An Overview of Ṣūfī Tafsīr (Exegesis) Tradition From the Angle of (Bayān)-Concealment Paradox

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1355 - 1379, 15.12.2020

Betül İzmirli

https://doi.org/10.18505/cuid.773660

Öz

The issue of how to read and interpret the Qur’ān has been the subject of Islamic sciences such as Kalām, Fiqh and Taṣawwuf. Each discipline has put forward an interpretation methodology according to its point of view. While interpreting the verses, the Ṣūfīs who are members of Taṣawwuf also produced some methodological concepts for several reasons. They interpreted the Qur’ān with the sign (ishāra), a method of interpretation suitable for the characteristics of Taṣawwuf. The ishāra is a secondary method of interpretation compared to tafsīr (the Qur’ānic exegesis). In this context, the ishārī tafsīr is the interpretation of the verses by kashf and ilhām. It is also the narration of the signs claimed to exist in the verse. However, while the ṣūfīs wanted to explain their inferences regarding the verses on the one hand, they had to hide them on the other hand. These attitudes led to the paradox of statement-concealment as a problem peculiar to the ishārī tafsīr. The goal of this study is to evaluate the tradition of ṣūfī tafsīr / exegesis in terms of this paradox. One of the aims of this study is also to determine the tools that the ṣūfīs use for some reasons in interpreting the Qur’ān and how they conceptualize them. In this perspective, the function of symbolic means such as letter and sign in Taṣawwuf has been emphasized. The formation of a number of methods and instruments specific to ishārī interpretation and the influence of Ibn al-ʿArabī on this method have been discussed. To achive the objectives of this paper, this research article conducted a detailed literature review. As a method, the phenomenological approach and historical methodology have been used in order to present the ṣūfīs interpretation methodology objectively. The concept analysis method has used in order to exhibit a detailed analysis of some concepts directly related to the subject of the study. There are many studies about ishārī tafsīr, the method of interpretation of the Qur’ān by the ṣūfīs in Turkey and abroad. These works are mostly of classical-style works based on determining the nature and position of the ishārī tafsīr or discussing the ishārī interpretation style of a ṣūfī mufassir. For example, Yaşar Kurt’s work titled Ni’metullah Nahcivânî ve Tasavvufî Tefsiri, Mehmet Okuyan’s work named Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri are doctoral theses on this subject. If we need to mention some studies directly related to the subject and the purpose of our article; they are as follows: Among the works written today are Yunus Emre Gördük’s Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir, Davut Ağbal’s book titled İbn Arabî’de İşârî Tefsir, some communiqués in the book published by Kuramer under the name of Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. Ekrem Demirli’s article “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme” is one of the sources of this research. As for the works written in the past; early ṣūfīsm classics, al-Ghazālī’s and Ibn al-ʿArabī’s writings, some boks on the methodology of Qur’ānic interpretation written by scholars such as al-Dhahabī and al-Zurḳānī can be given. The findings and results obtained inthe light of this study are: The ṣūfis have named their experiences they wanted to express, as ishāra. They have wanted to declare their feelings as a result of the spiritual states they were in while reading or listening to the Qur’ān. At the same time, they tried to hide their feelings with the concern of not being understood, not being accepted, being accused or harming those who did not taste the same pleasure. The desire to explain their enthusiastic feelings and experiential knowledge on the one hand and the need to conceal them on the other, seemingly have caused a paradox. Therefore, they have made use of some conceptual tools while interpreting the Qur’ān and used a covered language. In this framework, Ibn al-ʿArabī and his successors have a different position and style. Ibn al-ʿArabī’s approach to the Qur’ān has been named as theoretical ṣūfī tafsīr instead of ishārī ṣūfī tafsīr from now on. His main instrument is iʻtibār / taʻbīr as a way of ta’wīl. His followers such as Kāşhānī, Nakhčiwānī and Brūsawī have been influential in the spread and acceptance of the ishārī interpretation activities. This article fills the gap in the literature. Because it is a methodological analysis and an evaluation of the terms and methods that ahl al-taṣawwuf have produced in order to explain or conceal some of their thoughts about the verses, it will also make a contribution to the ishārī tafsīr literature. Although the article is presented as a result of a careful and detailed research, there are some missing points in it. Thus, further studies that will contribute positively to the debates on the legitimacy of the ishārī tafsīr and its method can be produced.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf, Tafsīr, Ta’wīl, Ishārī (Symbolic) Interpretation, Ishāra (Symbol), Iʻtibār (The Analogy Method)

Beyân Etme-Gizleme Paradoksu Açısından Sûfî Tefsîr (Yorum) Geleneğine Genel Bir Bakış

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’in nasıl okunup yorumlanacağı meselesi, Kelâm, Fıkıh ve Tasavvuf gibi İslâmî ilimlerin erbâbı tarafından konu edilmiştir. Her disiplin kendi zâviyesinden bir yorumlama usûlü ortaya koymuştur. Tasavvuf ilminin mensupları sûfîler de âyetleri yorumlarken bir takım sebeplerle bazı metodolojik kavramlar üretmişlerdir. Onlar Kur’ân’ı, Tasavvuf’un karakteristik özelliklerine uygun bir tefsir yöntemi olan işâret ile yorumlamıştır. İşâret, tefsire nazaran ikincil bir yorum metodudur. Bu bağlamda işârî tefsir, keşf ve ilhâmla Kur’ân âyetlerinin yorumlanması ve âyette mevcûdiyeti öne sürülen işâretlerin anlatılmasıdır. Ne var ki sûfîler, âyetlere dair çıkarımlarını bir yandan açıklamak isterken, diğer taraftan gizlemek zorunda kalmışlardır. Dolayısıyla bu çelişkili tutumları, işârî tefsire has bir problem olarak beyân etme-gizleme paradoksunu doğurmuştur. İşte bu çalışmanın amacı, bahsi geçen paradoks açısından sûfî tefsir / yorum geleneğini değerlendirmektir. Sûfîlerin Kur’ân’ı yorumlamada bazı nedenlerle kullandıkları araçların ve bunları kavramsallaştırma biçimlerinin tespit edilmesi de bu araştırmanın amaçlarındandır. Bu perspektif içinde harf, işâret gibi sembolik vasıtaların tasavvuftaki fonksiyonu üzerinde durulmuştur. İşârî yoruma has bir takım metot ve enstrümanların oluşumu ve bunda İbnü’l-Arabî’nin etkisi ele alınmıştır. Bir araştırma makalesi mâhiyetinde olan bu çalışmanın amaçlarına ulaşabilmek için ayrıntılı bir literatür taraması yapılmıştır. Yöntem olarak ise sûfîlerin yorum usûlünü objektif olarak verebilmek gayesiyle, fenomenolojik yaklaşım ve tarihsel yöntem kullanılmıştır. Çalışmanın konusunu doğrudan ilgilendiren bazı kavramların detaylı analiz edilmesi için, yer yer kavram analizi yönteminden de istifade edilmiştir. Sûfîlerin Kur’ân yorumlama metodu olan işârî tefsire dair Türkiye’de ve yurt dışında birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar çoğunlukla işârî tefsirin mâhiyetini ve konumunu belirleme veya bir sûfî müfessirin işârî tefsir üslûbunu ele almaya dayalı klasik tarzda ürünlerdir. Örneğin Yaşar Kurt’un Ni’metullah Nahcivânî ve Tasavvufî Tefsiri isimli çalışması, Mehmet Okuyan’ın Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri isimli çalışması sözkonusu temada doktora tezleridir. Makalemizin konusu ve amacıyla doğrudan ilişkili bazı çalışmalardan bahsetmek gerekirse; günümüzde yapılan çalışmalar arasında Yunus Emre Gördük’ün Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir adlı eseri, Davut Ağbal’ın İbn Arabî’de İşârî Tefsir isimli kitabı, Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu adıyla Kuramer tarafından yayınlanan sempozyum kitabındaki tebliğler sayılabilir. Ekrem Demirli’nin “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme” makalesi de bu araştırmanın kaynaklarındandır. Geçmişte telif edilen eserlere gelince; başta erken devir tasavvuf klasikleri olmak üzere, Ebû Hâmid el-Gazzâlî ve İbnü’l-Arabî’nin teliflerinden, Zehebî ve Zürkānî gibi ulemânın yazdığı tefsir usûlü kitaplarından söz edilebilir. Bu çalışmanın verileri ışığında elde edilen bulgu ve sonuçlar ise şöyle sıralanabilir: Sûfîler dile getirmek istedikleri kişisel tecrübelerini işâret olarak tesmiye etmişlerdir. Onlar Kur’ân okurken veya dinlerken içinde bulundukları mânevî hâller neticesinde hislerini beyân etmek istemişlerdir. Aynı zamanda anlaşılmama, kabul görmeme, itham edilme ya da aynı zevki tatmamış olanlara zarar verme kaygısıyla bu duygularını gizleme yoluna gitmişlerdir. Kendilerinin, coşkun duygularını ve tecrübî bilgilerini bir yandan açıklama arzusu, öbür taraftan saklama gereği zâhiren bir paradoksa neden olmuştur. Bu sebeple onlar Kur’ân’ı yorumlarken bazı kavramsal araçlardan istifade etmişler ve kapalı bir dil kullanmışlardır. Bu çerçevede İbnü’l-Arabî’nin ve haleflerinin ise ayrı bir konumu ve üslûbu vardır. İbnü’l-Arabî’nin Kur’ân’a yaklaşımı artık işârî sûfî tefsir yerine nazarî sûfî tefsir olarak adlandırılmıştır. Kendisinin temel enstrümanı, bir te’vîl metodu olarak iʽtibâr / taʽbîrdir. Kâşânî, Nahcivânî, Bursevî gibi takipçileri de işârî yorum faaliyetlerinin yayılması ve kabul görmesinde etkili olmuşlardır. Bu makale, tasavvuf ehlinin âyetler hakkındaki bazı düşüncelerini beyân etmek ya da saklamak için ürettikleri terimler ve birtakım yöntemler hakkında metodolojik bir analiz ve değerlendirme olması bakımından, literatürdeki boşluğu dolduracaktır. Bununla birlikte o, işârî tefsir literatürüne de bir katkı sağlayacaktır. Makale her ne kadar dikkatli ve detaylı bir araştırma neticesinde ortaya konulsa da onda eksik kalan hususlar elbette mevcuttur. Sûfîlerin Kur’ân yorumlarına dair, üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış veya ayrıntılı olarak ele alınmamış bu tür meseleler diğer araştırmacılar tarafından da bir analize tâbi tutulabilir. Böylece işârî tefsir hakkındaki meşrûiyet ve usûl tartışmalarına olumlu katkıda bulunacak çalışmalar üretilebilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tefsîr, Te’vîl, İşârî Yorum, İşâret, İʿtibâr

Kaynakça

• Ağbal, Davut. İbn Arabî’de İşârî Tefsir. Litera Yayıncılık, İstanbul, 2017.
• Akpınar, Ali. “İşari Tefsir ve Kuşeyri’nin Besmele Tefsiri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştır-ma Dergisi 9 (2002), 53-92.
• Âlûsi, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-meânî. 30 Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974.
• Avcu, Ali. “Bâtınî Din Anlayışının Epistemik Temelleri”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. 19-44. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsiri Yeniden Düşünmek”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2011), 103-148.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsirde Yöntem Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2012), 59-110.
• Ay, Mahmut. Kur’ân Ne Söyler? Sûfî Ne Anlar?. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2016.
• Bozhüyük, Mehmet Emin. “Hurûf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/397-401. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Yapısı. çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demir-li. İstanbul: Mana Yayınları, 2020.
• Cihâdî, Seyyid Emîr. “Te’vîlât-ı İrfânî-i Hurûf-i Mukattaa-i Kur’ân-ı Kerîm der Tefsîr-i Keşfü’l-Esrâr”. Neşriyye-i Edeb ve Zebân-i Dânişgede-i Ulûm-i İnsânî-i Dânişgâh-ı Şehîd Bâho-nar Kirmân 36 (Sonbahar-Kış 93), 161-183.
• Demirli, Ekrem. “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşârî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 121-142.
• Doğan, Ali Fahri-Küçük, Hülya.“Sufi Kalplerin Nahvi: Abdülkerim el-Kuşeyri’nin Er-Risale fi’n-Nahvi’l-Muevvel Adlı Eseri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/1 (2013), 65-85.
• Duman, Mehmet Zeki-Altundağ, Mustafa. “Hurûf-i Mukattaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/401- 408. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ebû Yaʻlâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsned. thk. Hüseyin Selîm Esed. 16 cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1410/1989.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İlahî Hitabın Tabiatı. çev. Mehmet Emin Maşalı. Ankara: Kitâbiyât, 2001.
• Erş, İzzet. Kutsalın Yorumu-Kutsal Metinler Üzerine Hermenötik Denemeler. İstanbul: Siyah Kitap, 2. Basım, 2019.
• Fakîh, Rıdvân Saîd. el-Küşûf fî’l-i‘câzi’l-Kur’ânî ve ilmi’l-hurûf. nşr. Darü’l-Mahacceti’l-Beydâ-Dârü’r-Resûli’l- Ekrem. Beyrut, 1422/2002.
• Firâsethâh, Maksûd. “Hurûf-i Mukataa-i Kur’ân ve Nemâd-Endîşî-i Dînî”. Beyyinât 1 (1373), 65-76.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâü ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Kāhire: Müessesetü’l-Halebî, 1387/1967.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mişkâtü’l-envâr. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Medine: Şirketü’l-Medîne el- Münevvere li’t-Tibâa, 1413/1993.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Gördük, Yunus Emre. “’Tefsir-Te’vil’ Ayrımı ve İşari Tefsirin Öznel Mahiyeti Bağlamında ‘Yo-rum-Algı’ Sorunu”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (Mart 2017), 1-27.
• Gündüzöz, Soner. “Geleneksel Harf Sembolizminin Bir Yorumu Olarak Nûn Harfi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2011), 43-58.
• Huccetî, Seyyid Muhammed Bâkır. “Tahkîkî der Bâre-i Fevâtih-i Suver ve Hurûf-i Mukatta-i Kur’ân”. Makālât ve Berresîhâ 28-29 (1356), 47-84.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb, nşr. Ahmed Rabbânî. Lahor: y.y., 1387/1967.
• Hücvirî, Ali b. Osman. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2010.
• İbn Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātu’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kāhire: Mektebetü’l-Hâncî-Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Karapınar, Fikret. “İlk Dönem Sûfîlerin Nassları Yorumlama Tarzı”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. 97-120. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Mahmud Emîn en-Nevevî. Kāhire: Mektebetü’l-Hânci, 2. Basım, 1415/1994.
• Kitâbu Ahbâri’l-Hallâc. thk. Muvaffak Fevzî el-Ceber. Suriye: Dâru’t-Talîati’l-Cedîde, 2. Basım, 1997.
• Kurt, Yaşar. Ni’metullah Nahcivânî ve Tasavvufî Tefsiri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Meral, Yasin. “Yahudi Kutsal Metin Geleneğinde Tevrat’ın Bâtıni Yorumu”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. 141-168. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Muslu, Ramazan. “Kuşeyri’nin Nahiv İlmine Dair Tasavvufi Yorumu”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2009), 65-76.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Bilgi ve Kutsal. çev. Yusuf Yazar İstanbul: İz Yayıncılık, 5. Basım, 2013.
• Nifferî, Muhammed b. Abdi’l-Cebbâr b. Hasan. Kitâbu’l-Mevâkif. Kāhire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• Okuyan, Mehmet. Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Özköse, Kadir. “Tasavvuf Kültüründe Bâtın ve Bâtınî/Ledünnî Bilgi Kavramlarının Referans Çerçevesi”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. 59-83. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Schimmel, Annemarie. İslâm’ın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık, İstanbul: Kabalcı Yayı-nevi. 3. Basım, 2012.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lümaʿ, thk. Abdu’l-Halîm Mahmûd-Tâhâ Abdü’l-Bâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse- Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1380/1960.
• Sülemî, Hakāiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut: 1421/2001.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakāt fî usûli’ş-şerîa. nşr. Muhammed Abdullah Dirâz. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2. Basım, 1395/1975.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tefsîrü’t-Taberî: Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdul-lah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 25Cilt. Riyâd: Dâru Hicr, 2003.
• Tatar, Burhanettin. “Gazzâlî’de Metin-Yorum İlişkisi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 13/3-4 (2000), 429-440.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/424-428. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. 38/53-55. İstanbul, 2010.
• Uzun, Nihat. “Tefsir Disiplini Açısından Bâtınî ve İşârî Yorumun İlmî Değeri”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. 181- 236. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 10. Basım, 2004.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir vel-müfessirûn. 3 Cilt. Kāhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. Tefsirde Aşırı Yorumlar. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayın-ları, 2017.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kāhire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâüh. ts.