İlmi Biyografi Kaynağı Olarak Murtażâ ez-Zebîdî’nin el-Mu‘cemü’l-Muḫtaṣ’ı

Yıl 2021, Cilt: 25 Sayı: 3, 1203 - 1229, 15.12.2021

Ahmet Eşer

https://doi.org/10.18505/cuid.983661

Öz

Zebîdî’nin ilmî biyografisini ortaya koymayı hedefleyen bu makalede, onun ulema ağı ve entelektüel ilişkileri incelenecektir. Murtazâ Zebîdî’nin (öl. 1205/1791) el-Mu‘cemü’l-muḫtaṣ’ı; bir ilim adamının, hocalarını ve tahsil hayatı boyunca elde ettiği eserleri, hocalarından müellifine varan isnad zinciriyle kaydettiği mu‘cem türü eserlerin 12./18. asırdaki önemli temsilcilerinden birisidir. Yaşamında iz bırakan kişileri kaydetmek üzere kaleme alınan mu’ceminin; telif üslubu, kaynakları, biyografi sahiplerinin çeşitliliği ve telif hareketliliğine dair sunduğu anekdotlarla standart mu’cem telifinin ötesi geçtiği söylenebilir. Bu eserden hareketle biyografi sahiplerinin hoca, talebe ve muasır oluşu, kökenleri, ihtisası ve mesleği, vefat tarihleri ile müellif Zebîdî’nin bunlarla karşılaşma tarihleri, dostluklarının boyutu, tarihli rihle rotası, ders mekânları ve okuttuğu eserlere dair bir panorama çizilecektir. İcazet ve sema kaynakları başta olmak üzere 635 biyografinin incelendiği eserin oldukça geniş bir yelpazeye sahip yazılı ve sözlü kaynakları bulunmaktadır. Zebîdî’nin farklı coğrafyadaki ilim adamlarıyla yazışmaları, meşhur kitaplarına yazılan takrizler ve dönemin ilim adamlarına ait şiirler de bu kaynaklar arasındadır. Onun Tâcu’l-ʿarûs ve Şerḥu’l-İḥyâ’sı üzerine kaleme alınan çok sayıda takriz, bu teliflerin o dönemki şöhretine işaret ederken müstakil şiir antolojisi görünümündeki mu‘cemde yer yer onlarca sayfayı bulan şiirler ise onun çok bilinmeyen şairlik yönünü ortaya koymaktadır. Diğer taraftan Farsça ve Türkçe kaydedilen bazı beyitler ise onun bu dillere vukûfunu göstermektedir. Zebîdî; Hindistan, Yemen ve Mısır gibi farklı coğrafyalarda hayat sürmüş ve buralarda pek çok ilim adamıyla karşılaşmış çok yönlü bir şahsiyettir. Zebîd, Murâvıa ve Muhâ gibi Yemen’in farklı bölgeleri ile Dimyât, Reşîd, Füvve ve Asyûd dâhil Mısır içi rihleleri, Zebîdî’nin ilim uğrunda sık sık seyahatler yaptığını göstermektedir. Hocası Ayderûs’un tavsiyesiyle 1167’de (1753) gittiği ve hayatının otuz sekiz yılını geçirdiği Mısır ise onun ilim serüveninde önemli bir yere sahiptir. Biyografilere şair/edîb, fakîh ve muhaddis gibi farklı sahalarda meşhur kişilerin yanı sıra sûfî, tüccar ve hademelerin kaydedilmesi; mezkûr rihleleri vasıtasıyla Zebîdî’nin toplumun çeşitli kesimlerine ulaşan geniş irtibatını yansıtmaktadır. Zebîdî, bir taraftan hem bu yolculukları hem de icazetler vasıtasıyla ilim elde ederken diğer taraftan kendisine gelen talebelere icazet vermektedir. O, hac yolculuğu vesilesiyle kısa süreli de olsa kendisine uğrayanlara teberrüken müselsel bi’l-evveliyye ve Evâilü’s-Ṣaḥîḥ/Kütüb-i Sitte icazetleri verirken uzun süreli okumalarda ise Ṣaḥîḥü'l-Buḫârî, eş-Şemâil, İḥyâ Şerhi ve Emâlî tedrisini/icazetini tercih etmektedir. Câmilerde icra edilen dersler genellikle halka açıkken evlerde daha özel gruplarla ders takrir edilse de bütün bu mekânlar medrese tarzı sistemli/resmi olmaktan ziyade gayr-i resmi hüviyettedir. Zebîdî’nin rihleleri vasıtasıyla rivayet hakkını aldığı eserler, aşağıda “ders eserleri” başlığında listelenmiştir. Bir çalışma hangi biyografide zikrediliyorsa bu, zımnen ilgili çalışmanın âlî isnadının o kişide olduğuna işaret sayılabilir. Böylelikle bir eserin âlî isnadının nerede ve kim üzerinden devam ettiği yani tedavülü ortaya konabilir. Bu ise bölgesel ve zamana bağlı telif hareketliliğinin kapısını aralamaktadır. Diğer taraftan yine mu’cem üzerinden telif ve takririn arka planına dair başka izler de bulmak mümkündür. Örneğin bir telifin bazen talebelerin üstadlarının ders takrirlerini cem etmesi sonucunda meydana geldiği, kimi zaman da kişi ihtiyaç duyduğu bir kitabı elde ettiğinde önemli yerlerini ihtisar ederek kendine özel nüsha oluşturduğu ya da mütehassıs bir talebe ancak eser telif ettikten sonra üstadlarından ders takrir izni alabildiği gibi bilgiler bunlardandır. Benzer şekilde Zebîdî’nin kendi eserlerinin yanı sıra biyografi sahiplerinin kaleme aldığı çalışmalara, “birçok telifi var” formunda genel veya doğrudan eser ismi zikredilmek suretiyle özel olarak yer verilmektedir. Hatta bunların telif gerekçesi, tarihi ve muhteva bilgisi gibi ayrıntılar da kaydedilmesi dönemin telifinin bilinmeyen yönlerini ortaya koymaktadır. Nihayetinde tür itibariyle çok tanınmasa da ilimle geçen bir ömrün hâsılası olarak kaleme alınan mu’cemin önemi; müellifine ilmî hayatına dair tarih, tabakât-terâcim ve hatırat gibi ikinci el birçok farklı kaynaktan uzun uğraşlar sonucu derlenen biyografik bilgileri bir arada delilleriyle zikretmesidir. Dolayısıyla çoğu zaman müellifin kendisi veya yakın talebesi tarafından yazılan bu nevi eserler; ana unsurunu oluşturan hoca, kitap ve isnadın yanı sıra yazarının biyografik bilgilerinin tespitinde birinci el kaynak mesabesinde olup müteahhirûn dönem hadis tarihi ve edebiyatını bilinmeyen yönlerine ışık tutma potansiyelinden ötürü müstakil olarak incelenmeyi hak etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ḥadîs̱, Murtażâ ez-Zebîdî, el-Mu‘cemü’l-Muḫtaṣ, Entelektüel Biyografi, Rihle, Network

Al-Muʿjam Al-Muḫtaṣ Of Murtaḍā Al-Zabīdī As A Scientific Biographical Resource

Öz

Al-Mu'jam Al-muḫtaṣ of Murtadā Al-Zabīdī (d. 1205/1791) in which a scholar recorded his teachers, the books that he obtained the right to narrate during his education life and the chain of transmission from his teachers to the author, is one of the important representatives of the mu'jam genres in 12th/18th century. It can be said that the mu'jam that Zabīdī wrote to record the important people in his life, goes beyond the standard mu'jam with its compilation style, sources, diversity of biographers and anecdotes about the writing activity of the period. Based on Zabīdī's teachers, students and contemporaries, their origins, specialization and profession, the dates of their deaths, the dates of his encounters with them, the extent of his friendships, the dated rihle route, the lecture places and the books he taught, a panorama about the mu'jam will be drawn. The mu’jam, which includes 635 biographies, has a wide range of written and oral sources, especially ijazat and samā sources. Zabīdī's correspondence with scholars from different regions, taqrīz/appreciation written for his famous books and poems belonging to scholars of the period are among these sources. Numerous taqrīzs on his Tāj al-ʿArūs and Sharḥ Al-Iḥyā's point to their fame at that time, while Mu’jam, which has the appearance of an independent poetry anthology due to the poems that reach tens of pages, reveals his unknown poetic side. On the other hand, some couplets recorded in Persian and Turkish show his knowledge of these languages. Zabīdī is a versatile personality who lived in different geographies such as India, Yemen and Egypt and met many scholars there. Rihles in different regions of Yemen such as Zabid, Moravıa and Mocha, as well as inside Egypt, including Damietta, Raşıt, Fuwwah and Asyut, show that Zabīdī traveled frequently for the sake of knowledge. Egypt, where he went in 1167 (1753) with the advice of his teacher al-Aydarūs and spent thirty-eight years of his life, has an important place in his scientific adventure. Recording sufis, merchants and janitors as well as famous people from different fields such as poets, jurists and muhaddis in biographies reflects Zabīdī's extensive contact reaching various segments of society through the aforementioned rihles. While Zabīdī was obtaining knowledge through both these journeys and ijazat, he also gave ratification/ijazat to the students who came to him. While he prefers ijazat of al-musalsal bil awwaliyyah and Al-Awail Ṣaḥīḥ/al-Kutub al-Sittah for those who come to him for short periods of time on the occasion of pilgrimage, but on the other hand he gaves ijazat of Ṣaḥīḥ al-Bukhari, Shamail Tirmidhi, Sharḥ Al-Iḥyā and Al-Amali for his long-term students. Lessons, both open to the public in mosques and with more private groups at home, were held in informal rather than systematic/formal style like in the madrasah. The books that Zabīdī received the right to transmit through his rihles are listed below under the "textbooks" heading. When a book is mentioned in whichever biography, it can be implicitly considered the person has the elevated chain of transmission of the book. Similarly, it can be revealed in which region and by whom tranmits the short chain of a book. This reveals the unknown aspects of regional and temporal writing style. On the other hand, it is possible to find other traces of the background of writing and representation/taqrir through the mu'jam. For instance, a book was sometimes typed as a result of the students' compilation of lecture notes of their masters, sometimes when a person obtained a book he needed and he abbreviated important parts and copied a special copy for himself or a student could only get permission for giving lectures after he had written a book. The mu’jam includes besides of Zabīdī's books, the books written by the biographers in the form of "he has many books" or by mentioning the name directly. Even the recording of details such as the reason for writing, date and content information reveals the unknown aspects of the book writing style of the period. Ultimately, the importance of mu’jam, which was written as the result of a life spent with learning, although it is not well known in terms of genre; is to mention the biographical information collected from many different secondary sources, compiled as a result of long effort, such as history and tabaqat-tarajim about the scientific life of the author together with their evidences. Therefore, these kinds of books, that are mostly written by the author himself or his close student, in which the teacher constitutes its main element, is a primary source in the determination of the biographical information of the author, as well as the book and isnad, deserve to be examined separately because of their potential to shed light on the unknown aspects of the hadith history and literature of the later period.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Murtadā Al-Zabīdī, Al-Muʿjam Al-Muḫtaṣ, Intellectuel Biography, Scientific Travels, Network

Kaynakça

• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüslü Bir Muhaddisin İlim Dünyası: İbn Hayr el-İşbîlî ve Fehrese’si”. Milel ve Nihal 12/1 (2015), 35-54. https://doi.org/10.17131/milelnihal.19467
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Târîhu acâibi’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1978.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcimi ve’l-ahbâr. thk. Shmuel Moreh. 4 cilt, Kudüs: Câmiatü’l-İbriyye, 2013.
• CSIC, Consejo Superior de Investigaciones Científicas. “La riḥla de los ulemas andalusíes”. Erişim 28.05.2021. https://www.eea.csic.es/pua/graficos/mapa_rihla.php
• Çoban, Fatma Büşra. Endülüslü Muhaddislerin Rihleleri (Hicrî ilk dört asır). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Davidson, Garrett A. Carrying on the Tradition: A Social and Intellectual History of Hadith Transmission across a Thousand Years. Boston: Brill, 2020. https://doi.org/10.1163/9789004386938
• Dejugnat, Yann. Le Voyage d’Occident et d’Orient des lettrés d’al-Andalus. Genèse et affirmation d’une culture du voyage (XIe-XIIIe siècle). Paris 1 Panthéon: Sorbonne Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010. https://doi.org/10.4000/mcv.4198
• Durmuş, İsmail. “Muhammed Murtazâ Zebîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/168-171. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ehvânî, Abdülazîz. “Kütübü berâmici’l-ulemâ fi’l-Endelüs”. Mecelletü Mahedi Mahtûtâti’l-Arabiyye 1/1 (1955), 91- 120.
• Ehvânî, Abdülazîz. “Endülüs’teki Ulemâ Bernâmeclerine Dair Kitaplar”. trc. Mehmet Sait Toprak. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2004), 201-236.
• Eren, Mehmet. “Hadis Edebiyatında Mu‘cem-Meşyeha Türü Kitaplar (Muhaddislerin Kaynak Eserlerin Korunmasına Yönelik Çalışmaları)”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2005), 19-28.
• Görmez, Mehmet. “Taberânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/310-312. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Mu‘cem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/345-346. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “Fehrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/297-279. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât mu‘cemü’l-meâcim ve’l-meşyehât ve’l- müselselât. thk. İhsan Abbas. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402/1982.
• Koçak, A. Yaşar.“el-Murtedâ ez-Zebîdî. Tâcu’l-ʿArûs Müellifi”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 2/6 (2002), 101-114.
• Mar‘aşlî, Yûsuf Abdurrahman. Mu‘cemü’l-meâcim ve’l-meşyehât ve’l-fehâris ve’l-berâmic ve’l-esbât. 4 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2002.
• Palabıyık, Abdülkadir. “Taberânî ve el-Mu‘cemü’s-sağîr Adlı Eseri”. Dokuz Eylül İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1999), 199-203.
• Plaza, Juan Manuel Vizcaino. La Fahrasa de Ibn Jayr. Madrid: CSIC, 2002.
• Reichmuth, Stefan. “Murtadā az-Zabīdī (d. 1791) in Biographical and Autobiographical Accounts. Glimpses of Islamic Scholarship in the 18th Century”. Die Welt Des Islams 39/1 (1999), 64-102. https://doi.org/10.1163/1570060991648923
• Reichmuth, Stefan. The World of Murtada al-Zabidi (1732-91), Life, Networks and Writings. Cambridge: Gibb Memorial Trust, 2009.
• Reichmuth, Stefan. “Murtaḍā al-Zabīdī and His Role in 18th Century Sufisme”. Le soufisme à l’époque ottomane XVIe-XVIIIe siècle. ed. Rachida Chih-Catherine Mayeur-Jaouen. 383-406. Kahire: Institut français d'archéologie orientale, 2010. 383-406.
• Reynolds, Dwight F. (ed.). Interpreting the Self: Autobiography in the Arabic Literary Tradition. Londra: Berkeley- Los Angeles: California Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Shmuel Moreh. “Reputed Autographs of ‘Abd al-Rahman al-Jabarti and Related Problems”. BSOAS 28 (1965), 524-540. https://doi.org/10.1017/s0041977x00071433
• Şabân Abdülaziz Halife. Fehârisü’ş-şuyûh inde ulemâi’l-müslimîn. Kahire: el-Meclisü’l-a‘lâ li’s-sekâfe, 2010.
• Taşkın, Mahmut. Meşyeha Türü Eserlerin Ortaya Çıkışı ve Taberânî’nin el-Mu‘cemü’s-sağîr’i. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Witkam, Jan Just. “The Human Element Between Text and Reader-The İjaza in Arabic Manuscripts”. The Codicology of Islamic Manuscripts. ed. Yasin Dutton. 123-136. London: Al-Furqān Islamic Heritage Foundation, 1995. https://doi.org/10.4324/9781315256955-8
• Yıldırım, Suat. “Muhammed Murtadâ ez-Zebîdî (Hayatı ve Eserleri)”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1986), 21-52.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. el-Mu‘cemü’l-muḫtaṣ. thk. Nizâm Muhammed Sâlih Yakûbî-Muhammed b. Nâsır el-Acemî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1427/2006.