The Formation of the Sounds According to Basrian Mu‘tazila

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 383 - 403, 15.12.2023

Zeynep Şeker

https://doi.org/10.18505/cuid.1321811

Öz

One of the prevalent inference methods the mutakallimūn uses is qiyās al-ghaib ‘ala al-shahid (analogy from the visible world to the invisible world). Mu‘tazila, who accepts this method as an absolute criterion in the divine attributes, rejects the possibility of difference between shahid and ghaib about the reality of attributes. By rejecting the concept of kalām nafsī adopted by Ahl al-Sunnah, they mention the divine speech in the category of actual attributes and claim that kalāmullāh (God’s speech), like human speech, is an accident consisting of words and sounds. Mu‘tazila, who defines mutakallim as the agent of kalām, claims that God is also the agent of the word. In this regard, Mu‘tazila, who defends the origin of the kalāmullāh and the createdness of the Qur’ān, focuses on the explanation of the nature of the kalām at the beginning of these theological subjects. As an extension of the issue of whether the ḥikāyah and maḥkī are the same or not, which is the subject of discussion in the context of the possibility of creating something similar to the Qur’ān, Mu‘tazila, who disagree on whether kalām (word) is a kind of sound (ṣawt) or not, examine the problem of the nature of the word by expanding it to include sounds. Although they agree that sounds are accidents created by humans through tawlīd, they propound different theories about the physical formation of sound and kalām. These theories are differentiated according to discussions about the essential factors for the formation of sounds. Some scholars claim that i‘timād generates sounds, and the substrate (maḥall) is enough to form the sounds. In contrast, others claim the necessity of a specific structure (binya), movement (ḥaraka), and air added to the substrate. In this regard, this study will deal with the effect of these factors mentioned above to the formation of the sounds and the physical examples which every group mentioned to prove its opinions rightfulness. The most detailed explanations about this topic are seen in the works of Baṣrian Mu‘tazila. Therefore, this study will examine the opinions about the production of sounds, which argued around metaphysical issues in the context of the createdness of the Qur’ān and the attribute of kalām, which are submitted by Abū ‘Alī al-Jubbā'ī (d. 303/916), Abū Hāshim al-Jubbā'ī (d. 321/933), and their followers Qāḍī ‘Abd al-Jabbār (d. 415/1025), Abū Rashīd al-Nīsābūrī (d. first half of the 5./11. century), and Ibn Mattawayh (d. first half of the 5./11.
century), the representatives of Baṣrian Mu‘tazila, who adopt atomic universe understanding. The study aimed to form an opinion about the theologians’ way of discussing a particular physical phenomenon to constitute a basis for solving metaphysical problems. To clarify the problem, first, it will deal with the essence of sounds in the Baṣrian Mu‘tazilites tradition, and then it will tackle the discussions about the formation of the sounds.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Baṣrian Mu‘tazila, sound, movement, i‘timād, tawlīd

Basra Mu‘tezilesine Göre Seslerin Oluşumu

Öz

Kelâmcıların ilâhî sıfatları izahta yaygın olarak kullandıkları istidlâl yöntemlerinden biri şâhidin gâibe kıyasıdır. Bu yöntemi sıfâtullah bahislerinde mutlak bir ölçüt olarak kabul eden Mu‘tezile, sıfatların hakikatinin şâhid ve gâibe göre farklılık göstermesinin imkânını reddetmektedir. Nitekim Mu‘tezile, Ehl-i sünnet’in benimsediği nefsî kelâm kavramını reddedip ilâhî kelâmı fiilî sıfat kategorisinde zikretmekte ve kelâmullahın da beşer kelâmı gibi lafız ve seslerden ibaret bir araz olduğunu ileri sürmektedir. Mütekellimi kelâmın fâili şeklinde tanımlayan Mu‘tezile Allah’ın da kelâmın fâili olması hasebiyle mütekellim olduğunu iddia etmektedir. Bu bağlamda ilâhî kelâmın muhdesliği ve Kur'ân’ın yaratılmışlığını savunan Mu‘tezile, bu teolojik meselelerin başında kelâmın mahiyetinin izahı üzerinde özel olarak durmaktadır. Kur'ân’ın benzerinin meydana getirilmesinin imkânı bağlamında tartışılan hikâye ile mahkînin aynı olup olmadığı meselesinin bir uzantısı olarak kelâmın ses türünden bir araz olup olmadığı hususunda ihtilaf eden Mu‘tezile, kelâmın mahiyeti problemini sesleri de içine alacak şekilde genişletmektedir. Seslerin beşer tarafından tevlîd yoluyla meydana getirilen bir araz oluşunda ittifak etmelerine rağmen ses ve kelâmın fiziksel oluşumu hakkında farklı teoriler serdetmektedirler. Bu teoriler; seslerin oluşumu için gerekli görülen zorunlu unsurların neler olduğu hususundaki ihtilaflara göre farklılaşmaktadır. Nitekim ekol içerisindeki bazı kelâmcılar sesin itimâd vesilesiyle oluştuğunu ileri sürerek sesin oluşumu için mahalli yeterli görmekte iken, bazıları da mahalle ilave olarak belirli bir yapı, hareket ve hava gibi unsurların varlığını da zorunlu görmüşlerdir. Bu bağlamda çalışmada, zikredilen unsurların seslerin oluşumundaki etkisi ele alınacak ve her bir grubun kendi görüşünün haklılığını ortaya koymak için zikrettikleri fiziksel örneklere yer verilecektir. Konu hakkındaki en detaylı izahlara Basra Mu‘tezilîlerinin eserlerinde rastlanmaktadır. Dolayısıyla çalışmada atomcu evren tasavvurunu benimseyen, fizik ve kozmolojiyle ilgili meselelerle yoğun biçimde ilgilenen Basra Mu‘tezile ekolünün önemli isimlerinden Ebû Ali el-Cübbâî (öl. 303/916), Ebû Hâşim el-Cübbâî (öl. 321/933) ve onların takipçileri olan Kādî Abdülcebbâr (öl. 415/1025), Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî (öl. 5./11. yüzyıl ortaları) ile İbn Metteveyh’in (öl. 5./11. yüzyıl ortaları) halku’l-Kur'ân ve kelâm sıfatı bağlamındaki metafizik meseleler ekseninde gündemlerine aldıkları seslerin oluşumu konusundaki görüşleri ele alınacaktır. Böylece kelâmcıların, metafizik problemlerin çözümüne temel teşkil etmesi maksadıyla fiziksel fenomenleri işleyiş tarzları hakkında bir fikir oluşturulması amaçlanmaktadır. Problemin daha iyi anlaşılması için öncelikle Basra Mu‘tezile geleneğinde sesin mahiyeti konusuna kısaca değinilecek, ardından sesin oluşumuyla ilgili tartışmalara yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Basra Mu‘tezilesi, ses, hareket, itimâd, tevlîd

Kaynakça

• Altundağ, Mustafa. “Kelâmullah-Halku’l-Kur’an Tartışmaları Çerçevesinde ‘Kelâm-ı Nefsî-Kelâm-ı Lafzî’ Ayrımı”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000), 149–181.
• Ardoğan, Recep. “Mutezile’nin Halku’l-Kur’an Fikrinin Eş’ariyye-Maturidiyye Kelâmına Nüfuzu: Kelâm-ı Nefsî Kavramlaştırması”. Usûl 15 (2011), 125–159.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’l-‘İlm ve’s-Sekāfe, ts.
• Aslan, İbrahim. “Kelâmullah Tartışmalarının Dilbilimsel İçeriği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 131–150.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. Uṣûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Beyrut-Lübnan: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣü’d-delâʾil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut-Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfe, 1987.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Ṭavâliʿu’l-envâr min meṭâliʿi’l-enẓâr. thk. Abbas Süleymân. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Bilgiç, Eyüp - Sadıkhov, Ender. Gürültü ve Titreşim. Gebze-Kocaeli: Ulusal Metroloji Enstitüsü, Fizik Grubu Akustik ve Titreşim Laboratuvarı, 1994.
• Bor, İbrahim. İlâhî Kelâmın İmkân ve Tabiatı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap İslâm Kültürünün Akıl Yapısı: Arap-İslâm Kültüründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi. çev. Hasan Hacak vd. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Çelebi, İlyas. “İlâhî Kelâmın Lafza Bürünmesi”. Vahiy ve Peygamberlik. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 275–320. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2018.
• Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Doğa Felsefesinde İ‘timâd Hareketi: Ne’liği ve İşlevi”. Milel ve Nihal 11/1 (2014), 143– 168.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Şerḥu’l-Mevâḳıf ve ma‘ahu ḥâşiyetâ es-Siyalkûtî ve’l-Çelebî. thk. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edille fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdülmunim Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Dağ, Mehmet. “Kelâm ve İslâm Felsefesinde Hareket Kuramı”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 221–248.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min Şüyûḫi’l-Muʿtezile İbrâhîm b. Seyyâr en-Naẓẓâm ve ârâʾühü’l-kelâmiyye el-felsefiyye. Kahire: Dâru’n-Nedîm li’s-Sahâfeti ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1979.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmâîl b. İshak. Kitâbü Maḳālâti’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfi’l-Muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1950.
• Güneş, Kamil. Kelâmî Ekollerin Farklılaşmasında Nassların Rolü (Bâkıllânî ve Kâdî Abdülcebbâr’da Kelâmullah Meselesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Menâhicü’l-yaḳīn fî uṣûli’d-dîn. thk. Ya‘kūb el-Ca‘ferî el-Merâgî. Kum: Merkezü’d-Dirasat ve’t-Tahkikatü’l-İslâmiyye, 1415.
• İbn Fûrek, eş-Şeyh el-İmâm Ebî Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el- Eşʿarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Maşrık, ts.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż. thk. Daniel Gimaret. Kahire: Institut Français D’archéologie Orientale, 2009.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitâbü’l-Ḥudûd. thk. A. M. Goichon. L’Institut Français d’Archéologie Orientale, 1963.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Melâhimî el-Hârizmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd; Madelung - Martin McDermott. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1386.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. “Riyâżetü’l-efhâm fî laṭîfi’l-kelâm”. Kitâbü Baḥri’z-zeḫḫâr el-câmiʿ li-meẕâhibi ʿulemâʾi’l-emṣâr. thk. Abdullah b. Abdülkerim El-Curâfî. 99–159. San‘a: Dâru’l-Hikmeti’l- Yemâniyye, 1988.
• Kâbî, Ebü’l-Kâsım el-Belhî. Kitâbü’l-Maḳâlât ve ma’ahu ʿUyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul-Amman: KURAMER, Dâru’l-Feth, 2018.
• Kāḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: el-fıraḳu ġayrü’l-İslâmiyye. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. b.y.: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kāḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: el-İrâde. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. b.y.: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve ’t-Terceme, 1965.
• Kāḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: Ḫalḳu’l-Ḳur’ân. thk. İbrahim el-Ebyârî. b.y.: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kāḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: Tevlîd. thk. İbrahim Medkûr - Tâhâ Hüseyin. b.y.: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kāḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf. thk. el-Eb Jean Yusuf Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1965.
• Kāḍî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Ahmed b. el-Hüseyn b. Ebî Hâşim - Abdülkerîm b. Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîlerin Kelâm Sistemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l- Baġdâdiyyîn. thk. Ma’n Ziyâde - Rıdvan Seyyid. Beyrut: Maʿhedü’l-İnmâʾi’l-ʿArabî, 1979.
• Öge, Sinan. İlahî Kelamın Yapısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Öğük, Emine. Kelâm Geleneğinde Temel Kaynaklardan İstifade Yöntemleri (Mâtürîdî Örneği). İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Parker, Barry. Güçlü Titreşimler: Müziğin Fiziği. çev. Cenk Güray. Ankara: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitaplığı, 2015.
• Peters, Jan R. T. M. God’s Created Speech: A study in the speculative theology of the Mu‘tazilī qāḍī l-quḍāt Abū ’l-ḥasan ‘Abd al-Jabbār bn Aḥmad al-Hamaḏānī. Leiden: E. J. Brill, 1976.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Uṣûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. Evâʾilü’l-maḳālât fi’l- meẕâhibi’l-muḫtârât. thk. İbrâhim el-Ensârî. El-Mu‘temeru’l-‘Âlemiyyi li-Elfiyyeti’ş-Şeyh Müfîd, 1413.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Sâlih Mûsa Şeref. Beyrut-Lübnan: Âlemü’l-Kütüb, 1997.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkī. Mevsû‘atü Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dehrûc Refik el-Acem. Beyrut-Lübnan: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Türkmen, Hasan. Mu’tezile’de Kelamullah ve Mahiyeti. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Zeren, Ayhan. Müzik Fiziği. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2018.