Three Articles on the Relationship between Aristotelian Logic and Arabic Grammar

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 1, 30 - 45, 15.06.2023

Bünyamin Aydın

https://doi.org/10.18505/cuid.1251084

Öz

Aristo mantığı-Arap grameri ilişkisine dair tartışmalar erken dönem dilcileri arasında yaşandığı gibi modern dönem dilbilimcileri tarafından da sürdürülmüştür. Bu tartışmalar mantık ve nahiv ilimlerinin amaç ve işlevleri etrafında şekillenebildiği gibi mantığın nahvin doğuşunda ve gelişmesinde etkili olup olmadığı konusuna da yoğunlaşmıştır. Sözü edilen etkiye dair tartışmalar nahiv ilminin özgünlüğü kavramını gündeme getirmiştir. Bu çalışma Aristo mantığının Arap gramerinin doğuşu üzerinde etkili olup olmadığı etrafında şekillenen tartışmaya ilişkin üç yazıyı ele almaktadır. Üç ayrı görüşü temsil eden bu üç yazı sözü edilen etkinin varlığı, varsa metot ve içerik bakımlarından ne düzeyde gerçekleştiği gibi hususları incelemektedir. Çalışmada konunun tarihsel bağlamına ilişkin olarak Süryânî gramercilerin yaptıkları çalışmalar, mantık külliyatından Arapçaya yapılan ilk çeviriler, Sîbeveyhi’nin hocalarının günümüze ulaşmayan eserleri ve İskenderiye-Bergama gramer okulları gibi hususlara dair bilgiler verildikten sonra söz konusu üç yazıdaki değerlendirmeler, müelliflerin diğer eserleri de göz önüne alınarak temel nahiv eserlerine, Aristo’nun mantık kitaplarına ve gerek klasik gerek modern dönemde yapılmış bazı Aristo çevirilerine müracaat edilmek suretiyle ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Aristotelian logic, Arabic grammar, Ibrāhīm Al-Madkūr, ʻAbd Al-Rahmān Al-Hāj Sāleh, ʻAbduh Al-Rājihī

Modern Dönemde Nahiv-Mantık Tartışması -Aristo Mantığı-Arap Grameri İlişkisi Üzerine Üç Görüş-

Öz

Aristo mantığı-Arap grameri ilişkisine dair tartışmalar erken dönem dilcileri arasında yaşandığı gibi modern dönem dilbilimcileri tarafından da sürdürülmüştür. Bu tartışmalar mantık ve nahiv ilimlerinin amaç ve işlevleri etrafında şekillenebildiği gibi mantığın nahvin doğuşunda ve gelişmesinde etkili olup olmadığı konusuna da yoğunlaşmıştır. Sözü edilen etkiye dair tartışmalar nahiv ilminin özgünlüğü kavramını gündeme getirmiştir. Bu çalışma Aristo mantığının Arap gramerinin doğuşu üzerinde etkili olup olmadığı etrafında şekillenen tartışmaya ilişkin üç yazıyı ele almaktadır. Üç ayrı görüşü temsil eden bu üç yazı sözü edilen etkinin varlığı, varsa metot ve içerik bakımlarından ne düzeyde gerçekleştiği gibi hususları incelemektedir. Çalışmada konunun tarihsel bağlamına ilişkin olarak Süryânî gramercilerin yaptıkları çalışmalar, mantık külliyatından Arapçaya yapılan ilk çeviriler, Sîbeveyhi’nin hocalarının günümüze ulaşmayan eserleri ve İskenderiye-Bergama gramer okulları gibi hususlara dair bilgiler verildikten sonra söz konusu üç yazıdaki değerlendirmeler, müelliflerin diğer eserleri de göz önüne alınarak temel nahiv eserlerine, Aristo’nun mantık kitaplarına ve gerek klasik gerek modern dönemde yapılmış bazı Aristo çevirilerine müracaat edilmek suretiyle ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Aristo mantığı, Arap grameri, İbrahim Medkûr, Abdurrahmân el-Hâc Sâlih, Abduh er-Râcihî

Kaynakça

• Abdulmun’im el-Hufnî. Mevsûatu’l-Felsefe ve’l-Felâsife. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 1999.
• Ahmed Muhtar Ömer. el-Bahsu’l-Lugavî ʻinde’lʻArab. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1988.
• Ahmet et-Tantâvî. Neş’etu’n-Nahv ve Târîhu Eşheri’n-Nuhât. Kahire: Dâru’l-Meârif.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil. Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• Aristo. Fennu’ş-Şiʻr. çev. İbrahim Hamâde. Kahire: Mektebetu’l-Anglo el-Mısriyye, 1983.
• Aristoteles. Fi’ş-Şiʻr. çev. Abdurrahmân Bedevî. Kahire: Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1953.
• Aristoteles. Fi’ş-Şiʻr. çev. Mettâ b. Yûnus, thk. Abdurrahmân Bedevî. Kahire: Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1953.
• Aristoteles. Kitâbu’ş-Şiʻr. çev. Şükrî Muhammed Ayyâd. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’lʻAmme, 1993.
• Aristoteles. Organon II Önerme. çev. Hamdi Ragıp Atademir. MEB Yayınları, 1996.
• Aristoteles. Poetika. çev. Ari Çokona. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Aristoteles. Poetika. çev. İsmail Tunalı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
• Aristoteles. Poetika. çev. Samih Rıfat. İstanbul: Can Yayınları, 2007.
• Aristotle. Poetics. ed. D. W. Lucas. Oxford University Press, 1968.
• Aristotle. Poetics. trans. Ingram Bywater. Oxford University Press, 1920.
• Aristotle. The Works of Aristotle. translated into English, edited by J. A. Smith and W. D. Ross. Volum I On Interpretation. Oxford University Press, 1928.
• Aristotle. The Works of Aristotle. translated into English, edited by J. A. Smith and W. D. Ross. Volum I Posterior Analytics. Oxford University Press, 1928.
• Aydın, Cengiz. “Batlamyus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/196-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ayık, Hasan. Fârâbî’de Dil-Mantık İlişkisi. Köprü Kitap, 2020.
• Baalbaki, Ramzi. “Sîbeveyh’in Kitâb’ının Eski Bir Kaynağı Var mıdır?”. çev. Süleyman Tülücü. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 10 (1991), 292-297.
• Başkan, Özcan. Lengüistik Metodu. İstanbul: Multilingual, 2003.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed. Kitabu’l-Halel fî Islâhi’l-Halel min Kitabi’l-Cumel. thk. Saîd Abdulkerim Seûdî.
• Bedevî, Abdurrahmân. “Giriş”, Huneyn b. İshak’ın Âdâbu’l-Felâsife’si içinde. Kuveyt: Maʻhedu’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 1985.
• Bedevî, Abdurrahmân. et-Turâsu’l-Yûnânî fi’l-Hadârati’l-İslâmiyye. Kahire: Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1946.
• Bilen, Osman. “Mantık ile Gramer İlişkisi Üzerine İki Görüş”. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII-XIV (2001), 89-100.
• Çetin, Nihad Mazlum, “Sîbeveyhi”, İslâm Ansiklopedisi. 10/578-585. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Nahivcilerle Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar. İstanbul: İsam, 2009.
• De Boer, T. J. The History of Philosophy in Islam. translated by Edward R. Jones. London: 1903.
• Demirayak, Kenan-Bakırcı, Selami. Arap Dili Grameri Tarihi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2020.
• Dinneen, Francis P. General Linguistics. Georgetown University Press, 1995.
• Dionysios Thrax. Grammar. translated from the Greek by Thomas Davidson. St. Louis: 1874.
• Dionysius of Halicarnassus. On Literary Composition. çev. W. Ryhs Roberts. London: 1910.
• Durusoy, Ali. “Nahiv-Mantık Tartışmaları Bağlamında Sekkâkî’nin Yeri ve Önemi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 27 (2004/2), 25-39.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî. el-İmtâ‘ ve’l-Muânese. thk. Heysem Halife. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2011.
• Ebü’l-Kâsım Sâid b. Ahmed el-Endelûsî. Tabakâtu’l-Ümem. nşr. Luvîs Şeyho. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kâtûlîkiyye, 1912.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât. Esrâru’l-Arabiyye. thk. Muhammed Behcet el-Beytar. Dımaşk: el-Mecmeu’l-İlmî.
• Fischer, J. B. “The Origin of Tripartite Division of Speech in Semitic Grammar”. The Jewish Quarterly Review 54 (1963), 132-160.
• Gibb, Hamilton Alexander Roskeen. Arabic Literature. Oxford University Press, 1963.
• Görgün, Hilal. “Kraus, Paul Eliezer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/288-289. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Gündüzöz, Soner. “El-Kitâb’ın Kuramsal Temelleri: Sîbeveyhi’nin Kitabındaki Kodifikasyonun Çözümü”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17 (2004), 235-263.
• İbn Cinnî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: el-Hey’etu’l-ʿÂmme li Kusûri’s-Sekâfe, 2006.
• İbn Ebî Usaybia. ʻUyûnu’l-Enbâ’. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: 1965.
• İbn Fâris. es-Sâhibî. thk. Ömer Faruk et-Tabbâ‘. Beyrut: Mektebetu'l-Meârif, 1993.
• İbn Hişâm. Katru’n-Nedâ. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye.
• İbn Hişâm. Şerhu Şuzûri’z-Zeheb. Kahire: Dâru’t-Talâiʻ, 2004.
• İbn Madâ. er-Red ʻale’n-Nuhât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʻArabî, 1947.
• İbn Yaîş. Şerhu’l-Mufassal. thk. Ahmed es-Seyyid-İsmail Abdulcevâd. Kahire: el-Mektebetu’t-Tevfîkıyye.
• İbnü’l-Kıftî. İnbâhu’r-Ruvât ʻalâ Enbâhi’n-Nuhât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: 1982.
• İbnü’l-Mukaffaʻ. el-Mantık. thk. Muhammed Takî Dânişpejûh. Tahran: 1357.
• İbnü’s-Serrâc. el-Usûl fi’n-Nahv. thk. Abdulhuseyn el-Fetlî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1988.
• İbrahim Hamâde. “Giriş”. Aristo’nun Fennu’ş-Şiʻr’i içinde. Kahire: Mektebetu’l-Anglo el-Mısriyye.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec. el-Egânî. thk. Semîr Câbir. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Jallot, Jean. “Dionysius Thrax and Hellenistic Language Scholarship”. Encyclopedia of Language and Linguistics. 3/598-600. Elsevier: 2006.
• Katipoğlu, Hasan- Kutluer, İlhan. “Huneyn b. İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/377-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1998,
• Kaya, Mahmut. “Revâkıyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kıran, Zeynel. Dilbilim Akımları. Ankara: Onur Yabancı Diller Kitap ve Yayın Merkezi.
• Lichtenstadter, Ilse. “Nahw”. Encyclopaedia of Islam. 3/836-837. Leiden: 1936.
• Lucas, D. W. “Commentary”. Poetics içinde. ed. D. W. Lucas. Oxford University Press, 1968.
• Lyons, John. Kuramsal Dilbilime Giriş. çev. Ahmet Kocaman. Ankara: TDK Yayınları, 1983.
• Mâcide Muhammed Enver. Fennu’n-Nahv beyne’l-Yûnâniyye ve’s-Süryâniyye Terceme ve Dirâse li Kitâbey Dionysius Thrax ve Yûsuf el-Ehvâzî. Kahire: 2001.
• Mantıku Aristo. thk. Abdurrahmân Bedevî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1980.
• Medkûr, İbrahim. “Mantıku Aristo ve’n-Nahvu’l-Arabî”. Mecelletu Mecmei’l-Lugati’l-Arabiyye 7 (1953), 338-346.
• Mehdî el-Mahzûmî. Medresetu’l-Kûfe. Kahire: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî. 1958.
• Mehdî el-Mahzûmî. el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. Bağdat: Matbaatu’z-Zehrâ, 1960.
• Merx, Adalbertus. Historia artis grammaticae apud Syros. Leipzig: 1889.
• Muhammed Âbid el-Câbirî. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Muhammed Hamâse Abdullatîf, en-Nahv ve’d-Delâle. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2000.
• Râcihî, Abduh. en-Nahvu’l-ʻArabî ve’d-Dersu’l-Hadîs. İskenderiye: Dâru’l-Maʻrifeti’l-Câmiiyye, 2008.
• Ruska, Julius. “Hunayn b. İshāk”. İslâm Ansiklopedisi. 5/590. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
• Sâlih, Abdurrahmân el-Hâc. “en-Nahvu’l-ʻArabî ve Mantıku Aristo”. Mecelletu Kulliyeti’l-Âdâb bi’l-Cezâir 1 (1965), 67-86.
• Sâlih, Abdurrahmân el-Hâc. Mantıku’l-ʻArab fî ʻUlûmi’l-Lisân. Cezayir: el-Muessesetu’l-Vataniyye li’l-Funûni’l-Matbaʿiyye, 2012.
• Sarton, George. Introduction to the History of Science. Baltimore: 1927.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ramazan Abduttevvâb vd. Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2008.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Ahbâru’n-Nahviyyîne’l-Basriyyîn. Kahire: Matbaatu Mustafa Bâbî el-Halebî, 1955.
• Şevkî Dayf. el-Medârisu’n-Nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1968.
• Şükrî Muhammed Ayyâd. “Giriş”. Kitâbu Aristoteles fi’ş-Şiʻr içinde. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’lʻAmme li’l-Kitâb, 1993.
• The Complete of Aristotle. edited by Jonathan Barnes. Princeton University Press, 1984.