Din Sosyolojisinin Yöntemsel İncelikleri: Bir Şematikleştirme Çabası

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 2, 911 - 931, 15.12.2020

Birsen Banu Okutan

https://doi.org/10.18505/cuid.784076

Cited By: 3

Öz

Din sosyolojisi, bulunduğu kategori itibarıyla sosyoloji ile dini araştırmaların kesişiminde interdisipliner bir oluşum göstermektedir. Asal parametrelerden biri olarak dinin, diğer değişkenlerle ilişkisi açıklanmaya ve mevcut örüntü çözümlenmeye çalışılırken gerek sosyal bilim gerekse temel İslam bilimlerinin birlikteliğine zaman zaman ihtiyaç duyulmaktadır. Her ne konu nasıl çalışılacaksa, bir taraftan yardımcı bilimlerle kesişme noktalarının sarahatle açıklanması, diğer taraftan da araştırmanın din sosyolojisi merkezinde konumlanarak alanı temsil etmesi beklenmektedir. Okuyucuların, ellerindeki metinlerin din sosyolojisi disiplini içinde yazıldığını anlayabilmelerinin geçerli yolu, araştırmaların metinsel temsil kabiliyetini yükseltmektir. Din sosyolojisi içinde temsiliyeti yükseltmek için dayanılan temel mesele, diğer bilimlerde de olduğu gibi yöntemin belirlenmesi üzerine kilitlenir. Bugün Türkiye’de din sosyolojisi alanında yöntem üzerine odaklanan çalışmaların bilim felsefesi ve metodoloji yönelimli değerlendirmeler ile varlığından söz edilebilmekle birlikte konunun gereken ilgiyi görmediği açıktır. Bu çalışma özelinde, din sosyolojisi alanında yapılacak araştırmalarda kullanılabilecek yöntemin şematik olabilirliği hipotetik olarak sorgulanacaktır. Şematikleştirmekten kasıt, din sosyolojisinde yöntem kullanımının ana inceliklerini göstermek ve bir tasarım planı çizmektir. Bu sebeple, ilk önce, yöntemin belirlenmesinde karşılaşılan problemlere değinilecek ardından din sosyolojisi çalışmalarında takip edilebilecek yöntemsel şema, zihinsel, eylemsel ve özgün bir kategori olarak eklenen göstergesel süreç ile birlikte değerlendirilecektir. Makale, din sosyolojisi çalışmaları yaparken yöntemin nasıl kullanılacağı üzerinden ilkesel bilgilere odaklanmakta; yöntemin pratikte nasıl kullanılacağına ilişkin derinlemesine inceleme yapmayı vaat etmemektedir. Çalışmada gösterilen işaretler takip edilerek diğer araştırmalarda daha derinlikli örnekler sunulabileceği, araştırmanın en genel çıktısıdır. Bir manada, bu makale din sosyolojisinde kullanılan yönteme ilişkin bir temel atma niyetidir. Çalışmada, doğa ve sosyal bilimlerin ortak kullandığı çatı kavram olarak yöntemin tek başına tümevarım, tümdengelim gibi zihinsel süreçler olmadığı vurgulanmakta; araştırma tekniği, desen, model gibi eylemsel süreçler veya teori ve yaklaşım gibi isimlendirilemeyeceği açıklanmaktadır. Ayrıca hem soyut hem de somut bir çabanın ürünü olan yöntemin sadece zihinsel ve eylemsel yönleriyle değil ilaveten göstergesel süreciyle de dikkate alınması gerektiği önerilmektedir. Özelleştirilen şemada, zihinsel ve eylemsel kategoriler, sosyolojinin diğer alt dallarındaki belirteçlerle daha fazla ortaklığa sahipken, göstergesel taraf, yeni bir kategori olarak farklılaşmaktadır. İlk olarak zikredilecek husus, bilimsel süreçte görülen her objenin göstergesel anlamına dikkat çekmenin gerekliliğidir. Araştırma planından önce bir din sosyoloğu, çevresindeki her nesnenin göstergeler bütününün bir parçası olduğunu içselleştirdiğinde araştırmaya değer görülecek sayısız konu envanteri önüne serilir. Envanter sağlama işleminde göstergebilimin önerdiği çeşitli protokoller takip edilir. İkincil olarak, araştırmacının kendi göstergesel kimliğini keşfetmesi beklenir. Din sosyolojisi araştırmacılarının büyük oranda teoloji eğitimi alması nedeniyle bedenselleşmiş bilgilerinin metne çok daha fazla yansıma ihtimali mevcuttur; göstergesel sürecin yönteme dahil edilmesi ile araştırmacı, kendi değerleri ve iman öğretilerine meşruiyet kazandıracak şekilde sübjektif bakış açısıyla bilimsel bir çalışma yapamayacağını zihinsel süreçten önce öğrenir. Bu farkındalık ile göstergesel kimliğini tanır ve nesnelerin anlam mutfağına girer. Araştırmacının nesnelliğe en yakın ilkesel girişi ile alımlayıcılar dogmatik metin okumadıklarını anlar. Bu bir taraftan özgür bir arenada yapılacak din sosyolojisi çalışmalarının artmasına yol açarken bir taraftan da kişisizleştirilmiş sosyoloji metinleri ile paydaşlık kurmaya olanak sağlar. Sosyolojiler değil sosyoloji ilkesinin metinlere yansıması, ortak dili geliştirerek akraba kavramların kullanımını pekiştirir ve tanzim edilmiş kavramsal malzeme şematik dağınıklığı önlemeye yardımcı olur. Diğer yandan, din sosyolojisi araştırmacısı da düşündüklerinden daha fazlasını elde etmek için bilişsel bir sürecin kapılarını olabildiğince genişletir. Tümevarım, tümdengelim veya hipotetik-dedüktif gibi uslamlama biçimleri genel-tikel arasında kurulan ilişkinin yönünü belirlemektedir. Araştırmacının hem bütünü hem parçayı hem de aralarındaki çok yönlü bağlantıyı dikkate alıp araştırmanın seyrine göre hangi zihinsel süreci takip ettiğini belirtmesi, okuyucunun yöntemi kavramasını sağlar.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Yöntem, Göstergesel Süreç, Zihinsel Süreç, Eylemsel Süreç

Tricks of Methods in Sociology of Religion: A Schemetical Attempt

Öz

Sociology of religion is an interdisciplinary formation at the intersection of sociology and religious studies. While trying to explain the relationship of religion -as a noticeable parameter- with other variables and analyze the current pattern, the unity of social sciences and basic Islamic sciences is occasionally needed. It is expected that the intersection points with the auxiliary sciences will be clearly explained, and the research will represent the field by positioning at the center of the sociology of religion. The valid way for readers to understand texts that are written within the discipline of the sociology of religion is to increase the textual representation of research. The basic issue to increase this representation is locked on the determination of the method as in other sciences. Although it can be mentioned that the studies focusing on the method in the field of sociology of religion are based on the philosophy of science and methodology-oriented evaluations, it is clear that the subject does not receive the necessary attention. This study questions the schematic feasibility of the method that can be used in researches within the field of sociology of religion hypothetically. By schematizing, it is meant to show the main tricks of the method use in the sociology of religion and draw a design. For this reason, firstly the problems encountered in the determination of the method will be addressed and then methodological scheme that can be followed in the studies of the sociology of religion will be evaluated together with the mental, the actional and the semiotic process added as an original category. The article focuses on principal information on how to use the method while studying the sociology of religion; however, does not promise an in-depth study of how the method can be used in practice. The most general output of the research is that by following the signs shown in the study, in-depth examples for further studies can be presented. The study emphasizes that the method as the umbrella concept used jointly by the natural and social sciences is not the only mental processes such as induction and deduction, and also explains that it cannot be labeled as actional processes such as research technique, pattern, model, or theory and approach. It is suggested that the method, which is the product of both abstract and concrete effort, should be taken into account not only with its mental and actional aspects, but also with its semiotic process. In the specialized scheme, while the mental and actional categories have more in common with markers in other sub-branches of sociology, the semiotic side differentiates as a new category. The first point to be mentioned is the necessity to draw attention to the indicative meaning of every object seen in the scientific process. Before the research plan, when a sociologist of religion internalizes that every object around him/her is a part of the body of signs, countless inventories of topics worth investigating are presented. Various protocols suggested by semiotics are followed in the process of providing inventory. Secondly, the researcher is expected to discover his/her own semiotic identity. Since the scholars of the sociology of religion, have largely received theological education, there is a greater possibility that their embodied knowledge will be reflected in the text. Through the inclusion of the semiotic process in the method, the researcher learns before the mental process that he/she cannot conduct a scientific study with a subjective perspective in a way to legitimize his own values and tenets. Through this awareness, he/she recognizes his semiotic identity and reaches the kitchen of meaning. When the researcher is closest to objectivity, receptors understand that they are not reading dogmatic text. This situation, on the one hand, leads to an increase in the studies of the sociology of religion to be carried out in a free arena, on the other hand, it allows to establish a stakeholder with dehumanized sociology texts. The reflection of the principle, sociology not sociologies, to the texts improves the use of related concepts by developing the common language, and the arranged conceptual material helps to prevent schematic clutter. Also the researcher of the sociology of religion expands the doors of a cognitive process as much as possible to get more than they think. Reasoning forms such as induction, deduction or hypothetical-deduction determine the direction of whole and particular. The fact that the researcher takes into account both the whole and the part, and the multi-directional connection between them and indicate which mental process he/she followed according to the course of the research, enables the reader to comprehend the method.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Method, Cognitive Process, Actional Process, Semiotical Process

Kaynakça

• Arslantürk, Zeki - Amman, Tayfun. Sosyoloji. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 4. Basım, 2001.
• Austen, Jane. Aşk ve Gurur. çev. Nihal Yeğinobalı. İstanbul: Can Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Ayverdi, Samiha. Mesihpaşa İmamı. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 3. Basım, 2000.
• Barthes, Roland. Bir Deneme Bir Ders: Eiffel Kulesi ve Açılış Dersi. çev. Mehmet Rifat - Sema Rifat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Barthes, Roland. Çağdaş Söylenler. çev. Tahsin Yücel. İstanbul: Metis Yayınları, 4. Basım, 2011.
• Barthes, Roland. Göstergebilimsel Serüven. çev. Mehmet Rifat - Sema Rifat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 6. Basım, 2012.
• Barthes, Roland. Dilin Çalışma Sesi. çev. Ayşe Ece vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Becker, Howard S. Mesleğin İncelikleri. çev. Levent Ünsaldı vd. Ankara: Heretik Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Becker, Howard S. Toplumu Anlatmak. çev. Şerife Geniş vd. Ankara: Heretik Yayınları, 2016.
• Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. Tarih Serisi (No. 5). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Bourdieu, Pierre. Sosyoloji Meseleleri. çev. Filiz Öztürk vd. Ankara: Heretik Yayınları, 2016.
• Cangızbay, Kadir. Sosyolojiler Değil Sosyoloji. Ankara: Ütopya Yayınları, 4. Basım, 2011.
• Çelebi, Nilgün. Sosyoloji ve Metodoloji Yazıları. Ankara: Anı Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Çiftçi, Adil. Din Sosyolojisi ve Yöntem: Toplumbilim Yazıları 2. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2016.
• Ergun, Doğan. Sosyoloji ve Tarih. Ankara: İmge Kitabevi, 4. Basım, 2005.
• Ergun, Doğan. 100 Soruda Sosyoloji Elkitabı. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Ergun, Doğan. Yöntemi Bulmak. Ankara: İmge Kitabevi, 3. Basım, 2018.
• Feyerabend, Paul. Özgür Bir Toplumda Bilim. çev. Ahmet Kardam. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Geertz, Clifford. The Interpretation of Cultures: Selected Essays. New York: Basic Books, Inc., 1973.
• Günay, Ünver vd. “Türk Din Sosyolojisinde Yöntem Sorunu”. Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları Sempozyumu (11 -13 Haziran 2004). 193-215. Çorum: Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 8. Basım, 2008.
• Güneş, İsmail. The İmam. (Film, 2005). https://www.imdb.com/title/tt0481354/
• Layder, Derek. Sosyolojik Araştırma Pratiği. çev. Serdar Ünal. Ankara: Heretik Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Neuman, Lawrence W. Toplumsal Araştırma Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklaşımlar 1. çev. Sedef Özge. Ankara: Yayın Odası, 8. Basım, 2016.
• Okutan, Birsen Banu. Erillik ve Din. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Taş, Kemalettin. Sosyal Bilim Paradigmaları Açısından Sosyolojik Metodoloji. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Taştan, Abdulvahap. “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri Felsefe ve Din Bilimleri Bölümlerinde Lisansüstü Tez Çalışmaları ve Bazı Yöntembilimsel Sorunlar”. Bilimname 35 (2018), 305-320. DOI: 10.28949/bilimname.397561
• Ünsaldı, Levent. “Sürekli Bir Tematikleştirme Çabası Olarak Sosyoloji: Birkaç Epistemolojik İzahat ve Kavramsal Yaratıcılığa Çağrı/Çakalın Sosyolojisine Davet”. Sosyoloji Divanı 3 (2014), 13-37.
• Ünsaldı, Levent. “Takdim”. Mesleğin İncelikleri. mlf. Howard S. Becker. 9-17. Ankara: Heretik Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Weber, Max. Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. çev. Vefa Saygın Öğütle. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.