions, as they generally neglect the religious dimension. Due to the vacuum that arises from restricting spiritual treatments to secular approaches, religious patients are threatened by the illegal practices of people who abuse religious feelings. Clinically, religious obsessions are more worrying and overwhelming. Therefore, their treatment is more difficult than others. Selective approaches that use different scientific disciplines together in the treatment of OCD and can stretch around religious beliefs and values can create more effective treatment models. Thus, the success rate in the treatment of religious OCD can be carried to higher levels thanks to the appropriate cooperation of the disciplines of medicine, psychology and theology. There is a rich religious cultural heritage that can support this collaboration in terms of theological disciplines. As an example, Abū Zayd al-Balkhī (d. 322/934), in his Maṣāliḥ al-abdān wa-l-anfus, probably made a clear distinction between neuroses and psychosis and classified neurotic disorders for the first time about ten centuries before Freud. In this study, the importance of approaching to religious obsessions as both a psychological disorder and a theological problem is emphasized. For this reason, cooperation of psychiatric and psychological approaches with spiritual counseling and guidance is recommended in the treatment of religious OCD. The difficulty in distinguishing whether the symptoms seen in a religious person are normal, natural religious thoughts and behaviors of religious life or abnormal appearances in the religious guise necessitates this interdisciplinary cooperation.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion, Spiritual Counseling, Obsessive-Compulsive Disorder, Scrupulosity, Treatment Approaches

Kaynakça

• Abramowitz, Jonathan S. - Jacoby, Ryan J. “Scrupulosity: A Cognitive–Behavioral Analysis and Implications for Treatment”. Journal of Obsessive-Compulsive and Related Disorders 3/2 (01 Nisan 2014), 140-149. https://doi.org/10.1016/j.jocrd.2013.12.007
• Al-Solaim, Lamis - Loewenthal, Kate Miriam. “Religion and obsessive-compulsive disorder (OCD) among young Muslim women in Saudi Arabia”. Mental Health, Religion & Culture 14/2 (2011), 169-182. https://doi.org/10.1080/13674676.2010.544868
• American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5). Washington, DC.: American Psychiatric Association, 2013.
• American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-IV) (4th ed.). Washington, DC.: American Psychiatric Association, 2005.
• Angın, Yasemin - Kızılgeçit, Muhammed. “Obsesif Kompulsif Bozukluğun Dini Kavramlarla İlişkisi ve Manevî/Dini Temelli Tedavi Yaklaşımları: Teorik Bir Bakış”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 53/1 (30 Haziran 2020), 331-351. https://doi.org/10.29288/ilted.684230
• Armaner, Neda. Psikopatoloji’de Dinî Belirtiler. Ankara: Demirbaş Yayınları Ayyıldız Matbaası, 1973.
• Awaad, Rania - Ali, Sara. “A Modern Conceptualization of Phobia in Al-Balkhi’s 9th Century Treatise: Sustenance of the Body and Soul”. Journal of Anxiety Disorders 37/ (01 Ocak 2016), 89-93. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2015.11.003
• Awaad, Rania - Ali, Sara. “Obsessional Disorders in Al-Balkhi’s 9th Century Treatise: Sustenance of the Body and Soul”. Journal of Affective Disorders 180/ (15 Temmuz 2015), 185-189. https://doi.org/10.1016/j.jad.2015.03.003
• Ayten, Ali. Din ve Sağlık Kavram, Kuram ve Araştırma. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018.
• Bayraktar, Muhammet Mustafa. “Gençlik Döneminde Görülen Obsesif Kompulsif Belirtinin İnanç, İbadet ve Dini Bilgi Düzeyi Gibi Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 17/1 (30 Haziran 2017), 151-175. https://doi.org/10.33420/marife.591735
• Belhî, Ebû Zeyd el-. Mesâlihu’l-Ebdân ve’l-Enfüs: Beden ve Ruh Sağlığı (neşir - çeviri). çev. Nail Okuyucu - Zahit Tiryaki. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Beșiroğlu, Lütfullah. “Obsesif Kompulsif Bozuklukta Fenomenoloji: Tedavi Yanıtı İçin Önemli mi?” Psikiyatride Güncel Türkiye Psikiyatri Derneği 4/3 (2014), 221-230.
• Beşiroğlu, Lutfullah vd. “Scrupulosity and Obsessive Compulsive Disorder: The Cognitive Perspective in Islamic Sources”. Journal of Religion and Health 53/1 (01 Şubat 2014), 3-12. https://doi.org/10.1007/s10943-012-9588-7
• Bulut, Serkut vd. “İçgörüsü Az Olan Obsesif-Kompulsif Bozukluk”. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 6/2 (2014), 126- 141. https://doi.org/10.5455/cap.20130816032746
• Çağrıcı, Mustafa. “Vesvese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/70-72. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/vesvese
• Evans, David - Leckman, James. “Origins of Obsessive-Compulsive Disorder: Developmental and Evolutionary Perspectives”. Developmental Psychopathology. ed. Dante Cicchetti - Donald J. Cohen. 404-435. Wiley, Second Edition., 2006. https://doi.org/10.1002/9780470939406.ch10
• Freud, Sigmund. “‘Kaygı Nevrozu’ Olarak Tanımlanan Belli Bir Sendromun Nevrasteniden Ayrı Değerlendirilmesinin Gerekçeleri Üzerine 1895 (1894)”. çev. Selçuk Budak. Psikopataloji Üzerine. 33-66. İstanbul: Öteki Yayınevi, 4. Basım, 2016.
• Freud, Sigmund. “Ketlemeler Semptomlar ve Kaygı 1926 (1925)”. çev. Selçuk Budak. Psikopatoloji Üzerine. 243- 327. İstanbul: Öteki Yayınevi, 4. Basım, 2016.
• Freud, Sigmund. Psikanalize Giriş Dersleri. çev. Selçuk Budak. İstanbul: Öteki Yayınevi, 7. Basım, 2018.
• Freud, Sigmund. “Saplantı Nevrozuna Yatkınlık (Nevroz Seçimi Sorununa Bir Katkı 1913)”. çev. Selçuk Budak. Psikopatoloji Üzerine. 137-154. İstanbul: Öteki Yayınevi, 4., 2016.
• Geçtan, Engin. Psikanaliz ve Sonrası. İstanbul: Metis Yayınları, 2002.
• Geçtan, Engin. Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar. İstanbul: Remzi Kitabevi, 9. Baskı., 1993.
• Gökçakan, Nurcan. “Bir Obsesif-Kompulsif Bozukluk Vakasında Bilişsel-Davranışçı Terapi Uygulaması”. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 1/1 (2005), 81-90.
• Gürsu, Orhan. “Değişen Dünyada Aile ve Psikolojik Problemler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2015), 99-130.
• Gürsu, Orhan. “İslam Düşünürü Belhi’nin (849-934) Ruh Sağlığına Yönelik Görüşlerinin Modern Psikoloji Doğrultusunda Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Din Psikolojisi Özel Sayısı (15 Nisan 2016), 271-309. https://doi.org/10.21054/deuifd.284620
• Haque, Amber. “Psychology from Islamic Perspective: Contributions of Early Muslim Scholars and Challenges to Contemporary Muslim Psychologists”. Journal of Religion and Health 43/4 (01 Aralık 2004), 357-377. https://doi.org/10.1007/s10943-004-4302-z
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Inozu, Mujgan vd. “Scrupulosity in Islam: A Comparison of Highly Religious Turkish and Canadian Samples”. Behavior Therapy 43/1 (01 Mart 2012), 190-202. https://doi.org/10.1016/j.beth.2011.06.002
• Koç, Bozkurt. “Dinsel Bir Yaklaşımla Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu”. EKEV Akademi Dergisi 6/10 (2002), 129- 144.
• Köse, Ali. Frud ve Din. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Kulaksızoğlu, Işın B. vd. (ed.). Psikiyatri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi, 2009.
• Öztürk, M. Orhan. Psikanaliz ve Psikoterapi. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi, 4. Basım, 2008.
• Öztürk, M. Orhan. Ruh Sağlığı ve Bozuklukları. Ankara: Feryal Matbaası, Nobel Tıp Kitapevleri, 9. Basım., 2002.
• Purdon, Christine - Clark, David A. Takıntılarla Başa Çıkma. çev. Aylin Gündoğdu - Pınar İşçen. İstanbul: Psikonet Yayıncılık, 2019.
• Ritchie, Hannah - Roser, Max. “Mental Health”. Our World in Data. 20 Ocak 2018. Erişim 29 Mart 2020. https://ourworldindata.org/mental-health
• Salman, Meral. Kur’an’da Vesvese Kavramının Tahlili. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Sakarya Üniversitesi, 2019.
• Sayılgan, Mehmet Akif. “Obsesif-Kompulsif Bozukluk ve Bilişsel-Davranışçı Tedavi”. Bilişsel-Davranışçı Terapiler. ed. Işık Savaşır vd. 71-89. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 2003.
• Steketee, Gail S. Treatment Of Obsessive And Compulsive Disorder. New York: Guilford Press, 1st edition., 1995.
• Şafak, Yasir vd. “Obsesif Kompulsif Bozuklukta Bilişsel Davranışçı Grup Psikoterapisinin Etkinliğinin Değerlendirilmesi”. Türk Psikiyatri Dergisi 25/4 (2014), 225-233. https://doi.org/10.5080/u7510
• Şahin, Ahmet Rifat. “Obsesif-Kompulsif Bozukluk”. Psikiyatri Temel Kitabı. ed. Cengiz Güleç - Ertuğrul Köroğlu. 568. Ankara: Hekimler Yayın Birliği, 1997.
• Topçuoğlu, Volkan. “Obsesif Kompulsif Bozuklukta Psikanalitik Görüşler”. Klinik Psikiyatri 6/1 (2003), 46-50.
• Toprak, Taha Burak. “Dini Obsesyon ve Kompulsiyonların Psikoterapisinde Kuramlar, İmkanlar, Sınırlılıklar”. Türkiye Bütüncül Psikoterapi Dergisi 1/1 (2018), 123-141.
• Toptaş, Beria. “Kuramsal Çerçeveden OKB”. Türkiye Bütüncül Psikoterapi Dergisi 2/3 (2019), 94-109.
• Yıldız Yağcı, Hanife. Saplantılı Dini Davranışlar. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Bursa Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yılmaz, Berat. “Obsesif Kompulsif Bozukluk Tedavisinde Güncel Yaklaşımlar”. Lectio Scientific Journal of Health and Natural Sciences 2/1 (2018), 21-42.
• Yörük, Pınar - Tosun, Ahmet. “Obsesif Kompulsif Bozuklukta Üst Bilişsel Model”. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar - Current Approaches in Psychiatry 7/2 (2015), 190-207. https://doi.org/10.5455/cap.20140807024558
• Yüksel, Nevzat. Ruhsal Hastalıklar. Ankara: Çizgi Tıp Yayınevi, 2. Basım, 2001.
• World Health Organization (WHO). “Mental Health”. Erişim 28 Mart 2020. https://www.who.int/westernpacific/health-topics/mental-health
• Ulusal Ruh Sağlığı Eylem Planı (2011-2023). Ankara: Sağlık Bakanlığı, 1. Basım, 2011.
• Güncel Türkçe Sözlük. “vesvese”. 10 Temmuz 2020. Erişim 11 Temmuz 2020. https://sozluk.gov.tr/?kelime=vesvese