The Approaches of Exegetes Regarding the 30th Verse of the Surah al-Furqān and the Interpretation of Prophet Mohammed’s Supplication/Complaint to God in Terms of the Method of Maqāsidī Tafsir

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 592 - 618, 15.12.2023

Zakir Demir

https://doi.org/10.18505/cuid.1326410

Cited By: 2

Öz

One of the divine quotations narrated from the timeline of Qur’ānic revelation is seen as a word of Prophet Mohammad in the 30th verse of the surah of al-Furqān. It’s observed that the speaker of this verse is Prophet Mohammad and he complains to God about his tribe which neglects the Qur’ān. In the present study, semantic structure and the meaning area of the phrase “mahjūr”, which is the key word in this verse, the meaning of it in the timeline of Qur’ānic revelation and the interpretations attributed to it in the following centuries are traced. Likewise by examining Qur’ānic exegesis chronologically and investigating the interpretations of the exegetes on the relevant verse, it’s tried to see the semantic breaking points, changes and transformations regarding this verse in the historical process. Finally, the approaches of the exegetes who interpreted this verse in terms of the method of maqāsidī tafsir or the principle of teleological interpretation are determined. The approaches detected in this respect are first explained in a descriptive style, and then they’re evaluated in an analytical point of view. The findings and conclusions we reached in this study are as follows: As stated by the majority of exegetes, especially Qatāda, al-Zamakhsharī, Ibn Atiyya, Fakhr al-Dīn al-Rāzī and al-Sa‘ālibī, the aforementioned verse belongs to the Prophet Mohammed in terms of both wording and meaning. It hasn’t been determined that there’s a conflict about the pertaining of this word to him. According to this hadith quoted in surah al-Furqān, the Qurayshi polytheists made unwarranted objections to the Prophet and the divine instructions that he brought, his heart was narrowed in the face of their attitude towards the Qur’ān, and for these reasons he complained about his tribe to God. It can be said that this meaning seen in Mecca in the tenth year of his prophethood, namely, insulting the Qur’ān, abandoning it, and denying the themes in it, also includes Muslims after the revelation period. Accordingly, it can be thought that the aspect and situation of not acting on the provisions of the Qur’ān and not thinking about its verses are also valid for the interlocutors of the next period. In this direction, when we look at the history of tafsir, it has been determined that the exegetes who interpreted this verse in terms of teleological interpretation asserted different approaches. It was seen that al-Zamakhsharī, al-Rāzī, Abū al-Barakāt al-Nasafī, al-Bikā‘ī, Kamālpasazāde, Sayhzāda and Ibn ʻĀshūr interpreted this complaint of the Prophet by associating it with the coming of punishment. Therefore, in compliance with them, this verse aimed to threaten all the interlocutors, especially the Quraysh. On the other hand, it has recognized that Ibn al-Qayyim al-Jawziyah, Ibn Kathir, Bursavī and Sayyid Qutb evaluated this verse in the context of the types and ways to abandon the Qur’ān. Thus, they interpreted the relevant verse in terms of maqāsidī tafsir in a way that would cover both the first addressees of Qur’ānic revelation and other interlocutors in the following periods. In a nutshell, it can be considered that not endeavoring to understand and interpret the Qur’ān, or keeping it away from family and social life, law, understanding of earning and spending, not referring to it in such matters, or giving up living a life pursuant to it, are some of the routes and sorts of abandonment of it for Muslims.

Anahtar Kelimeler

Tafsir (Qur’ānic Exegesis), Divine Quotations, the Complaint of Prophet Mohammed, the Neglect of the Qur’ān, the Principle of Teleological Interpretation.

Furkân Sûresinin 30. Âyetine Dair Müfessirlerin Yaklaşımları Ve Hz. Peygamber’in Allah’a Münâcâtının Makâsidî Tefsir Açısından Yorumu

Öz

Kur’ân’ın nüzûl dönemi muhataplarından yapmış olduğu iktibâslardan biri, Furkân sûresinin 30. âyetinde Hz. Muhammed’in sözü olarak nakledilmektedir. Bu âyetin tamamında konuşanın Hz. Peygamber olduğu ve kavminin Kur’ân’a karşı ilgisiz olmasını Allah’a şikâyet ettiği görülmektedir. Bu çalışmada söz konusu âyette geçen ve anahtar kelime konumunda olan mehcûr kelimesinin anlam alanı, semantik yapısı, âyete nüzûl dönemi ve sonrasında yüklenilen manaların izi sürülmektedir. Keza rivâyet ve dirâyet tefsirleri kronolojik olarak incelenerek, müfessirlerin ilgili âyete ilişkin yaptıkları yorumlar ve değerlendirmeler ele alınarak tarihsel süreçte bu âyete dair semantik kırılma noktaları, değişim ve dönüşümler gösterilmeye çalışılmaktadır. Son olarak tefsir tarihinde söz konusu âyeti makâsıdî tefsir ve gâî ilke açısından yorumlayan müfessirlerin yaklaşımları saptanmaktadır. Bu doğrultuda serdedilen yaklaşımlar önce deskriptif bir üslupla aktarılmakta, akabinde bunlar analitik bir bakış açısıyla irdelenmektedir. Bu çalışmada ulaştığımız bulgular ve sonuçlar şöyledir: Katâde b. Di‘âme, Zemahşerî, İbn Atiyye, Fahreddin er-Râzî ve Ebû Zeyd es-Se‘âlibî olmak üzere müfessirlerin büyük çoğunluğunun da belirttiği gibi bu âyet hem lafız hem de mana bakımından Hz. Peygamber’e ait bir sözdür. Bu sözün ona aidiyeti bağlamında bir ihtilafın olduğu saptanmamıştır. Furkân sûresinde nakledilen bu söze göre Kureyşli müşrikler, Hz. Muhammed’e ve getirdiği ilâhî direktiflere yersiz itirazlarda bulunmuşlardır. Kur’ân’a olan bu tutumları karşısında gönlü daralan Hz. Peygamber de onları Allah’a şikâyet etmiştir. Bi‘setin onuncu senesinde Mekke’de dile getirilen Kur’ân’a hakaret etme, onu terk etme, içindeki izlekleri yalanlama durumunun, nüzûl dönemi sonrası inananları da kapsadığı söylenebilir. Buna göre Kur’ân ahkâmının gereğini yerine getirmeme, ilahiyat konularında Kur’ân’ın hakem olmasını kabul etmeme ve âyetleri üzerinde düşünmeme olgusunun, sonraki dönem muhataplar için de geçerli olduğu düşünülebilir. Bu bağlamda tefsir tarihinde ilgili âyeti gâî ilke açısından yorumlayan müfessirlerin farklı yaklaşımlar serdettikleri saptanmıştır. Zemahşerî, Râzî, Ebû’l-Berekât en-Nesefî, Bikâ‘î, Kemâlpaşazâde, Şeyhzâde ve Muhammed Tâhir İbn Âşûr’un Hz. Peygamber’in bu şikâyetini azapla ilişkilendirerek yorumladıkları görülmüştür. Dolayısıyla onlara göre bahis konusu âyet ile Kureyşliler örnekliğinde tüm muhataplar için tehdit hedeflenmiştir. Diğer taraftan İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû’l-Fidâ İbn Kesîr, İsmâil Hakkı Bursevî ve Seyyid Kutub’un ise ilgili âyeti Kur’ân’ı terk etmenin yolları açısından tahlil ederek âyeti hem nüzûl hem de nüzûl sonrası muhatapları kapsayacak tarzda makâsıdî tefsir açısından yorumlamaya çalıştıkları tespit edilmiştir. Özetle denilebilir ki Kur’ân’ı anlama ve yorumlamaya çalışmamak veya onu sosyal hayattan, hukuktan, kazanma ve harcama anlayışlarından uzaklaştırmak, bu tür konularda ona başvurmamak ya da Kur’ân’a göre bir hayat yaşamaktan vazgeçmek, Müslümanlar açısından onu terk etmenin yollarından bazıları olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İlâhî İktibâslar, Hz. Peygamber’in Şikâyeti, Kur’ân’ı Mehcûr Bırakmak, Gâî İlke

Kaynakça

• Ahmed, İsrâr. Hukûk-i Kur’ân-ı mecîd ber müselmânân. çev. Muhammed Beşîr Hüseyin. Herât: İntişârât-ı Âfâk, 1402.
• Âl-i Abdülazîz, Muhammed b. Fethî - Mellâh, Mahmûd b. Muhammed el-. Fethu’r-rahmân fî beyâni hecri’l- Kur’ân. Riyâd: Dâru İbn Huzeyme, 2010.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd el-. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Bayındır, Abdulaziz. Kur’an Işığında Doğru Bildiğimiz Yanlışlar. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2014.
• Bayraklı, Bayraktar. Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2004.
• Begavî, Muhyissünne el-Ferrâ el-. Me‘âlimü’t-tenzîl/Tefsiru’l-Begavî. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Taybe, 1993.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn el-. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘âşî. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bika‘î, Burhânüddîn İbrâhîm el-. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Bor, Adil. Bir Yöntem Olarak Makâsıdî Tefsir İbn Âşûr Örneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Bursevî, İsmâ‘îl Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arâbî, ts.
• Cevherî, Tantâvî. el-Cevâhir fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1932.
• Cevziyye, İbn Kayyim el-. Bedâi‘u’t-Tefsir. thk. Yüsrî es-Seyyid Muhammed. 3 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1427.
• Cevziyye, İbn Kayyim el-. el-Fevâid. thk. Muhammed Uzeyr Şems. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 1429.
• Cürcânî, Abdülkâhir el-. Derecü’d-dürer fi tefsîri’l-ây ve’s-süver. thk. Velid b. Ahmed b. Salih. 4 Cilt. Manchester: Mecelletü’l-Hikme, 2008.
• Çakır, Erkan. Vahye İtirazlar (Furkân Suresi Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Çakır, Numan. “Hz. Peygamber’in Bir Şikâyeti: Kur’ân’ın Mehcûr Bırakılması”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2017), 71-94.
• Demir, Abdulalim. “İmamiyye Şîası Hadis Kaynaklarına Göre Hz. Ömer’in Kırtâs Olayındaki Tavrı ve İlgili Rivayetlerin Tahlili”. Temel İslâm Bilimleri Araştırmaları. 219-246. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2018.
• Demir, Zakir. “Emîr es-San‘ânî’nin İlâhî İktibâsların Mâhiyetine Dair el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l- Kur’ân İsimli Risâlesi ve Ele Aldığı Konuların Kritiği”. Bilimname 50/2 (2023), 207-239.
• Demir, Zakir. “İbn ‘Akîle el-Mekkî’nin Kur’ân Lafızlarının İlâhîliğine Yaklaşımı”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022), 602-619.
• Demir, Zakir. İlâhî Nakiller Bağlamında Kur’ân’daki İktibâsların Mâhiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Demir, Zakir. “Kur’ân Lafızlarının Aidiyetine Dair Tefsir Geleneğindeki Tartışmalar ve Bunların Kritiği”. Kader 20/1 (2022), 345-368.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-hadîs. 10 Cilt. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 2000.
• Dorman, Emre. “Kuran’ın Sapığı Olur Mu? Furkan Sûresi 30. Âyet-Bayraktar Bayraklı”. YouTube. Yayın Tarihi 20 Ekim 2017. https://www.youtube.com/watch?v=UaX9d7WT550
• Dûserî, Mahmûd b. Ahmed ed-. Hecru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 2008.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdilmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvız. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm. thk. Abdulkâdir Ahmed ‘Atâ. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, ts.
• Erdin, Murat. 11 Eylül Saldırıları Ve İslamofobi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Esed, Muhammed. The Message of Qur’an/Kur’ân Mesajı. çev. Ahmet Ertürk - Cahit Koytak. İstanbul: İşaret Yayınları, 2015.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf. Teysîrü’t-tefsîr. thk. İbrâhim b. Muhammed Talay. 17 Cilt. Umân: Vizâretü’t- Türâs, 2004.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbü’l-luga. Kâhire: el-Müessesetu’l-Mısriyye, ts.
• Fayda, Mustafa. “Bedir Gazvesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/325-327. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn. Besâ’iru zevi’t-temyîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kâhire, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid el-. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1982.
• Geylânî, Abdülkâdir el-. Tefsir. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. Ketta: el-Mektebetü’l-Ma’rûfiyye, 2010.
• Gören, Ahmet. “Furkan Suresi 30. Âyet”. YouTube. Yayın Tarihi 03 Mart 2015. https://www.youtube.com/watch? v=2guHLO761To
• Haçkalı, Abdurrahman. Şatıbî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Hafâcî, Şehâbeddin. ’İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-Râżî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-ʿazîz. thk. Belhâc b. Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1990.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kurʾân. thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslân. Kâhire, 1999.
• İbn Âdil ed-Dımaşkî, Sirâcüddîn Ömer. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 20 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn ‘Akîle, Muhammed b. Ahmed. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 10 Cilt. Şârika: Merkezü’l-Buhûsi ve’d- Dirâsât, 2006.
• İbn Arafe, Muhammed. Tefsir. thk. Celâl el-Üsyütî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn ‘Atiyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed. 15 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2009.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-‘Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemsuddin. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. ed-Du‘afâ ve’l-metrûkîn. thk. Ebû’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• İbnü’l-Feres, Abdülmün‘îm b. Muhammed. Ahkâmu’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2006.
• Îcî, Mu‘înüddîn Muhammed b. ‘Abdirrahmân el-. Câmi‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdülhamid Handavî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İsfahânî, Râgıb el-. Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân ‘Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2002.
• İslamoğlu, Mustafa. Hayat Kitabı Kur’ân. 2 Cilt. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2008.
• İslamoğlu, Mustafa. “Furkan Sûresi Âyet 30”. YouTube. Yayın Tarihi 21 Temmuz 2012. https://www.youtube.com/watch?v=wZP21rG7L8I
• Kahraman, Muhammed Şerif. Ulûmu’l-Kurʻân Literatüründe Mekkî-Medenî İle İlgili İhtilaflar Ve Tefsire Yansıması. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Kannevcî, Muhammed Sıddîk el-. Fethü’l-beyân fî makâsıdi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1992.
• Karakuş, Ebubekir. Ana Konuları Bağlamında Furkân Sûresi Tahlîli. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Fûâd ‘Abdulbâkî. 17 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.
• Kemâlpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Tefsîru İbn Kemâl Paşa. thk. Mahir Edib Habbûş. İstanbul: Mektebetü’l- İrşâd, 2018.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm el-. Letâʾifü’l-işârât. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Kutub, Seyyid. Fî Zilâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’ş-Şurûk, 2003.
• Ma‘mer b. el-Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1954.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Anlaşılmasında Gâî Yorum. Ankara: OTTO Yayınları, 2016.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Mâtürîdî, Muhammed el-. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. Tefsîrü’l-Merâġî. 30 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebû’l-A‘lâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayani - Ali Ünal. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınevi, 2005.
• Mukâtil b. Süleymân. et-Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’t- Târihi’l-‘Arabî, 2002.
• Münâvî, Muhammed ‘Abdürraûf el-. el-Fethu’s-semâvî bi-tahrîci ehâdîsi Tefsîri’l-Kādı’l-Beyzâvî. thk. Ahmed Müctebâ b. Nezîr es-Selefî. Riyâd: Dâru’l-Âsıma, 1409.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât en-. Medârikü’t-tenzîl ve hakâ’iku’t-te’vîl. thk. Yûsuf Ali Büdeyvî. Beyrût: Dâru’l-Kelimu’t- Tayyib, 1998.
• Nesefî, Necmeddin en-. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Mahir Edip Habbuş. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddin en-. Garâ’ibü’l-Kur’ân ve regâ’ibü’l-furkân. thk. Zekeriyyâ ’Umeyrât. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Okuyan, Mehmet. “Furkan Sûresi [27-30. Âyetler]- Prof.Dr. Mehmet Okuyan”. YouTube. Yayın Tarihi 19 Mart 2018. https://www.youtube.com/watch?v=_cRbidA86As
• Önkal, Ahmet. “Hicret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/458-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Tanrı, Akıl ve Ahlaktan Başka Kutsal Tanımayan İnanç. İstanbul: Yeni Boyut, 2015.
• Panîpatî, Senâullah. et-Tefsîrü’l-Mazharî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-‘Arabî, 2004.
• Râzî, Fahreddin er-. et-Tefsîrü’l-kebîr (Mefâtîhu’l-gayb). 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîrü’l-Menâr. 12 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Menâr, 1947.
• Reysûnî, Ahmed er-. Nazariyyetü’l-makâsid ‘inde’l-İmâm eş-Şâtıbî. Riyâd: ed-Dârü’l-‘Âlemiyye li’l-Kitâbi’l- İslâmî, 1992.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed es-. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2002.
• Se‘âlibî, Ebû Zeyd es-. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsîri’l-Kurʾân. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys es-. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ali Muhammed Mu‘avvad. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İklîl fî istinbâti’t-tenzîl. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Medîne: Mücemma‘ü’l-Melik Fehd li-Tıba‘ati’l-Mushafi’ş-Şerif, ts.
• Şa‘rânî, ‘Abdülvehhâb eş-. el-Yevâkît ve’l-cevâhir. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevellî eş-. Tefsîru’ş-Şa‘râvî. Kâhire: Dâru Ahbâri’l-Yevm, 1991.
• Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Ehdâfü külli sûre ve makâsıdühâ fi’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Kâhire: el-Heyetü’l-Mısriyye, 1976.
• Şevkânî, Muhammed eş-. Fethu’l-kadîr. thk. ‘Abdurrahmân ‘Umeyra. 5 Cilt. Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1994.
• Şeyhzade, Muhammed b. Muslihuddin. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdulkadir Şâhin. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrût: Müessesetü’l-A’lâ li’l-Matbuât, 1997.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu‘l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 36 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Tarîfî, Abdulazîz b. Merzûk et-. et-Tefsîr ve’l-beyân li-ahkâmi’l-Kur’ân. Riyâd: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1438.
• Tirmizî. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tuncer, Faruk. “According to the Verse 30, in the Surah of al-Furqan, the Meaning of Relationship between Qur’an and the Society”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/38 (2012), 145-149.
• Tûsî, Muhammed et-. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrût: Dâru İhiyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Zeccâc, İbrâhîm ez-. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Cârullâh. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Riyâd: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1998.