Tefsir-Meâl İlişkisi Üzerine Bir Analiz: Bakara Sûresi 184. Âyetin Türkçeye Aktarımı Örneği

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1455 - 1474, 15.12.2020

Yunus Emre Gördük

https://doi.org/10.18505/cuid.780369

Öz

Bu makale, Bakara sûresi 184. âyetin Türkçeye aktarımı örneğinde tefsir-meâl ilişkisine dâir bir incelemeyi içermektedir. Şüphesiz ki âyetler başka bir dile aktarılırken evvelemirde ilk muhatapların ondan ne anladığını yansıtmak gerekmektedir. Bazı âyetlerdeki hükümlerin daha sonra nesh yahut tahsis edilmiş olması bu gerekliliği değiştirmez. Bakara sûresi 184. âyette, oruç tutmaya güç yetirebilen kimselerin oruç tutmamayı tercih ettikleri takdirde her gün için fidye vermeleri, yani bir fakirin günlük doyacağı miktarı ödemeleri emredilmiştir. Tefsir literatüründe yer alan detaylı bilgi ve rivâyetlere göre bu hüküm orucun ilk farz kılındığı zaman uygulanmış daha sonra yürürlükten kaldırılmıştır. Ne var ki sıhhatli ve mazeretsiz kimseler için iptal edilen bu uygulama oruç tutamayacak kadar yaşlı ve hasta kimseler için ruhsat olarak baki kalmıştır. Gerek sahâbeden aktarılan rivâyetler gerekse müfessir âlimlerin hâkim kanaatleri hükmün neshedildiğini ve ruhsat olarak kaldığını teyit etmektedir. Durumun nesh yahut tahsis olarak nitelenmesi âyetin Türkçe’ye veya başka bir dile aktarımı açısından bir fark oluşturmamaktadır. Çalışma kapsamında, ilgili âyetler en temel tefsir kaynakları ışığında incelenmiştir. Genel kanaati yansıtan bir örnek vermek gerekirse; Taberî’nin sahâbeden ve tâbiûn âlimlerinden naklettiği otuz beş rivâyette, 184. âyetin oruç tutabilecek olan kimseler için fidye karşılığında oruç tutmama seçeneğini ifâde ettiği belirtilmiştir. Bu seçenek bir sonraki âyetle genel anlamda iptal edilmiş ancak oruca güç yetiremeyen yaşlılar, kendilerine yahut çocuklarına bir zarar endişesi duyan hamileler ve emziren kadınlar gibi özel şartları bulunan bazı kimseler için baki kalmıştır. “وعلى الذين يُطوَّقونه” kıraatine göre ise âyetin mensûh olmadığı, yaşlı erkek ve kadınların kastedildiği söylenmiştir fakat Ebû Hayyân’ın vurguladığı üzere bu kıraatin aslında kıraat olmayıp baki kalan ruhsat itibâriyle “وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ” ifâdesinin bir nevi tefsiri olduğu anlaşılmaktadır. Mensûh olmadığının söylenmesi de muhtemelen süregelen fıkhî uygulama sebebiyledir. Öte yandan aklî deliller de ilk başta verilen tahyir hakkının daha sonra iptal edildiğini göstermektedir. Örneğin 184. âyette hasta ve yolcu olanların tutamadıkları orucu başka günlerde tutmaları “فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ” cümlesiyle; 185. âyette yine aynı husus “وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ” cümlesiyle bildirilmiştir. Kanaatimizce söz konusu tekrar iki âyetin beraber değil farklı zamanlarda nâzil olduğunu göstermektedir. Bu durum ise ikinci âyetin ilk âyetteki tahyîr hakkını iptal ettiğini teyit etmektedir. Ayrıca İmam Mâturîdî’nin isâbetle yaptığı tespit üzere şayet 184. âyette oruca dayanamayacak olanlar kastedilseydi âyet sonunda bu kimselere “oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır” denilmesi hikmetsiz olurdu. Türkçe Kur’ân çevirilerinin kâhir ekseriyetinde âyetin ilk nâzil olduğu zaman ifâde ettiği anlama herhangi bir vurgunun yapılmadığı görülmektedir. Hatta âyette yer alan “Ona (oruca) gücü yetenlerin...” ifadesi çoğunlukla “Ona (oruca) gücü yetmeyenlerin...” diye çevrilmiştir. Oysaki âyetin lafzî anlamının çeviriye yansıtılıp ek notlarla durumun izah edilmesi daha tutarlı ve uygundur. Böylelikle aynı lafızları içeren ve peş peşe gelen iki âyetin farklı zamanlarda indiği ve farklı şeylerden bahsettiği anlaşılmış, okuyucuya da doğru bilgi verilmiş olacaktır. Makalede yer alan otuza yakın meâl örneğinde Mehmet Âkif ve Süleyman Tevfîk’e ait olan çevirilerle Hüseyin Kâzım’ın başkanlık ettiği heyet çevirisinin tefsir literatüründeki verilerle ve müfessirlerin genel kanaatiyle tam bir uyum içinde olduğu görülmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Diyanet İşleri Başkanı olan Rifat Börekçi, Hüseyin Kâzım’ın şahsında âyetin bu şekilde yapılan çevirisini son derece sert bir şekilde eleştirmiş; sonraları Elmalılı’nın yaptığı tercihle birlikte âdetâ rüzgârın yönü değişmiş ve meâl yazarları onu aşamamıştır. Her ne kadar âyetin lafzına uygun çeviri yapanlar olmuşsa da bu yazarların ilgili açıklamaları meselenin künhüne vâkıf olamadıklarını ve bilinçli bir çeviri yapmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu arada söz konusu âyet örneğinde yapılan analiz, detaylı tefsir bilgilerine müracaat edilmeksizin sağlıklı çevirilerin yapılamayacağını; dolayısıyla tefsir olmaksızın doğru bir meâlin de çoğu zaman mümkün olamayacağını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefîlik, Endülüs, Abdullah b. Ferrûh, Fıkıh Coğrafyası

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

An Analysis on the Relation of Qurʾānic Interpretation (Tafsīr) - Qurʾān Translation: The Example of Transferring the 184th Verse of Surat al-Baqara To Turkish

Öz

This article examines tafsir (interpretation of the Qurʾān) - translation relationship in the example of the translation of verse 184 of the Surat al-Baqara into Turkish. Undoubtedly, when the verses are translated into another language, it is necessary to reflect to translate what the first interlocutors understood from them. The fact that the rules (hukm) in some verses were repealed (naskh) or allocated (takhsis) later does not change this requirement. In verse 184 of surat al-Baqara, those who can afford to fast but choose not to fast are ordered to pay ransom (fidya) for every day, that is, to pay the daily amount to feed a poor person. According to the detailed information and rumors in the tafsir literature; this rule was applied when the fast was made obligatory (fard) for the first time, and then it was abrogated. However, this practice, which was canceled for healthy and unexcused people, remained as a permission (rukhṣa) for those who were too old and sick to fast. Both the narrations conveyed from the companions (sahaba) and the general opinions of the mufassirs confirm the abrogation of this rule and that it remains a rukhṣa. The fact that the situation is described as naskh or takhsis does not make a difference in terms of transferring the verse to Turkish or another language. The verses on the subject were examined in the light of the most basic tafsir sources. To give an example that reflects the general opinion; It is stated in the thirty-five narrations reported by Tabari from the companions and tābiʿūn that the 184th verse expresses the option (takhyir) of not fasting in return for fidya for those who can fast. This option has been canceled in the next verse but it has remained for, -some people with special conditions-, as the elderly who cannot afford to fast, pregnant women and breastfeeding women who worry about harm to themselves or their childrens. According to the qirāʾa that is "وعلى الذين يُطوَّقونه", it is said that the verse is not abrogated, it is meant for old men and women. But as emphasized by Abū Ḥayyān, it is understood that this qirāʾa is not actually a qirāʾa but a kind of interpretation of the expression "وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ" in terms of rukhṣa. Therefore, the claim that it has not been repealed is probably due to the continued practice of fiqh. On the other hand, also rational evidence shows that the right to choose (takhyir), which was given initially, was later repealed. For example, in verse 184, it is stated that those who are sick and travelers should perform fasting on other days with the expression "فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ"; The same issue is stated in verse 185 with the expression "وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ". The repetition in question shows that the two verses were sent not together but at different times. This state of affairs confirms that the second verse has repealed the right of choosing (takhyir) in first one. In addition, as Imam Māturīdi's determined by hit, if those who cannot endure fasting were meant in verse 184, it would be unwise to call these people at the end of the verse as "However, that you fast is better for you, if you only knew!" In the overwhelming majority of Turkish translations of the Qurʾān, it is seen that there is no emphasis on the meaning of the verse when it was first sent. Even the expression “Upon those who are able to fast ...” in the verse is translated as “Upon those who aren’t able to fast...”. Whereas it is more consistent and appropriate to reflect the literal meaning of the verse in the translation and explain the situation with additional notes. In this way, it will be understood that two verses that contain the same words and come one after another are sent different times and about different things, hence the reader will be given accurate information. In the nearly thirty examples of translations in the article, it is seen that the translations belonging to Mehmet Akif and Süleyman Tevfik and the translation of the delegation chaired by Hüseyin Kazım are in full harmony with the data in tafsir literature and the general opinion of mufassirs. Rifat Börekçi, the first president of Religious Affairs of the Republic of Turkey, has criticized the translation committee headed by Hüseyin Kazım extremely harshly. Then, with the choice made by Elmalılı Hamdi, almost the direction of the wind changed and the translators could not surpass it. Although there have been some translations in line with the text of the verse, the relevant explanations of these authors reveal that they did not understand the issue in detail and did not make a conscious translation. Meantime the analysis made in the aforementioned verse example shows that reliable translations cannot be made without referring to detailed tafsir information and therefore a correct Qurʾān translation is often not possible without tafsir.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-Baqara, Fasting, Ransom, Translation

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd b. Muhammed b. el-Ferrâ. et-Tehzîbu fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʻî. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvıd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd b. Muhammed b. el-Ferrâ. Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdürrezzak el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Beydâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn Ebî Sa‘îd Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar`aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1997.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâl-i Âlîsi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Serdar Bilmen-Bilmen Yayınevi, 1985.
• Dehlevî, Şah Veliyyullah. el-Fevżu’l-kebîr fî ‘usûli’t-tefsir. çev. Selman Hüseynî en-Nedvî. Kahi-re: Daru’s-Sahve, 1986.
• Ebû Hayyân, Esîrüddin Muhammed Yûsuf b. Ali. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muham-med Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebu’s-Suʻûd el-ʻİmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdu’l-ʻakli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitabi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. çev. Cahit Koytak/Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşâret Ya-yınları, 1999.
• Gördük, Yunus Emre. “Bakara Sûresi 184. Âyetin Neshi Meselesi ve Şah Veliyyullah ed-Dehlevî’nin Bu Konudaki Sıra Dışı Yorumu”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 51 (30 Haziran 2019), 25-47. https://doi.org/10.29288/ilted.519775
• Halebî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf es-Semîn. ed-Dürrü’l-masûn fî ʻulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed b. İbrâhim. Lübâbü’t-te’vîl fî meʻâni’t-tenzîl. thk. Muhammed Ali Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Abdisselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. İbrahim el-Vehbî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1996.
• İbn Cüzey, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ʻulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullah el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketu Dâri’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʻAzîm. thk. Esʻad Muhammed Tayyib. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr, 1998.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillah Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz. thk. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe/Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 Cilt. Kâhire, 2002.
• İbn Hazm el-Endelûsî, Ebû Muhammed Ali. el-Muḥallâ bi’l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn ʻÂdil, Ebû Hafs Siracüddîn Ömer b. Ali. el-Lübâb fî ʻulûmi’l-Kitab. thk. Adil Ahmed Abdül-mevcud/Ali Muhammed Muʻavvıd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn ʻÂşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. Tahrîru’l-maʻna’s-sedîd ve tenvîru’l-ʻakli’l-cedîd min tefsîri’l- Kitâbi’l-Mecîd. 30 Cilt. Tûnus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn ʻAtıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʻAzîz. thk. Abdüsselam Abdüşşafî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Mısır: Dâru’t-Taybe, 1999.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman. Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abrürrez-zak el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2001.
• Kara, Osman. “Bakara/184. Ayetin Meâli Üzerinden Hüseyin Kazım Kadri’nin Nûru’l‐Beyân’ına Bir Bakış”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/29 (2014), 89-106. https://doi.org/10.17335/sakaifd.219846
• Kerim Kur’an-Türkçe Çeviri. çev. Erhan Aktaş. Ankara: Dumat Ofset, 2016.
• Kur’ân. çev. İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu. Ankara: Yıldız Matbaacılık ve Gazetecilik T.A.Ş., 1957.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. çev. Hasan Basri Çantay. 3 Cilt. İstanbul: Mürşid Çantay-Elif Ofset, 15. Basım, 1990.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Suat Yıldırım. İstanbul: Işık Yayınları, 2004.
• Kur’an-ı Kerim Meali. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2009.
• Kur’an-ı Kerim Meali-Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. çev. Mustafa Öztürk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Kur’ân-ı Kerim’in Açıklamalı Meali. çev. Abdulaziz Bayındır. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Ya-yınları, 2003.
• Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Anlamı: (Meal ve Sözlük). çev. Ali Bulaç. İstanbul: Pınar Yayınları, 1983.
• Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. çev. Ümit Şimşek. İstanbul: Zafer Yayınları, 2004.
• Kur'ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. çev. Ali Özek vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Kur’an-ı Kerim ve İzahlı Meali Alisi. çev. A. Fikri Yavuz. İstanbul: Sönmez Neşriyat, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Meâli. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1958.
• Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Ma’âni-i Kur’ân). çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Eren Yayınları, ts.
• Kur'ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal). çev. Hüseyin Atay - Yaşar Kutluay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1985.
• Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meali. çev. Talât Koçyiğit. Ankara: Kılıç Yayınevi, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meâli. çev. Yaşar Nuri Öztürk. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1999.
• Kur'ân-ı Kerim ve Yüce Meali. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Kur’an Meali (Fatiha Sûresi-Berâe Suresi). çev. Mehmed Âkif Ersoy. ed. Recep Şentürk-Cüneyd Köksal. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2. Basım, 2013.
• Kur’an Yolu-Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayreddin Karaman vd. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 6. Basım, 2017.
• Kurtubî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el- Berdûnî/İbrâhim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Basellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mehmed Âkif Ersoy’un Kur’ân Meâli-Âkif’in Kendi El Yazısıyla İki Cüzlük Meâli, çev. Mehmed Âkif Ersoy, haz. Necmi Atik (İstanbul: Büyüyyenay Yayınları, 2016), el-Bakara/184.
• Mekkî b. Ebî Talib, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye fî İlmi meʻâni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi. thk. Heyet. 13 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatu’ş-Şârika/Külliyetü’ş-Şeria ve’d-Dırâsâti’l-İslâmiyye, 2008.
• Mücâhid b. Cebr, Ebu'l-Haccâc. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebu'n-Nîl. Mısır: Dâru'l-Fikri'l- İslâmiyyi'l-Hadîse, 1989.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfızuddîn. Medârikü’t-Tenzîl ve hakâi-ku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Nüzul Sırasına Göre Hayat Kitabı Kuran. çev. Mustafa İslamoğlu. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İh-yai’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Reşid Rıza, Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr). 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-ʻÂmme li’l-Kitâb, 1990.
• Saʻlebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-Beyan an Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys. Bahru’l-ʻUlûm. 3 Cilt. y.y., ts.
• Son Çağrı Kur’an. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman-Mahallî, Celâluddin Muhammed b. Ahmed. Tefsiru’l-Celâleyn. Kahire: Daru’l- Hadîs, ts.
• Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman. ed-Dürrü’l-mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Süleymaniye Vakfı Meali. Erişim 23 Kasım 2020. https://www.suleymaniyevakfimeali.com/
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Yemenî. Fethu’l-Kadîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1992.
• Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. es-Sirâcu’l-münîr. 4 Cilt. Kâhire: Matbaatu Bulak, 1869.
• Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muġni’l-muhtâc ilâ maʻrifeti meʻânî elfâẓi’l-Minhâc. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1997.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muham-med Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tanrı Buyruğu-Kur’an-ı Kerim’in Tercüme ve Tefsir-i Şerifi. çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. İs-tanbul: Bilgi Basım ve Yayınevi, 3. Basım, 1955.
• Tercüme-i Şerîfe: Türkçe Kur’ân-ı Kerîm. çev. Süleyman Tevfîk Özzorluoğlu. İstanbul: Yeni Şark Kütübhânesi/Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1926.
• Yazıcı, İshak. “Bahrü’l-Ulum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/517-518. İstanbul, 1991.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Meâli. çev. Bayraktar Bayraklı. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2007.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t- teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabi, 1985.