18. Yüzyıl Türk Ciltlerinde Öne Çıkan Bir Süsleme Tekniği: Yekşah

Yıl 2022, Cilt: 26 Sayı: 2, 743 - 762, 15.12.2022

Fatma Şeyma Boydak

https://doi.org/10.18505/cuid.1159330

Öz

Süsleme teknikleri her sanat dalında olduğu gibi cilt sanatında da zaman içerisinde değişim göstermiştir. 18. yüzyıl klâsik üslûpta ciltlerinin yapılmaya devam edildiği ancak aynı zamanda yeni tezyînat tekniklerinin denendiği bir dönemdir. Bu tekniklerden bir olan yekşah, cilt üzerine altınla işlenen motiflerin üzerine ucu düz veya oval olan demir aletin kakılması/bastırılması şeklinde uygulanan bir tezyînat tekniğidir. Bu süsleme tekniği, adını uygulamada kullanılan metal aletten almaktadır. Yekşah demiri olarak isimlendirilen bu alet, ortalama 15-16 cm uzunluğunda olup ağzı düz veya oval bir el aletidir. Yekşah süsleme tekniği, yazma ciltler üzerine uygulanmaktadır. Yazma cilt, desenin fırça yardımıyla zermürekkep kullanılarak deri üzerine işlenmesi anlamına gelmektedir. Desenin yazma tekniğiyle (fırçayla) deriye nakşedilmesinin ardından yekşah demiriyle işlenmesi aşamasına geçilmektedir. Motiflerin üzerine, gidiş yönü esas alınarak yekşah demiriyle taramalar yapılmakta, desen üzerinden çizgiler halinde geçilmektedir. Deri bu tarama esnasında kısmen de çukurlaşmaktadır. Yekşah tezyînat tekniği, Türk cilt sanatına 17. yüzyıl sonu ile 18. yüzyıl başı itibariyle katılmıştır. 19. yüzyılda da örnekleri görülmeye devam edilmiştir. Ancak en yoğun kullanıldığı dönem 18. yüzyıldır. Yekşah tezyînatın çoğunlukla saray mücellitleri tarafından ve özellikle değeri yüksek eserlerin ciltlerinde tatbik edildiği bilinmektedir. Türk cilt sanatı literatüründe yayınlanmış ve müze ve kütüphanelerde tarafımızca tespit edilen yekşah cilt örneklerinin incelenmesi neticesinde, Türk ciltlerinde yekşah tezyînat tekniğinin 3 farklı desen üzerine tatbik edildiği tespit edilmiştir. Bunlar; rûmî, zerbahar ve barok-rokoko desenleridir. Rûmî desenli yekşah ciltlerde cilt kapağının tüm bölümlerinde yekşah tekniğinin uygulandığı görülmektedir. Ancak en yoğun ve çeşitli olarak şemselerde rastlanmaktadır. Bunun nedeni, yekşah tezyînatın görülmeye başlandığı 18. yüzyıl itibariyle cilt kapaklarında köşebentlere sıklıkla yer verilmemesi ve bezeme yoğunluğunun şemselerde görülmesi olabilir. Rûmî desenli yekşah ciltlerde şemselerin üç türü tespit edilmiştir. Bunlar; klâsik oval/beyzî formda dilimli şemse, dikdörtgen formda şemse ve dilimli dairevî formdaki şemsedir. Rûmî desenli yekşah ciltlerde desenin altınlarının daha net görülebilmesi amacıyla şemse ve salbek zemini sıklıkla bordo renkle boyanmıştır. Yekşah tekniğinin uygulandığı bir diğer desen türü ise zerbahardır. Zerbahar desen, 18. yüzyılın sonunda ve özellikle 19. yüzyılda görülen bir cilt tezyînat türü olup ciltlerin genellikle tüm yüzeyini kaplayacak şekilde uygulanmıştır. 18. yüzyıl itibariyle Türk ciltlerinde görülen realist üslûptaki çiçek veya Batı etkisindeki barok-rokoko motifleri üzerine de yekşah uygulaması yapıldığı belirlenmiştir. Türk Rokokosu, C ve S kıvrımlı motiflerle yüzeyin tamamen doldurularak süslendiği gösterişli bir bezeme üslûbudur. Kavisli ve yuvarlak şekillerle birlikte yaprak, çiçek motifleri ve çiçek demetleri bu bezeme üslûbunda yer almaktadır. Dayanıklılık bakımından zayıf olmasına rağmen yekşah tekniğin 18. yüzyıl ciltlerinde sıklıkla tercih edilmesinde, cildin sanat değerini arttırma çabası vardır. Bu teknik sayesinde, yazma olarak uygulanmış desen daha cazip hale getirilmiştir. Bu da cildin sanat değerini yükseltmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Sanatları Tarihi, Türk Cilt Sanatı, Yekşah, 18. Yüzyıl, Rokoko

A Decoration Technique Featured in 18th Century Turkish Bindings: Yekşah

Öz

Decoration techniques have changed over time in bookbinding art, as in every branch of art. The 18th century is a period in which the classic style bindings were continued to be made, but at the same time new decoration techniques were tried. Yekşah, one of these techniques, is a decoration technique applied in the form of inlaying/pressing a flat or oval metal iron tool on the motifs embroidered with gold on the binding. This decoration technique takes its name from the metal tool used in the application. This tool, called yekşah iron, is an average of 15-16 cm long and is a flat or oval hand tool. Yekşah decoration technique is applied on bindings applied with brush. ‘Applied with brush binding’ means to embroider the pattern on the leather using gold-ink with a brush. After the pattern is embroidered on the leather with the applied with brush technique, it is started to be processed with yekşah iron tool. Lines are drawn on the motifs with a yekşah iron tool based on the direction of the pattern. The leather is partially pitted during this striping. Yekşah decoration technique joined Turkish bookbinding art at the end of the 17th century and the beginning of the 18th century. Examples continued to be seen in the 19th century. However, the period in which the technique was most frequently used is the 18th century. It is known that yekşah decoration technique is mostly applied by the palace bookbinders and especially on the bindings of the manuscript of high value. As a result of the examinations of the yekşah bindings samples published in the literature of Turkish binding art and found in museums and libraries, it was determined that the yekşah decoration technique was applied on 3 different patterns in Turkish bindings. These; rūmī, lattice (zerbahar/zilbahar) and baroque-rococo patterns. It is seen that the yekşah technique was applied in all parts of the rūmī patterned yekşah binding cover. However, it is most common and most diverse in medallions. The reason for this may be that, as of the 18th century, when yekşah decorations began to be seen, corner pieces were not frequently used on the covers of the binding and the intensity of the decoration was seen on the center-medallions. Three types of medallions were identified in the rūmī patterned yekşah bindings. These are the classical sliced oval form medallion, the rectangular medallion, and the sliced circular form medallion. On the rūmī patterned yekşah bindings, the center-medallion and pendant backgrounds are often painted in burgundy color in order to see the gold of the pattern more clearly. Another type of pattern in which the yekşah decoration technique is applied is the lattice (zerbahar) pattern. Zerbahar pattern is a type of binding decoration seen at the end of the 18th century and especially in the 19th century and was applied to cover the entire surface of the binding. It has been determined that as of the 18th century, yekşah application has been made on realist-style flower or Western-influenced baroque-rococo motifs seen in Turkish bindings. Turkish Rococo is an attractive decoration style in which the surface is completely filled and decorated with C and S curved motifs. Along with curved and round shapes, leaf, flower motifs and flower bouquets are also included in this decoration style. Although yekşah technique is weak in terms of durability, there is an effort to increase the artistic value of the binding, which is often preferred in 18th century bindings. Thanks to this technique, the pattern applied with brush has been made more attractive. This has increased the artistic value of the binding.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish Islamic Arts, Turkish Bookbinding Art, Yekşah, 18th Century, Rococo

Kaynakça

• Akar, Azade. Sanat Tarihinin Bilinmeyen Bir Ressamı: Ali en-Nakşibendî er-Râkım. İstanbul: Nakkaş Tezyini Sanatlar Merkezi Yayınları, 2012.
• Aksoy, Şule. “Kitap Süslemelerinde Türk-Barok-Rokoko Üslûbu”. Sanat Dergisi 6 (Haziran 1977), 126-136.
• Aksu, Hatice. “Rokoko”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/159-160. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Alparslan, Ebru. “Türk Cilt Sanatında “Yek-Şah Şemse” Tekniğinin İncelenmesi ve Kayseri Raşit Efendi Yazma Eser Kütüphanesinde Bulunan “Yek-Şah Şemse” Cilt Örnekleri”. III. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu Kültürel Mirasın Korunması ve Yaşatılması Sempozyum Bildirileri. ed. Menekşe Suzan Teker. 87-95. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, 2018.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Türk Cild San’atı”. Türk Kitap Medeniyeti. 60-97. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2009.
• Aslanapa, Oktay. “Osmanlı Devri Cild Sanatı”. Türkiyemiz 38 (1982), 12-17.
• Başaran, Naciye Uçar. “Abdülmecid Efendi Kütüphanesi Koleksiyonu’ndan Cilt Sanatı Örnekleri”. Milli Saraylar Kültür-Sanat-Tarih Dergisi 7 (2011), 111-119.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Osmanlı Saray Mücellidleri ve Müşterek Çalışma Gelenekleri”. 21. Yüzyılda İletişim ve Sanat. ed. Salih Gürbüz. 67-87. Konya: NEÜ Yayınları, 2021.
• Çağman, Filiz. “Serzergerân Mehmet Usta ve Eserleri”. Kemal Çığ’a Armağan. 51-87. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, 1984.
• Çakmak, Yasin. “Türk Cilt Sanatında ‘Yazma’ Kavramı”. BAİD 13 (Haziran 2021). 221-248.
• Çakmak, Yasin. “Manisa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Yekşah Ciltler”, Gifad: Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (Temmuz 2021/2), 300-324.
• Çakmak, Yasin. “Kütahya Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Yekşah Ciltler”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 6/2 (Aralık 2021), 294-322. https://doi.org/10.20486/imad.969548
• Çığ, Kemal. Türk Kitap Kapları. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası, 1971.
• Çıkmış, Hasan. Sakıp Sabancı Müzesi Koleksiyonundaki Yekşah Ciltlerin Teknik Açıdan İncelenmesi ve Yeni Uygulamalar. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Haldane, Duncan. Islamic Bookbindings in The Victoria and Albert Museum. London: The World of Islam Festival Trust, 1983.
• Hepworth, Paul. “The Yekşah Binding: Problems in a Name”. Uluslararası Cilt Sanatı Buluşması Sempozyumu–Tebliğler. ed. Ali Rıza Özcan. 161-163. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2013.
• İlker, Bahar. Türk İslam Eserleri Müzesi Yazma Eser Koleksiyonundaki Zerbahar Tezyinatlı Ciltler. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Küçük, Mehmet. Tire Necip Paşa Kütüphanesindeki Necip Paşa Vakfına Ait El Yazma Eserlerin Çarkuşe, Yekşah ve Zilbahar Cilt Kapağı Özelliklerine Göre Kataloglanması. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Mucuk, Nil. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’ndeki Yekşah Ciltler. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özbek, Yıldıray. Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi’ndeki Kitap Kapakları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Özen, Mine Esiner. Türk Cilt Sanatı. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Rukancı, Fatih - Anameriç, Hakan. “The Art of Bookbinding in the Ottoman Empire (Fifteenth to Nineteenth Centuries)”. Toruńskie Studia Bibliologiczne 2/9 (2012), 9-28. https://doi.org/10.12775/TSB.2012.016
• Sarre, Friedrich Paul Theodor. Islamische Bucheinbände. Berlin: Scarabeus-Verlag, 1923.
• Scheper, Karin. The Technique of Islamic Bookbinding: Methods, Materials and Regional Varieties. Leiden: Brill, 2015.
• Seçen, İslam. “Klasik Türk Cildinin Yapısal Unsurları ve Çeşitleri”. Türk Sanatının Yapı Taşları II. 61-73. İstanbul: Bülent Ecevit Üniversitesi, 2017.
• Tanındı, Zeren. “Osmanlı Kitaplarının Görkemli Giysileri”. P Dünya Sanatı Dergisi 35 (2004), 74-85.
• Tanındı, Zeren. “Kitap ve Cildi”. Osmanlı Uygarlığı. ed. Halil İnalcık – Günsel Renda. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 3. Basım, 2009. 2/863.
• Yaman, Bahattin. Osmanlı Saray Sanatkârları 18. Yüzyılda Ehl-i Hıref. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008.