Köprülüzade Abdullah Paşa ve El Yazması Divanının Muhtevası

Yıl 2022, Cilt: 26 Sayı: 1, 23 - 44, 15.06.2022

Orhan İyişenyürek

https://doi.org/10.18505/cuid.1077165

Öz

Osmanlılar Dönemi’nde Arap dili ve edebiyatına yapılan katkılar üzerine yapılan çalışmalar genelde Osmanlıların medreselerde verdikleri Arap dili grameri ve belagati eğitimi üzerine yoğunlaşmıştır. Ancak Osmanlı ilim adamlarının Arap şiiri alanında da bazı eserler ortaya koydukları görülmektedir. Söz konusu dönemde Arap şiiri ve edebiyatı alanında yapılan çalışmaların gün yüzüne çıkarılması son yıllarda artarak devam etmektedir. Bu çalışmada, bir dönem Osmanlı idaresine damgasını vurmuş hem ilme hem de devlete hizmet eden Köprülüler sülalesine mensup, Arapça bir divan telif etmiş bir şair, bir kıraat âlimi ve bir Osmanlı Paşası olan Köprülü Abdullah Paşa(öl. 1148/1735) ve onun şiir divanının muhteviyatı incelenmiştir. Şairin divanı çeşitli kütüphanelerde yazma halinde bulunmaktadır. Abdullah Paşa’nın şiiri ve yazma halindeki divanı üzerine yapılmış bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Şair, ailesi sebebiyle iyi bir eğitim almış, Arapların yaşadığı coğrafyalarda görev yapmış özellikle de Mısır’da vali olduğu dönemde Ezher ulemasından yararlanmış ve klasik Arap edebiyatında ele alınan konular hakkında şiirler söylemiştir. Bu tür araştırmaların Osmanlılar döneminde Arapçanın çöküş yaşadığı iddialarına karşı yapılan çalışmalara da bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Edebiyatı, Osmanlı Dönemi, Arap Şiiri, Divan, Köprülü Abdullah Paşa

Köprülü-zāde ‘Abd Allāh Pas̲h̲a and the Contents of his Poetry Book (Dīwān) in Manuscript Form

Öz

Studies on the contributions made to the Arabic language and literature during the Ottoman period generally focused on the Arabic language grammar and rhetoric education given by the Ottomans in the madrasahs. However, it is seen that Ottoman scholars also produced some works in the field of Arabic poetry. In the mentioned period, the studies in the field of Arabic poetry and literature have been increasing in recent years. In this study, a poet, a recitation scholar and an Ottoman Pasha, Köprülü Abdullah Pasha, who was a member of the Köprülü family, who made his mark on the Ottoman administration and served both the science and the state, and who wrote an Arabic divan, and the content of his poetry divan were examined. The poet's divan is in manuscript form in various libraries. There is no study on Abdullah Pasha's poetry and his manuscript. Due to Abdullah Pasha's family, he received a good education, served in the geographies where the Arabs lived, especially when he was the governor in Egypt, he benefited from the al-Azhar scholars and wrote poems about the subjects discussed in classical Arabic literature. It is thought that such studies will also contribute to the studies against the claims that Arabic collapsed during the Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Literature, Ottoman Period, Arabic Poetry, Dīwān, Köprülü Abdullah Pasha.

Kaynakça

• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kıraat Alimleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Ali Emîrî Efendi. Tezkire-i şuʻarâ-yı Âmid. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-muṣannifîn. İstanbul: Behiyye Matbaası (Maarif Vekâleti desteğiyle), 1951.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Îḍâḥu’l-meknûn fi’z-zeyli ‘ala keşfi’ẓ-ẓunûn ‘an esâmi’l-kutubi ve’l-fünûn. İstanbul: Behiyye Matbaası (Maarif Vekâleti desteğiyle), 1945.
• Bedevî, Ahmed. Üsüsü’n-naḳdi’l-edebî ʿinde’l-ʿArab. Kahire, ts.
• Behcetî Seyyid İbrahim Efendi. Silsiletu’l-âṣafiyye (Tariḫ-i Sülale-i Köprülü).
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL) (Supplementband). Leiden, 1934.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i ‘Âmire, 1333.
• Cebertî, Abdurrahman b. Ḥasen Burhanuddin el-. Târîḫu ‘acâibi’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-aḫbâr. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1998.
• Cebûrî, Abdullah el-. Fehresu’l-maḫṭûṭâti’l-’arabiyye fî mektebeti’l-evkâfi’l-‘âmmeti fî Bağdâd. Bağdat: Matbaatu’l-‘Ânî, 1974.
• Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-. Tâcu’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-‘arabiyye. Beyrût: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Çam, Çiğdem. Abdulbaki Arif Efendi, Hayatı, Eserleri, ‘Marife Ve Nekre’ Risalesi’nin Tenkitli Metni. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Çelebizâde İsmail Asım Efendi. Tarih-i Çelebizade (Tarih-i Râşid ve Zeyli içinde). İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Çelebizâde İsmail Asım Efendi. Tariḫ-i Çelebizade (Tariḫ-i Râşid ve zeyli içinde). İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Çetin, Nihad M. “Arap”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: TDV, 1991.
• Ḍayf, Şevḳî. er-Risâ’. Kahire: Dâru’l-Meârif, 4. Basım, ts.
• Dehhân, Mahmûd Sâmî ed-. el-Ġazel munzu neş’etihi ḥattâ ṣadri’d-devleti’l-‘abbâsiyye. Kahire, 2. Basım, 1964.
• Develioğlu, Abdullah. Büyük İnsanlar Üçbin Türk ve İslam Müellifi. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1973.
• Doğan, İshak. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Durmuş, İsmail. “Fahr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/79. İstanbul: TDV, 1995.
• Durmuş, İsmail. “Hamâse”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 15/437-440. İstanbul: TDV, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Hiciv”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 17/447-449. TDV, 1998.
• Durmuş, İsmail. “Methiye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/406-408. Ankara: TDV, 2004.
• Ḫalîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• EC, Merkezu Emcâd. “Fehârisu’l- Maḫṭûṭât”. Erişim, Ağustos, 2021.
• https://amgadcenter.com/search/MTQ0NDYx/%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A8%D8%B9. https://amgadcenter.com/search/NDM5OA/%D8%AF%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%A8%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D8%A7.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV, 2001.
• Erkan, Kemal. Köprülüzade Abdullah Paşa’nın Şark Seferi Seraskerliği Esnasında Tutulan Sefer Mühimmesi (N.1146-Z.1147) Tasnif-Özet-Transkripsiyon. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Fajr, Muhammed al- - Kaya, Mustafa. “Feyzullah Efendi’ye yazılan Bir Arapça Methiye Kasidesi’nin Şerhi ve Tahlili”. Erzurumlu Şeyhulislam Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu (Tebliğler). 289-295. Erzurum, 2015.
• Fırat, Selma. Divân-ı Hamî-i Âmidî. Malatya: İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Fidan, Tarık. “Köprülü Abdullah Paşa’nın Üç Gazeli”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 4/2 (2020).
• Gökçek, Mehmet Fatih. Behcetî Seyyid İbrahim Efendi “Târîh-i Sülâle-i Köprülü” (Transkripsiyon ve Tahlil). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Gökdemir, Ahmet. “Köprülü Ailesinin Kur’ân Eğitimi Ve Kıraatine Katkıları”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 4/2 (2018), 331-355.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Şâz Kıraatler ve Yûsuf Efendizâde’nin Konuya Dair Tepkisi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/1 (2019).
• Gövsa, İbrahim Alâettin. “Türk Meşhurları Ansiklopedisi”. Yedigün Neşriyatı, ts.
• Gündoğdu, Raşit. Uşşakızade Tarihi (Tahlil ve Metin)(1106- 1124/1694- 1712). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Heddâra, Muhammed Mustafa. İtticâhâtu’ş-şi‘ri’l-‘arabî fi’l-ḳarni’s-sânî el-hicrî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1963.
• İbn Ḳuteybe. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1982.
• İpekten, Halûk. “Gazel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 13/440-442. İstanbul: TDV, 1996.
• İpşirli, Mehmet. “Abdullah Nâilî Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/124-125. İstanbul: TDV, 1988.
• İSAM, İslam Araştırmaları Merkezi. “Türkiye Kütüphaneleri Veri Tabanı”. Erişim, Eylül, 2020.
• http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php.
• İskenderî, Ahmed el- - ’İnânî, Mustafa. el-Vasîṭ fi’l-edebi’l-ʿarabî ve târîḫih. Kahire, 1335.
• Ḳal‘âvî, Mustafa b. Muhammed eṣ-Ṣafevî. Ṣafvetü’z-zemân fî men tevellâ ‘alâ Mıṣr min emîrin ve sulṭan. İskenderiyye: Dâru’l-Marifeti’l-Cem‘iyye, 2006.
• Karabulut, Ali Rıza. İstanbul ve Anadolu Kütüphanelerinde Mevcut El Yazması Eserler Ansiklopedisi. Kayseri: Akabe, ts.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu‘cemu’t-târîḫu’t-turâsi’l-islâmî fî mektebâti’l-’âlem. Kayseri: Mektebe Yayınları, ts.
• Karahan, Abdülkadir. “Hâmî-i Âmidî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul: TDV, 1997.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ‘an esâmi’l-kutubi ve’l-funûn (Lexicon Bibliographicum et Encyclopædicum). çev. Gustavus Fluegel. London, 1845.
• Ḳayrevânî, İbn Reşîḳ el-. el-‘Umde fî meḥâsini’ş-şi‘ri ve âdâbihî ve naḳdih. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• Keḥḥâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn terâcimu muṣannifî’l-kutubi’l-‘arabiyye. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1993.
• Kîlânî, Muhammed Seyyid. el-Edebu’l-mıṣrî fî ẓılli’l-ḥukmi’l-‘usmânî. Kahire, Trablus, Londra: Dâru’l-Fercânî, 1984.
• Köprülü, Abdullah Paşa. Dîvân (Dürriyyât-Nuḥbetu’l-eş’âr). Lala İsmail, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail 611.
• KU, Kuveyt Üniversitesi Kütüphanesi. “Fihris Mektebetu’l-Maḫûṭât”. Erişim, Eylül 2020.
• http://library1.kuniv.edu.kw/manuscript/Scriptsview.asp?ID=31961.
• Ḳudâme b. Cafer. Naḳdü’ş-şi‘r. Beyrût: Dâru’l-Kutubu’l-‘İlmiyye, ts.
• Macit, Muhsin. “Münâcât”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/562-564. Ankara: TDV, 2020.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Nebîl Halid Ebu Ali. “Me‘ânî Şi‘ri’l-Ġazel beyne’t-Taḳlîd ve’t-Tecdîd fi’l-‘Aṣreyni’l-Memlûkî ve’l-‘Usmânî”. Mecelletu’l-Câmi‘ati’l-İslamiyye 17/1 (2009).
• Öksüz, Mustafa. Şem’danizade Fındıklılı Süleyman Efendi’nin Mur’i’t-tevarih Adlı Eserinin (180b-345a) Tahlil ve Tenkidi Metni. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Özcan, Abdülkadir. “Köprülüzâde Nûman Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 26/265-267. Ankara: TDV, 2002.
• Râşid Mehmed Efendi. Tariḫ-i Râşidi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Râvî, Muhammed Saîd el-Bağdâdî er-. Târîḫu’l-useri’l-ʿilmiyye fî Baġdâd. Bağdat: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekafiyyeti’l-‘Âmme, 1. Basım, 1997.
• Sadıkov, Murad. Hâşim b. Muhammed el-Mağribî’nin (ö. 1179 h.) “Ḥıṣnu’l-ḳârî fî iḫtilâfi’l-meḳârîî” Adlı Eseri’nin Edisyon Kritiği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Sağır, Yusuf. Osmanlı Arşiv Belgelerine ve Vakfiyelerine Göre Köprülü Ailesi Vakıfları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012.
• SBB, Stiftung Preussischer Kulturbesitz. “Orient Digital”. Erişim, Eylül, 2021.
• http://orient-digital.staatsbibliothek-berlin.de/servlets/solr/select?q=%2BobjectType%3A%22islamhs%22+%2B%28mymss_ihsauthor_general_orig%3AK%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC+mymss_ihsauthor_general_diacr%3AK%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC+mymss_ihsauthor_ar%3AK%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC+mymss_ihsauthor_de%3AK%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC+mymss_ihsauthor_en%3AK%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC+mymss_ihsauthor_id%3AK%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC%29&sort=mymss_ihsinvent+asc&rows=25&version=4.5&mask=search_form_islamhs_advanced.xed&start=0 (erişim, Eylül 2021).
• Silahdar Fındıklılı Mehmet Ağa. Nusretnâme. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Sula, Murat. “Köprülüzâde Ebû Nâile Abdullah Paşa ve Kasîde-i Vâviyyesi”. Turkish Studies 8/10 (2015).
• Sula, Murat. “Osmanlı Dönemi Arap Dili Çalışmalarında Kaynak ve Yöntem: Gölpazarlı Mehmed Selîm Efendi Örneği”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/17 (2017).
• Süveydî, Abdurrahman es-. Ḥadîḳatü’z-zevrâʾ fî sîreti’l-vüzerâʾ (Târîḫu Baġdâd). Bağdat: Menşûrâtu’l-Mecme‘u’l-‘İlmî, 2003.
• Şârûbîm, Mîḫâîl. el-Kâfî fî târîḫi Mıṣra’l-ḳadîm ve’l-ḥadîs. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 2. Basım, 2004.
• Şemseddin Sâmi. “Köprülüzâde Abdullah Paşa”. Ḳâmûsu’l-a‘lâm. C. 5. İstanbul, 1314.
• Toprak, M. Faruk. “Mersiye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/215-217. İstanbul: TDV, 2004.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Abdülbâki Ârif Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/195-198. İstanbul: TDV, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• YEK, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Detaylı Katalog Tarama”. Erişim, Eylül, 2020.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/sifaul-haim-f%C3%AE-tahlisi-kiraati-asim/29820.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/serhu-kaside-i-abdullah-pasa/160076.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/ed-durerul-feraiz-ve-gurerul-fevaid/171687.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/serhul-kas%C3%AEde/186234.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/divan/28378.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/nuhbetul-esar-ed-durriyyat/173262.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/nuhbetul-esar-ed-durriyyat/172820.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/duriyyat/186171.
• Yıldız, Ahmet. Nil Şairi Hafız İbrahim ve Siyasi Şiirleri. Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Kadri Hüsnü. Hâmî Ahmed (Diyarbekrî) Divanı, İnceleme-Metin. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Zebîdî, Muhammed Murtaża el-Ḥuseynî ez-. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. Kuveyt, 1998.
• “Köprülüzade Abdullah Paşa”. Türk Ansiklopedisi. C. 22. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1975.