Batı’nın Kavramlarıyla Müslümanca Din Felsefesi Yapmanın İmkânı: Teizm, Ateizm ve Deizm Kavramlarını İslam Düşüncesiyle İlişkilendirmek Ne Kadar Mümkün?

Yıl 2022, Cilt: 26 Sayı: 3, 971 - 986, 15.12.2022

Hasan Er

https://doi.org/10.18505/cuid.1077353

Öz

Bu çalışmada Batı düşünce geleneğinde üretilen bazı dinî kavramların İslam inancına dair çalışmalarda doğrudan kullanılmasının sakıncalarından bahsedilecektir. Söz konusu iddia deizm, ateizm ve özellikle de teizm kavramları çerçevesinde ortaya konacaktır. Özellikle Türkiye’de yapılmış din felsefesi çalışmaları gözden geçirilerek bahsi geçen üç kavramın İslam dünyasında icra edilen din felsefesi çalışmalarına doğrudan taşındığı gerçeği bir sorun olarak ortaya konacak ve bu durum İslam inancının başka bazı kavramlara indirgenmesi olarak tanımlanacaktır. Böyle bir sorunu vurgulayarak ulaşılmak istenen amaç ise İslam inanç esaslarının başka anlamlara indirgenmeden kendi anlam bütünlüğü içinde anlaşılmasının önemini hatırlatmaktır. Çünkü Batı düşünce geleneği içerisinde üretilmiş her kavram kendi düşünsel ve pratik geçmişiyle doğrudan bağlantılıdır. Bu sebeple farklı bir anlam dairesi içinde ya da belli bir pratik geçmişe bağımlı biçimde oluşmuş bir çözüm biçimi ya da eleştiri, aynıyla İslam düşüncesine taşındığında, o kavramların barındırdığı felsefî ve pratik geçmiş de taşınmış olacaktır. Oysa her inanç kendi anlam bütünlüğü ve geçmişi dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Bu sorunu deizm ve ateizm gibi İslam’ın doğrudan reddettiği kavramlar üzerinden değerlendirmek teizm kavramına göre daha anlaşılır bir durumdur. Ancak teizm kavramı söz konusu olduğunda konu oldukça karmaşık bir hal almaktadır. Çünkü hemen hemen bütün kaynaklarda İslam, teistik bir din olarak tanımlanmakta ve bu durum İslam inancı için zorunlu bir ön kabul gibi değerlendirilmektedir. Oysa teizm, Descartes rasyonalizminin ve Newton mekaniğinin hâkim unsur olarak kabul edildiği Modern Batı düşüncesinin Tanrı anlayışıdır. Düşünen öznenin epistemik sınırlarında inşa edilmiş böyle bir Tanrı anlayışı ise İslam’ın Allah tasavvuruna uygun değildir.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, İslam Düşüncesi, Batı Metafiziği, Teizm, Deizm, Ateizm.

The Possibility of Making a Muslim Philosophy of Religion with the Concepts of the West: How Possible is it to Relate the Concepts of Theism, Atheism and Deism to Islamic Thought?

Öz

In this study, the drawbacks of using some religious concepts produced in the tradition of Western thought directly in their studies on Islamic belief will be discussed. The claim in question will be put forward within the framework of the concepts of deism, atheism and especially theism. Especially by reviewing the philosophy of religion studies made in Turkey, the fact that the three concepts mentioned are directly transferred to the philosophy of religion studies carried out in the Islamic world will be revealed as a problem and this situation will be defined as the reduction of Islamic belief to some other concepts. The aim to be achieved by emphasizing such a problem is to ensure that the principles of Islamic belief are understood in their own meaning without reducing them to other meanings. Because every concept produced within the tradition of Western thought is directly related to its own intellectual and practical past. For this reason, when a solution or criticism that is formed in a different sense or dependent on a certain practical past is brought to Islamic thought, the philosophical and practical past of those concepts will also be carried. However, every belief should be evaluated by considering its own meaning and history. Evaluating this problem through concepts that Islam directly rejects, such as deism and atheism, is more understandable than the concept of theism. However, when it comes to the concept of theism, the subject becomes quite complex. Because in almost all sources, Islam is defined as a theistic religion and this is considered as a necessary pre-acceptance for the Islamic belief. However, theism is the understanding of God in modern Western thought, in which Descartes rationalism and Newtonian mechanics are accepted as the dominant element. Such an understanding of God, built within the epistemic boundaries of the thinking subject, is incompatible with the Islamic conception of God.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Islamic Thought, Western Metaphysics, Theism, Deism, Atheism.

Kaynakça

• Aliy, Abdurrahman. Felsefenin Tanrısı – Felsefi Teolojiye Giriş. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2020.
• Alpyağıl, Recep. Kıta Avrupası Din Felsefesi ve Mistik Gelen-ekler. İstanbul: İz yayınları, 2016.
• Alpyağıl, Recep. Türkiyede Otantik Felsefe Yapabilmenin İmkanı ve Din Felsefesi – Paul Ricoeur Örneği Üzerinden Bir Soruşturma. İstanbul: İz Yayınları, 2018.
• Alpyağıl, Recep. Wittgenstein ve Kierkegaard’dan Hareketle Din Felsefesi Yapmak. İstanbul: İz Yayınları, 2013.
• Altınörs, Atakan. İdealar ve Dil Bağlamında Locke ve Leibniz. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2016.
• Armstrong, Karen. Tanrı’nın Tarihi – İbrahim’den Günümüze 4000 Yıllık Tanrı Arayışı. Çev. Oktay Özel, Hamide Koyukan, Kudret Emiroğlu. Ankara: Ayraç Yayınları, 1998.
• Aydın, Mahmut. İsa Tanrı mı İnsan mı?. İstanbul: İz Yayınları, 2002.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Aydın, Mehmet S. Tanrı-Ahlak İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Beckwith, Francis J. “Theism, Miracles, and the Modern Mind”. The Rationality Of Theism. ed. Paul Copan, Paul K. Moser. 221-236. New York: Routledge, 2004.
• Billington, Ray. Religion Without God. London: Routledge, 2002.
• Buber, Martin. Ben ve Sen. Çev. İnci Palsay. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2003.
• Buber, Martin. Tanrı Tutulması. Çev. Abdillatif Düzer. Ankara: Lotus yayınları, 2013.
• Câbirî, Muhammed Âbid, İslam’da Siyasal Akıl. Çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Clark, David K. “Faith and Foundationalism”. The Rationality Of Theism. ed. Paul Copan, Paul K. Moser. 35-54. New York: Routledge, 2004.
• Craig, William Lane, “The Cosmological Argument”. The Rationality Of Theism. ed. Paul Copan, Paul K. Moser. 112-131. New York: Routledge, 2004.
• Çınar, Aliye. Deizm ve Ateizm Üzerine. İstanbul: Köprü Yayınları, 2018.
• Çınar, Aliye. Rasyonel Teoloji. İstanbul: Köprü Yayınları, 2018.
• Çınar, Aliye. Varoluşçu Teolojide İnsan ve Anlam. İstanbul: Sentez Yayınları, 2015.
• Davis, Stephen T. “The Ontological Argument”. The Rationality Of Theism. ed. Paul Copan, Paul K. Moser. 93-111. New York: Routledge, 2004
• Derrida, Jacques. “İnanç ve Bilim”. çev. Mehmet Emin Özcan. Din. ed. Jacques Derrida, Gianni Vattimo. 11-75. Ankara: Dost Kitabevi yayınları, 2014.
• Descartes, Rene. Metot Üzerine Konuşma. Çev. İbrahim Ethem Mesut. Erzurum: Babil Yayınları, 2000.
• Diamond, Malcolm L., Martin Buber - Jewish Existentialist. New York: Oxford University Press, 1960.
• Ewald, Oskar. Fransız Aydınlanma Felsefesi. Çev. Gürsel Aytaç. Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2013.
• Gilson, Etienne. Tanrı ve Felsefe. Çev. Mehmet S. Aydın. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1999.
• Haar, Michel. “Nietzsche’nin Arayışı - Nietzsche ve İlahi Olanın Dönüşümü”. Çev. Ahmet Demirhan. Nietzsche ve Din. ed. Ahmet Demirhan. 197-220. Ankara: Nirengi Kitap, 2012.
• Hegel, G. W. F. Din Felsefesi Dersleri. Çev. Doğan Naci Kadıoğlu. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2018.
• Heidegger, Martin. Metafizik Nedir?. Çev. Yusuf Örnek. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2009.
• Heidegger, Martin. Nietzsche’nin Tanrı Öldü Sözü ve Dünya Resimleri Çağı. Çev. Levent Özşar. Bursa: Asa Yayınları, 2001.
• Horkheimer, Max. Akıl Tutulması. Çev. Orhan Koçak. İstanbul: Metis Yayınları, 2002.
• Hume, David. Din Üstüne. Çev. Mete Tunçay. Ankara: İmge Yayınları, 2004.
• Kant, Immanuel. Arı Usun Eleştirisi. Çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınları, 1993.
• Kenny, Anthony. The God of The Philosophers. New York: Clarendon Press, 1992.
• Koca, Ferhat. İslam Düşüncesinde Selefîlik – Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Koons, Robert C. “Science and Theism: Concord, Not Conflict”. The Rationality Of Theism. ed. Paul Copan, Paul K. Moser. 72-90. New York: Routledge, 2004.
• Küçükalp, Kasım. Batı Metafiziğinin Dekonstrüksiyonu: Heidegger ve Derrida. İstanbul: Sentez Yayınları, 2008.
• Laoust, Henry. İslam’da Ayrılıkçı Görüşler. Çev. E. Ruhi Fığlalı, Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Leibniz, Gottfried Wilhelm. Monadoloji ya da Felsefenin İlkeleri. Çev. Ogün Ürek. İstanbul: Biblos Yayınları, 2003.
• MacIntyre, Alasdair. Varoluşçuluk. Çev. Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2001.
• Magill, Allan. Aşırılığın Peygamberleri – Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida. Çev. Tuncay Birkan. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1998.
• Marion, Jean-Luc. “The “End of Metaphysics” as a Possibility”. Religion After Metaphysics. ed. Mark A. Wrathall. 166-189. Cambridge: Cambridge University Press.
• Marsden, George. “The Collapse of American Evangelical Academia”. Faith and Rationality Reason and Belief in God. ed. Alvin Plantinga, Nicholas Wolterstorff. 219-264. London: University of Notre Dame Press, 1983.
• Marx, Karl. Hegel'in Hukuk Felsefesi'nin Eleştirisi. Çev. Kenan Somer. Ankara: Sol Yayınları. 1997.
• Nietzsche, Frederick. Şen Bilim. Çev. Levent Özşar. Bursa: Asa Kitabevi, 2003.
• Özcan, Hanifi. Epistemolojik Açıdan İman. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1997.
• Paley, William. Natural Theology. Ed. Matthew D. Eddy, David Knight, New York: Oxford University Press, 2006.
• Peperzak, Adriaan. “Religion After Onto-theology?”. Religion After Metaphysics. ed. Mark A. Wrathall. 104-122. Cambridge: Cambridge University Press.
• Pippin, Robert. “Love and Death in Nietzsche”. Religion After Metaphysics. ed. Mark A. Wrathall. 7-28. Cambridge: Cambridge University Press.
• Plantinga, Alvin. “Reason and Belief in God”. Faith and Rationality Reason and Belief in God”. ed. Alvin Plantinga, Nicholas Wolterstorff. 16-93. London: University of Notre Dame Press, 1983.
• Reçber, Mehmet Sait. Tanrı’yı Bilmenin İmkânı ve Mahiyeti. Ankara: Kitâbiyat Yayınları, 2004.
• Sorell, Tom. Descartes - Düşüncenin Ustaları. Çev. Cemal Atila. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 2002.
• Sterrett, J. Macbride. Modernism in Religion. New York: The Macmillan Company, 1922.
• Thomson, Iain D. Heidegger – Ontoteoloji – Teknoloji ve Eğitim Politikaları. Çev. Hüsamettin Arslan. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2012.
• Tillich, Paul. İmanın Dinamikleri. Çev. Fahrullah Terkan, Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Tokat, Latif. Din Felsefesi Yazıları. Ankara: Elis Yayınları, 2015.
• Topaloğlu, Aydın. Filozofların Tanrısı – Teistik Perspektif. İstanbul: Ufuk Yayınları, 2014.
• Trias, Eugenio. “Dini Düşünmek”. çev. Mehmet Emin Özcan. Din. ed. Jacques Derrida, Gianni Vattimo. 91-104. Ankara: Dost Kitabevi yayınları, 2014.
• Vattimo, Gianni. “After Onto-theology: Philosophy Between Science and Religion.” Religion After Metaphysics. ed. Mark A. Wrathall. 29-36. Cambridge: Cambridge University Press.
• Wolterstorff, Nicholas, “Can Belief in God Be Rational If It Has No Foundations?”. Faith and Rationality Reason and Belief in God. ed. Alvin Plantinga, Nicholas Wolterstorff. 135-187. London: University of Notre Dame Press, 1983.
• Wrathall, Mark A., “Introduction: Metaphysics and Onto-theology”. Religion After Metaphysics. ed. Mark A. Wrathall. 1-6. Cambridge: Cambridge University Press.