The Source of Power in the Formation Years of the Mamluk State: Autocracy of the Sultan or Oligarchy of Amirs?

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 1, 234 - 248, 15.06.2023

Yusuf Ötenkaya

https://doi.org/10.18505/cuid.1244793

Öz

There are many studies and theories in the literature on the source of power in the formative years of the Mamlūk state. In these studies, the importance of power and influence as a form of becoming a sultan in the Mamlūks has been emphasized, although the oligarchic power of the umara has been indirectly mentioned in terms of the source of power by discussing the distinction between a puppet sultan and an authoritarian sultan. However, this axiom causes a number of problems and ambiguities within itself and leads to the supersession of the determinism of the elite amirs. This work will try to overcome this problem by focusing on the political developments during the foundation years of the state and discussing how powerful and influential amirs were restricted by the umara on their way to becoming sultans. At the same time, by focusing on the chronicles of the period in question, the administrative determinism of the Mamlūk factions as a decision-making mechanism in the Mamlūk state will be pointed out. On the other hand, the statement that power emanated from both the sultan’s household faction and the military support of the elite amirs or khushdāshs who held the Mamlūk oligarchy in their hands leads to overlooking the tension or conflict between the two throughout Mamlūk political history. Considering the state of conflict between the two sides, it is a logical contradiction for the two opposing poles to agree on the same candidate. For instance, considering Muʿizz Aybak’s accession to power, the Sālihiyya-Bahriyya amirs unanimously endorsed his sultanate, but in the process, Muʿizz Aybak prevailed over the tensions he experienced with the elite that brought him to power and managed to become the absolute sultan, albeit for a short time. Therefore, it is essential to keep in mind that there was no uniform relationship between the sultan and the elite amirs, but rather a dynamic functioning. In other words, the future sultan, who had to establish good relations with the amirs until he became sultan, had to go against the amirs who brought him to power if he wanted to become an absolute ruler after he became sultan. In this study, the source of Mamlūk power is traced to the collective interests of the Mamlūk factions. It is emphasized that these interests were usually centered on candidates who were seen as more moderate among the factions. At the same time, by revealing the shortcomings of the understandings presented as a rule such as “the one who kills the sultan becomes the sultan” and “the powerful and influential become the sultan”, the analysis of the period from the founding years of the Mamlūks to Baybars’ sultanate mostly emphasizes the continuity of the status quo of the elite amirs by highlighting the “sultanate of weak and middle-ranking amirs”. The analysis has pointed out that those who killed sultans or usurped the throne were punished rather than usurping the throne as a legitimate right. Similarly, the consensus of the umara on the candidate for sultanate was pointed out by mentioning that those who were powerful and influential were being challenged rather than made sultan.

Anahtar Kelimeler

Medieval History, Mamluks, Power, Autocracy, Oligarchy

Memlûk Devleti’nin Oluşum Yıllarında İktidarın Kaynağı: Sultanın Otokrasisi mi Ümeranın Oligarşisi mi?

Öz

Memlûk Devleti’nin oluşum yıllarında iktidarın kaynağı ile ilgili literatürde pek çok çalışma ve teori bulunmaktadır. Bu çalışmalarda genel olarak kukla sultan-otoriter sultan şeklinde yapılan ayırımlar mevzubahis edilerek iktidarın kaynağı açısından dolaylı bir şekilde ümeranın oligarşik gücüne değinilse de Memlûklar’da sultan olma biçimi olarak güç ve nüfuzun önemi vurgulanmıştır. Ancak bu aksiyom, kendi içerisinde bir dizi sorunlara, muğlaklıklara ve seçkin emîrlerin sahip olduğu belirleyiciliğin önüne geçmesine neden olmaktadır. Bu çalışmada söz konusu problem, devletin kuruluş yılları dahilindeki politik gelişmelere odaklanılarak bu süre zarfında güçlü ve nüfuzlu emîrlerin sultan olma yolunda ümera tarafından nasıl sınırlandırıldıkları tartışılarak aşılmaya çalışılacaktır. Aynı zamanda söz konusu dönemin kronikleri merkeze alınarak Memlûk Devleti’nde bir karar alma mekanizması olarak memlûk hiziplerinin idari açıdan belirleyiciliğine işaret edilecektir. Diğer taraftan iktidarın hem sultanın hanehalkı olan hizbinden hem de memlûk oligarşisini elinde tutan seçkin emîrlerin ya da hûşdâşların askerî desteğinden neşet ettiğinin ifade edilmesi, Memlûk siyasi tarihi boyunca bu ikisi arasındaki gerilimin ya da çatışma ortamının gözden kaçırılmasına neden olmaktadır. Zira her iki taraf arasındaki çatışma hâli dikkate alındığında, iki zıt kutbun aynı adayda mutabık kalması mantıksal çelişkiye yol açmaktadır. Söz gelimi Muʿizz Aybek’in iktidara getirilmesi dikkate alındığında, Sâlihiyye-Bahriyye emîrleri ittifakla onun sultanlığını tasvip etmişler ancak süreç içerisinde Muʿizz Aybek, kendisini iktidara taşıyan güç odakları ile yaşadığı gerilimden galip gelerek kısa süre de olsa mutlak/muktedir sultan olabilmeyi başarmıştır. Dolayısıyla sultan ile seçkin emîrler arasında yeknesak bir ilişki şeklinin olmayıp dinamik ve sürekli değişebilen bir işleyişin hatırda tutulması elzemdir. Bir başka ifadeyle, sultan olana kadar emîrler ile iyi münasebetler kurmak durumunda olan müstakbel sultanın, sultan olduktan sonra mutlak bir hükümdar olmak istemesi hâlinde kendisini iktidara taşıyan emîrlerin üzerine gitmek durumunda kaldığı görülmektedir. Bu çalışmada Memlûk iktidarının kaynağı, memlûk hiziplerinin kolektif çıkarlarına dayandırılmıştır. Bu çıkarların da genellikle hizipler arasında daha mutedil ve ılımlı görülen adaylarda temerküz ettiği vurgulanmıştır. Aynı zamanda “Sultan öldüren sultan olur”, “Güçlü ve nüfuzlu olanlar sultan olur” şeklinde kaide olarak sunulan anlayışların eksik yönleri ortaya konularak Memlûklar’ın kuruluş yıllarından Baybars’ın sultanlığına kadar olan sürecin analizi dahilinde çoğunlukla “Zayıf ve orta dereceli emîrlerin sultanlığı” öne çıkarılıp seçkin emîrlerin haiz oldukları statükonun devamlılığı vurgulanmıştır. Yapılan incelemelerde sultan öldürenlerin ya da tahtı gasp edenlerin bunu meşru bir hak olarak kullanıp tahta çıkmalarından ziyade cezalandırıldıkları mevzubahis edilmiştir. Benzer şekilde güçlü ve nüfuzlu olanların sultan yapılmasından ziyade engellenmeye çalışıldığına değinilerek ümeranın sultan adayı hakkındaki mutabakatına işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ Tarihi, Memlûklar, İktidar, Otokrasi

Kaynakça

• ʿÂşûr, Said Abdülfettah. Mısr fî ʿasri Devleti’l-Memâliki’l-Baḥriyye. Kahire: el-Mektebetü’l-Mısriyye, 1959.
• ʿAynî, Bedreddin Mahmûd. ʿİkdü’l-cumân fî tarihi ehli’z-zamân. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire: Matbaatü Dari’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1989.
• Abbâdî, Ahmed Muhtâr. fî Tariḫi’l-Eyyûbîyyin ve’l-Memâlik. Beyrut: Darü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 2014.
• Abdülkadir, Hâlid Ali. el-Memâlikü’l-Baḥriyye fî Mısr: dirâse, müctemaiyye ve’t-târihiyye (648-784/1250-1382). Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabiyye, 2014.
• Aktan, Ali. “Memlüklerde Saltanat Değişikliği Usulü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990), 268–290.
• Aktan, Ali. “Sultan Kutuz ve Ayn Câlûd Zaferi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1991), 190–205.
• Al-i Suud, Türkî b. Fehd. Neş’etü Devleti’l-Memâlîk (648/1250-658/1260). el-Harem: Li’d-Dirasât ve’l-Buhûsi’l-İnsaniyye ve’l-İctimaiyye, 2017.
• Amitai-Preiss, Reuven. “The Mamluk Officer Class During The Reign of Sultan Baybars”. War and Society in the Eastern Mediterranean 7Th-15Th Centuries. ed. Yaacov Lev, 267–300. Leiden: Brill, 1997.
• Ashtor, Eliyahu. A Social and Economic History of the Near East in the Middle Ages. Los Angeles: University of California Press, 1976.
• Ayalon, David. “Aspects of the Mamlûk Phenomenon”. Der Islam: Journal of the History and Culture of the Middle East 53/2 (1977), 196–225.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler Döneminde Vezirlik (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2009.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin ed-Devâdâr. Muḥtârü’l-aḥbâr (=Tarihü’d-Devleti-Eyyûbiyye ve Devleti’l- Memâlîki’l-Bahriyye hatta sene 702.) thk. Abdülhamid Sâlih Hamdân. Kahire: Dârü’l-Mısriyye el-Lübnâniyye, 1993.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin ed-Devâdâr. Zübdetü’l-fikre fî tarihi’l-hicre. thk. Donald S. Richards. Beyrut, 1998.
• Clifford, Winslow W. State Formation And The Structure of Politics in Mamluk Syro-Egypt, 648-741 A.H 1250-1340 C.E. Chicago: Chicago University, Doktora Tezi, 1995.
• D. P. Little. “Kutuz”. The Encyclopedia of Islam. ed. C.E. Bosworth vd. 5/571–72. Leiden: Brill, 1986.
• Dımeşkî, Şihâbüddin Ebû Muhammed Abdurrahman b. İsmail Ebû Şâme. ez-Zeyl ʿale’r-ravzateyn terâcimü ricâli’l-ḳarneyni’s-s̱âdis ve’s-sâbiʿ. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1974.
• Duhman, Muhammed Ahmed. Muʿcemü’l-elfâzi’t-tarihiyye fî’l-asri’l-Memlûkî. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1990.
• Fuess, Albrecht. “Mamluk Politics”. Ubi Sumus? Quo Vademus. ed. Stephan Conermann, 95–115. Bonn: Bonn University Press, 2013.
• Haarmann, Ulrich. “Regicide and the Law of the Turks”. Intellectual Studies on Islam: Essays in Honor of Martin B. Dickson. ed. Michel M. Mazzaoui, Salt Lake City: University of Utah, 1990.
• Holt, P.M. “The Position and Power of the Mamlūk Sultan”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 38/2 (1975), 237–249.
• Huvaytır, Abdülaziz. Baibars The First: His Endeavours and Achievements. London: The Green Mountain Press, 1978.
• Irwin, Robert. “The Rise of the Mamluks”. The New Cambridge Medieval History. ed. David Abulafia, 5/607–21. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• İbn Abdüzzâhir, Muhyiddin. er-Ravḍü’z-zâhir fî sireti’l-Meliki’z-Zâhir. thk. Abdülaziz Huvaytır. Riyad, 1976.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Tarihü İbn Haldûn: Divânü’l-mübtede ve’l-ḥaber fî Tarihi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men ʿasarehüm min zevi’ş-şe’n ve’l-ekber. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hallikan, Ebû’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-ʿayân ve enbâʿü ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâr Sâdır, 1978.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Mektebetü’l-Maʿarif, 1988.
• İbn Tağrîberdî, Cemaleddin Ebû’l-Mehâsin Yûsuf. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfi baʿde’l-vâfî. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1984.
• İbn Tağrîberdî, Cemaleddin Ebû’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nücûmü’z-zahire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. thk. İbrahim Ali Tarhan. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1963.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmii’l-ġurer. thk. Edward Budin. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1965.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddin Ömer b. Muzaffer Şahîn. Târihu İbni’l-Verdî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Kanat, Cüneyt. “Bahrî Memlûklar Zamanında Sultanlara ve Devlet Adamlarına Düzenlenen Bazı Suikastlar”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 3 (2000), 23-56.
• Kasım, Abduh Kasım. es-Sultânü’l-Muzaffer Seyfeddin Kutuz: Batalu maʿreketi ʿAyn Câlût. Dımaşk: Darü’l-Kalem, 1998.
• Kasım, Abduh Kasım. ʿAsru Selâtîni’l-Memâlik et-tarihü’s-siyasi ve’l-ictimâi. el-Harem: Aynü li’d-Dirâsâti ve’l-Buhûsi’l-İnsaniyye ve’l-İctimâiyye, 1998.
• Levanoni, Amalia. “The Consolidation of Aybak’s Rule: An Example of Factionalism in the Mamluk State”. Der Islam 71/2 (1994), 241–254.
• Levanoni, Amalia. “The Mamluks in Egypt and Syria: The Turkish Mamluk Sultanate (648–784/1250–1382) and the Circassian Mamluk Sultanate (784–923/1382–1517)”. The New Cambridge History of Islam: The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries. ed. Maribel Fierro, 237–284. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Makrîzî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir ʿAta. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Makrîzî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-mevâʿiz ve’l-ʿitibâr fî zikri’l-hitât ve’l-ʿasâr. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Muir, Sir William. The Mameluke or Slave Dynasty of Egypt 1260-1517. London: Smith, Eider&Cooperation, 1896.
• Northrup, Linda S. “The Bahrī Mamlūk Sultanate, 1250–1390”. The Cambridge History of Egypt. ed. Carl F. Petry, 242–289. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Nüveyrî, Şihâbüddin Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necip Mustafa Fevvâz - Hikmet Keşlî Fevvâz. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ötenkaya, Yusuf. Memlûk Devleti’nin Oluşumu, Yapısı ve Dinî Siyaseti (648-742/1250-1341). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Özaydın, Abdülkerim “Aynicâlût Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/275–276. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Özbek, Süleyman. “Memlûklerde Meşrûiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar ‘Sultan Öldüren Sultan Olur’”. Tarih Araştırmaları Dergisi 32/53 (2013), 155–72.
• Özbek, Süleyman. “Yakın Doğu Türk-İslam Tarihinin Akışını Değiştiren Bir Meydan Savaşı: Ayn Calud”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 5/217–28. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Petry, Carl F. The Mamluk Sultanate: A History. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
• Poole, Stanley Lane. A History of Egypt in the Middle Ages. New York: Charles Scribner’s Son, 1901.
• Ṣafedî, Salâhaddin Halîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. ed. Ahmed el-Arnavut - Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-İlmiyye, 2000.
• Sağlam, Ahmet. “Memlûk-İlhanlı İlişkileri”. Belleten 82/293 (2018), 83–157.
• Sağlam, Ahmet. “Ortaçağda Orijinal Bir Siyasi Yapı: Güçlü ve Nüfuzlu Her Emir Sultan Olur”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi 2/4 (2015), 107–26.
• Steenbergen, Jo van. “The Mamluk Sultanate as a Military Patronage State: Household Politics and the Case of the Qalāwūnid Bayt (1279-1382)”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 56/2 (2013), 189–217.
• Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman. Ḥüsnü’l-muḥâdara fî Tarihi Mısr ve’l-Kahire. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1968.
• Sürûr, Muhammed Cemâleddin. ez-Zâhir Baybars ve Hadârati Mısr fî ʿasrihi. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1938.
• Şelbî, Mahmûd. Hayatü’l-Meliki’l-Muzaffer Kutuz: Kâhirü’t-Tatar ve batalu maʿreke ʿAyni Câlût. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1992.
• Şeşen, Ramazan. Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler-Memlûklar (1193-1260). İstanbul: IRCICA, 2007.
• Thorau, Peter. The Lion of Egypt Sultan Baybars I and the Near East in the Thirteenth Century. New York: Longman Publishing, 1992.
• Yiğit, Fatma Akkuş. “Memlûk Devleti’nde Veraset Usûlü Yok Mudur”. XVIII. Türk Tarih Kongresi. ed. Semiha Nurdan vd. 7/299-316. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Yûnînî, Kutbuddin Musa İbn Muhammed. Zeylü Mirʿati’z-zamân. Haydarâbâd: Maṭbaatu Meclis-i Dâireti’l-Meârifi’l-Usmâniyye, 1954.
• Zeybek, İbrahim. Ebû Şâme: Müerrihu Dımaşk fî ʿasri’l-Eyyûbiyyîn 599/1203-665/1267. Beyrut: er-Risâle, 2010.
• Ziyade, Mustafa M. “The Mamluk Sultans to 1293”. A History of the Crusades. ed. Robert Lee Wolff vd. 735–59. London: The University of Wisconsin Press, 1969.