The Problem of Superiority of Language Deviations in Terms of Literary Value: Poetic Necessity in the Period of Jāhiliyah

Yıl 2021, Cilt: 25 Sayı: 2, 893 - 907, 15.12.2021

Mehdi Cengiz

https://doi.org/10.18505/cuid.856471

Öz

Standard language, which follows rules of dictionary and grammar, undergoes various changes when it is the subject of literature, especially poetry. These changes, called linguistic deviation, are due to the poet’s expression of his feelings and thoughts by forcing the possibilities of language. In this direction, language deviations can be defined as the dispositions where the author goes out of the standard language, as in the examples of changes in the pronunciation (ṣavt), form (ṣarf) or spelling (kitābet) of the words, the derivation of new words that are not used in the language (irticāl) and the deterioration of the syntax (naḥv). According to many literary critics such as Ibn Hishām al-Ansārī (d. 761/1360) and ʿAbd al-Qādir al-Baghdādī (d. 1093/1682), this language used by Arab poets who were not influenced by foreign languages, namely the Cāhilī, Muḥaḍram and Islāmī poets (ḳudemâ), was acceptable and it is considered as ḍarūrātuş-şiʿriyye (poetry necessities). In this context, deviations that do not comply with the standard language are tried to be explained with dialect differences, different variants of the couplet or various interpretations. However, some scholars such as Ibn Fāris (d. 395/1004) and Abū al-Ḥasan al-Jurjānī (d. 392/1001-1002) argue that these usages are laḥn (linguistic mistakes). According to these names, it is not correct to explain the poets’ use, which are contrary to the standard language rules, with excessive interpretations (takalluf). Assuming that linguistic deviations are laḥn, they cannot represent a superiority in terms of literary value, but when considered as a necessity, they represent a superiority within the framework of certain criteria. But any specific criteria have been determined before about which linguistic deviations represent the superiority. Therefore, in our study, the theories put forward about the accuracy of linguistic deviations that exceed the standard language rules will be examined and the necessary criteria for them to represent a superiority will be determined. In this direction, the difference in meaning and form that this deviation adds to the expression becomes important. If the language deviation, which is contrary to the standard sentence structure, does not comply with the language rules in any aspect and does not add any superiority to the poem in terms of meaning and form, it does not seem possible for such uses to represent a more fluent and persuasive language (al-Balāgha). However, the language deviation reveals a new meaning or form that is not found in the standard expression, and if this usage complies with the standard language rules, it represents a more eloquently language. The degree of violation of the purity and perfection of language (faṣāḥa) of a statement is related to the violation of qiyās (analogy?) and grammatical incongruity mentioned in the rhetoric books. The contravention of common language rules of these uses, which are not considered faṣīḥ, varies. As a matter of fact, some of these were seen as minor mistakes that could be ignored, while others were considered as major mistakes. For this purpose, a conceptual framework about linguistic deviations is drawn at the introduction of the article, and the literary theories on the subject are examined in the first chapter. In the second part, it is argued that linguistic deviations represent a superiority depending on certain criteria by giving examples from the poems of the period of Jāhilīyah.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Poetry of Jāhiliyah, Standard Language, Poetic Necessity, Lan-guage Deviation, Laḥn

Edebî Değer Açısından Dil Sapmalarının Üstünlük Problemi: Cahiliye Dönemi Özelinde Şiir Zaruretleri

Öz

Sözlük ve gramer kurallarına uygun olan ölçünlü dil, edebiyata bilhassa şiire konu olduğunda çeşitli değişikliklere uğrar. Dil sapmaları adı verilen bu değişiklikler, şairin, dilin imkânlarını zorlayarak duygu ve düşüncelerini anlatmasından kaynaklanır. Bu doğrultuda dil sapmaları, kelimelerin telaffuzunun (ṣavt), biçiminin (ṣarf) ya da yazımının (kitâbet) değişmesi; ilgili dilde kullanılmayan yeni lafızların türetilmesi (irticâl) ve sözdiziminin (naḥiv) bozulması örneklerinde olduğu gibi yazarın, standart dilin dışına çıktığı tasarruflar olarak tanımlanabilir. İbn Hişam el-Ensârî (öl. 761/1360) ve Abdülkadir el-Baġdâdî (öl. 1093/1682) gibi pek çok edebiyat tenkitçisine göre farklı dillerden etkilenmemiş Arap şairlerin, yani ḳudemâ olarak nitelendirilen Câhiliyyûn, Muḥaḍramûn ve İslâmiyyûn adlı şair tabakalarının kullandıkları dil sapmaları makbul sayılıp ḍarûrâtüş-şiʿriyye (şiir zaruretleri) olarak değerlendirilir. Bu çerçevede ölçünlü dile uymayan dil sapmaları, lehçe farklılıkları, ilgili beytin farklı varyantları ya da çeşitli yorumlarla izah edilmeye çalışılır. Fakat İbn Fâris (öl. 395/1004) ve Ebü’l- Ḥasen el-Cürcânî (öl. 392/1001-1002) gibi bazı âlimler, şair de olsa hiç kimsenin hatadan masum olmadığını dolayısıyla da ilgili kullanımların laḥn (hata) olduğunu öne sürer. Bu isimlere göre şairlerin standart dil kurallarına aykırı olan tasarruflarını zorlama yorumlarla açıklamak anlamlı olmadığı gibi doğru da değildir. Dil sapmalarının hata olduğu varsayıldığında bunların edebî değer açısından, sapma olmayan bir metinden daha üstün olması mümkün değilken zaruret olarak değerlendirildiklerinde belirli kıstaslar çerçevesinde daha üstün olabilirler. Fakat hangi şiir zaruretlerinin bu üst dili temsil ettiği konusunda daha önce belirli kriterler ortaya konulmamıştır. Bu yüzden çalışmamızda ölçünlü dil kurallarını aşan dil sapmalarının doğru olup olmadığı hakkında ortaya atılan teoriler incelenip bunların üst bir dili temsil etmesi için gerekli olan ölçütler tespit edilecektir. Bu bağlamda dil sapmasının sebep olduğu fesâhat ihlali ile bu sapmanın ifadeye kattığı anlam ve şekilsel form önem kazanmaktadır. Standart cümle yapısına aykırı olan dil sapması hiçbir yönü ile dil kurallarına uymuyor ve şiire anlam ve şekil açısından hiç bir meziyet katmıyor ise bu tür kullanımların üst bir dili temsil etmesi mümkün görünmemektedir. Fakat ilgili dil sapması standart ifadede bulunmayan yeni bir anlam veya şekli ortaya koyuyor ve bu kullanım bir yönü ile ölçünlü dil kurallarına uyuyor ise üst bir dili temsil eder. Bir ifadenin fesâhati ihlal derecesi ise belâğat kitaplarında zikredilen kıyâsa muḫâlefet ve teʾlîf zaafı ile yakından alakalıdır. Bu çerçevede yaygın kelime kurallarına (sarf) aykırı olan kullanımlar kıyâsa muḫâlefet, cümle yapısına (nahiv) aykırı olanlar ise teʾlîf zaafı olarak adlandırılır. Fasih sayılmayan bu tasarrufların yaygın dil kurallarına aykırılığı, oluşan hatanın boyutu ile ilişkili olarak değişmektedir. Nitekim bunlardan bazıları göz ardı edilebilir küçük hatalar, diğerleri ise büyük fesâhat ihlalleri olarak değerlendirilmektedir. Kısaca dil sapmalarının daha üst bir dil kullanımını temsil etmesi için ilgili zaruretler standart dil kuralları ile izah edilebilmeli ve muhatapta uyandırdığı etki ölçünlü dilden daha fazla olmalıdır. Aksi takdirde şairin yaptığı tasarruf, anlamsız; ilgili dil sapması ise hatalı olacaktır. Çünkü şair, dil sapması olan bu lafız yerine, vezne uygun başka bir kelime seçebilir ya da bu lafzın yerini değiştirebilirdi. Bu doğrultuda makalenin girişinde dil sapmaları hakkında kavramsal bir çerçeve çizilip ilk bölümde konuyla ilgili edebiyat nazariyeleri incelenecektir. İkinci bölümde ise Cahiliye dönemi şiirlerinden örnekler verilerek dil sapmalarının belirli ölçülere bağlı olarak üstünlük ifade ettiği öne sürülecektir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Cahiliye Şiiri, Ölçünlü Dil, Şiir Zarureti, Dil Sapmaları, Lahn

Kaynakça

• ʿAbîd b. Ebraṣ, Ebû Ziyâd el-Esedî. Dîvânu ʿAbîd b. el-Ebraṣ. thk. Eşref Ahmed ʿAdre. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1414/1994.
• Aksan, Doğan. Şiir Dili ve Türk Şiir Dili: Dilbilim Açısından Bakış. Ankara: Engin Yayınevi, 1995.
• Alûsî, Ebü’l-Meʿali Cemalüddîn Mahmûd Şükrî b. Abdillâh b. Mahmûd. ed-Ḍarâir ve mâ yesûġu li’ş-şâʿir dûne’n- nâs̱ır. Mısır: el-Matbaʿatü’s-Selefiyye, 1341/1923.
• ʿAynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefî. el-Maḳâṣıdü’n-naḥviyye fî şerḥi şevâhidi şürûḥi’l-Elfiyye. thk. Muhammed Bâsil ʿUyûn Sevved. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Baġdâdî, Abdülkadir b. Ömer b. Bayezid Abdülkadir. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbu lübâbi lisâni’l-ʿArab. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Ḫancî, 4. Basım, 1417/1997.
• Başkan, Özcan. Bildirişim :İnsan dili ve ötesi. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1988.
• Bişr b. Ebî Ḥâzim. Dîvânu Bişr b. Ebî Ḥâzim el-Esedî. thk: Mecîd Ṭarâd. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1415/1995.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkahir b. Abdirrahmân Abdülkahir. Delâilü’l-iʿcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şakir. Matbaʿatü’l-Medenî, 3. Basım, 1413/1993.
• Cürcânî, Ebü’l-Ḥasen Ḳâḍî Ali b. Abdilazîz b. Ḥasen. Veṣâṭa beyne’l-Mütenebbî ve ḫuṣûmih. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim-Ali Muhammed Bicâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, ts.
• Desûḳî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ʿArafe. Ḥâşiyetü’d-Desûḳî ʿalâ Muḫtaṣari’s-Ṣaʿd. 2 Cilt. Mısır: el-Matbaʿatü’l-ʿÂmira, ts.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/562-564. .Ankara: TDV Yayınları, 2001. Enbârî, Ebü’l-Berekat Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîn el-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. 2 Cilt. el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1424/2003.
• Faḫreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Ṭaberistânî. Mefâtîḥü’l-ġayb (et-Tefsîrü’l- kebîr). Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420/2000.
• Ferezdaḳ, Ebû Firâs Hemmâm b. Galib. Dîvânü’l-Ferezdaḳ. thk. Ali Fâʿûr. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1407/1987.
• Hasan, Temmâm. el-Beyân fî ravâiʿu’l- Ḳurân. Kahire: ʿÂlemu’l-Kutub, 1993.
• Hindâvî, Abdulhamîd. el-İʿcâzu’ṣ -ṣarfî fi’l-Ḳurâni’l-Kerîm: dirâse naẓariyye taṭbîḳiyye. Beyrut: el-Mektebetü’l- ʿAṣriyye, 2002.
• Ḫafâcî, Ebü’l-Abbas Şehabüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Ḥâşiyetü’ş-Şihâb ʿalâ Tefsîri’l-Beyḍâvî ( ʿİnâyetü’l-Ḳâḍî ve kifâyetü’r-Râḍî). 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, ts.
• Harmancı, Abdullah. “Cemal Süreya Şiirinde Dil Sapmaları”. Turkish Studies 8/4 (2013), 909-918.
• Ḥassân b. S̱âbit, Ebü’l-Velîd el-Münzir el-Ḫazrecî el-Ensârî. Dîvânu Ḥassân b. S̱âbit. şrh. ʿAbda Muhannâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevṣılî. el-Ḫaṣâiṣ. 3 Cilt. Mısır: el-Heyetu’l-Mısriyyetu’l-ʿÂmme li’l-Kitâb, 4. Basım, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevṣılî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâa ve’l-îḍâhi ʿanhâ. thk. Ali en-Necdî Nâṣıf vd. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1415/1995.
• İbn Hişâm en-Naḥvî, Ebû Muhammed Cemalüddîn Abdullah b. Yusuf. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârib. thk. Abdüllatif Muhammed el-Hatîb. Kuveyt: el-Meclisü’l-Vatanî li’s-S̱ekâfe ve’l-Fünûn, 1421.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿâra. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, ts.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Ṭâî el-Endelüsî el-Ceyyân. Şerḥu Teshîli’l-fevâid. thk. Abdurrahman es-Seyyid-Muhammed Bedevî el-Maḫtûn. 4 Cilt. Ḥicr li’t-Ṭibâʿa ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ ve’l-İʿlân, 1410/1990.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Seri b. Sehl el-Baġdâdî. el-Usûl fi’n-naḥv. thk. Abdülhüseyin el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• ʿİclî, Ebü’n-Necm Faḍl b. Ḳudâme b. Abdillâh b. Ḥâris̱. Dîvânu Ebi’n-Necm el-ʿİclî. Dımaşk: Matbaʿatu Mecmaʿi’l- Luġati’l-ʿArabiyye, 2006.
• İmruülḳays b. Ḥucr, Ebû Vehb Ḥunduc b. Ḥucr b. el-Ḥâris̱ ʿÂḳîlü’l-Mürâr. Dîvânu İmrii’l-ḳays. nşr. Abdurrahman el- Mustâvî. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1424/2004.
• Ḳarâfî, Ebü’l-Abbâs Şehâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdürrahmân el-Mısrî. Nefâisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʿavvaz. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1416/1995.
• Kul, Erdoğan. “Şiir Dilinde Sapmalar Ve Bir Uygulama”. e-Journal of New World Sciences Academy 3/3 (2008), 373-389.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. ʿİmrân b. Musa. el-Muveşşaḥ fî meâḫizi’l-ʿulemâ ʿale’ş-şuʿarâ. thk. Muhammed Hüseyn Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415/1995.
• Mufaḍḍal ed-Dabbî, Ebü’l-Abbâs Mufaḍḍal b. Muhammed b. Yaʿla. el-Mufaḍḍaliyyât. thk. Ahmed Muhammed Şakir-Abdüsselam Muhammed Harun. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 1361/1942.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Ḳanber el-Hâris̱î. Kitâbu Sîbeveyh. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Ḫancî, 3. Basım, 1408/1988.
• Tala, Murat. Sarf Ve Nahiv Açısından Kur’an’da ʿUdûl. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Teftâzânî, Ṣaʿdüddîn Mesud b. Ömer b. Abdillâh. Muḫtaṣarü’s-ṣaʿd (Şerḥu Telḫîṣi Kitâbi Miftâḥi’l-ʿulûm). thk. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAṣriyye, 1889.
• Toprak, Mehmet Faruk. “Zarûrât-ı Şiʿriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/138-140. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Uğur, Nizamettin. Edebiyatın Gizi Şiirin Dili. Ankara: Kanguru Yayınları, 2007.
• Zeccâcî, Ebü’l-Ḳâsım Abdurrahman b. İshak. Kitâbü’l-lâmât. thk. Mâzin Mübarek. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1405/1985.
• ʿUḳaylî, Hasan. el-İʿcâzu’l-Ḳurânî fî uslûbi’l-ʿudûl ʿani’n-niẓâmi’t-terkîbî en-naḥvî ve’l-belâġî. Beyrut: Dârü’l- Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Zevzenî, Hüseyn b. Ahmed b. Hüseyn. Şerhu’l-Muʿallakâti’s-sebʿ . Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1423/2002.