Bakkâlî Nispetiyle Anılan Hanefî Fakihin Kimliğinin Tespiti ve Bazı Fıkhî Görüşleri

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 480 - 503, 15.12.2023

Ekrem Koç

https://doi.org/10.18505/cuid.1331625

Öz

Fıkıh ilmi ve mezheplerinin müktesebatının oluşturulmasında katkı sunan mezhep imamlarının usûlünü ve görüşlerini sonraki nesillere aktaran, onların öğrencileriyle irtibatlı çok sayıda âlim bulunmaktadır. Hanefî mezhebi tarihinde de eserleri, görüşleri veya sadece isimleri günümüze ulaşan birçok âlim bulunmaktadır. Eserleriyle ön plana çıkan âlimlerin görüşlerine yazdıkları eserlerinden ulaşılmaktadır. Eserleri olmayan veya eserleri günümüze ulaşmayan bazı âlimlerin görüşlerine ise fıkıh külliyatı içerisinde diğer âlimler tarafından yapılan nakillerle muttali olmaktayız. Ne yazık ki ne eseri ne de görüşü bize ulaşan yalnız ismine atıfta bulunulan nice âlim söz konusudur. Bu çalışmada, fıkıh literatüründe ismi geçmesine rağmen ilmî şahsiyeti, fıkıhtaki konumu ve eserleri günümüze ulaşmayan Hanefî fakih Bakkâlî (öl. 452/1060) konu edilmiştir. Makale, Bakkâlî'nin kim olduğunun tespiti konusunda çeşitli kaynakları ve delilleri incelemektedir. Zira Bakkâlî nispetiyle anılan iki farklı âlimin varlığı söz konusudur. Bu muammanın giderilmesi gerekmektedir. Makalenin temel argümanını, tabakât eserlerinden ziyade Hanefî fıkıh külliyatının muteber kaynakları arasında yer alan fıkıh kitapları üzerinde yapılan incelemeler ve dijital kaynaklardaki taramalar şekillendirmiş ve açığa kavuşturmuştur. Bakkâlî isimli âlimin ilmî şahsiyeti ile fıkhî görüşlerinin tespiti ve tanıtımı makalenin mümeyyiz vasfını oluşturmaktadır. Bakkâlî, Hanefî fıkıh geleneği içinde etkili bir fakih olarak kabul edilmiş ve meşâyihten sayılmıştır. Meşâyih olarak adlandırılan âlimler, mezhep içindeki içtihat çeşitliliğini düzenlemek ve yeni fıkhî meselelere çözüm üretmek amacıyla faaliyet gösterirler. Bununla birlikte mevcut deliller göz önünde bulundurularak Bakkâlî nispetiyle ön plana çıkan Bakkâlî’nin Hanefî mezhebindeki görüşlerine müracaat edilen Bakkâlî olmadığı ispat edilirken; ortaya çıkan ihtimaller içinden Bakkâlî’nin kimliğinin tespitinde ağır basan görüşlere yer verilmektedir. Bu nedenle Bakkâlî’nin daha fazla araştırma ve inceleme gerektiren bir figür olduğuna dikkat çekilmektedir. Bu makalenin Hanefî fıkıh geleneğinin anlaşılmasına katkı sağlayabileceği vurgulanmaktadır. Onun bazı ibadet ve muamelat konularındaki fıkhi görüşleri, önemli tartışmaları yansıtmaktadır. O, Hanefî mezhebinin temel prensiplerine bağlı kalmış olsa da zaman zaman imamların veya mezhebin genel görüşlerine karşı özgün içtihatlar geliştirmiştir. Onun özgün içtihatları ve fıkhî görüşleri, mezhep literatüründe önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle fetva konularında etkili olmuş ve kendi görüşlerini sonraki fakihlere miras bırakmıştır. Bu tür bir tespit çalışması, ilim tarihi ve fıkıh tarihi alanlarında bir bilimsel sorunun çözümünü hedefler. İlgili kişilerin kimliklerinin ve uzmanlık alanlarının netleştirilmesi, tarihsel ve bilimsel bir açıklığın sağlanmasına yardımcı olabilir. Bu makale, bu konuda daha fazla bilgi edinmeyi ve belirsizlikleri azaltmayı amaçlayarak fıkıh tarihine katkıda bulunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî mezhebi, Bakkâlî, Ebû İmrân Mûsâ b. Yûsuf el-Bakkâlî, Meşâyih, İçtihat

An Unknown Hanafi Faqih: Baqqali And Some Of His Fiqh Ideas

Öz

In the formation of the acquis of the science of fiqh, many scientific figures have been associated with the methods of the Imams of the sect and their views, which are passed on to the next generations. In the history of the Ḥanafī mad̲h̲hab, there are many scholars whose works, views or just their names have survived. The views of the scholars who are at the forefront of this work can be accessed through their works. The opinions of some scholars who did not have works, or whose works have not survived, can be found in the jurisprudential corpus of other scholars. Unfortunately, there are many scholars whose works and opinions have not survived, and only their names are mentioned. This study focuses on the Ḥanafī jurist al-Baqqālī (d. 452/1060), whose scholarly personality, position in jurisprudence and works have not survived to the present day, although his name is mentioned in fiqh literature. The article analyses various sources and evidence for the identification of al-Baqqālī. The main argument of the article was clarified by examining fiqh books, which are among the authoritative sources of the Ḥanafī fiqh corpus, rather than works of ṭabaḳat, and by scanning digital resources. The determination and presentation of the scholarly personality of al-Baqqālī and his jurisprudential views are the distinctive feature of this article. Baqqālī was recognised as an influential jurist within the Ḥanafī fiqh tradition and was considered one of the mashāʼịḵẖ (eminent jurists). However, detailed information about him could not be found. However, considering the available evidence, it is proven that al-Baqqālī, who stands out with the attribution of al-Baqqālī, is not al-Baqqālī whose views are consulted in the Ḥanafī mad̲h̲hab and among the possibilities that arise, the views that predominate in the identification of al-Baqqālī's identity are given. For this reason, it is emphasised that Baqqālī is a figure that requires further research and study. It is emphasised that this article can contribute to the understanding of the Ḥanafī fiqh tradition. Baqqālī's jurisprudential views on some matters of worship and transaction reflect important debates. Although al-Baqqālī adhered to the basic principles of the Ḥanafī mad̲h̲hab, he occasionally developed original ijtihād against the general views of the imams or the mad̲h̲hab. Baqqālī's original jurisprudence and jurisprudential views occupy an important place in the sect's literature. He was particularly influential in matters of fatwa and left his views to later jurists. Such a study aims to solve a scholarly problem in the fields of the history of science and the history of fiqh. Clarifying the identities and specialisms of those involved can help to ensure historical and scientific clarity. The purpose of this article is to contribute to the accumulation of historical and scientific knowledge by seeking to learn more about this issue and to reduce uncertainties.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Ḥanafī, al-Baqqālī, Abū ʿImrān Mūsā b. Yūsuf al-Baqqālī, Mashāʼịḵẖ, İjtihad.

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Musannef. 10 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1435/2015.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Altıkulaç, Tayyar. “Bakkâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/544-545. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Atalay, Arif. İslam Ticaret Hukukunda Teslim Tesellüm, Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.
• Atar, Fahrettin. “Şurût ve Sicillât” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/270-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l- Hidâye. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1420/2000.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu, Ankara: İsam Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. 22 Cilt. b.y.: Merkezu Hecer, 1432/2011.
• Burhâneddîn Buhârî, (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî el-Mergînânî. el-Muhîtu’l- Burhânî fi’l-fıkhi’n-Numânî. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2004.
• Çeker, Orhan. “Hünsa” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/491-492. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Duman, Hilal. “İslâm Hukukunda Hünsâ”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2002), 295-318.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, es-Sünen. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l- ‘Alemiyye, 1430/2009.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî, İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Uyûnü’l-mesâil, Bağdad: y.y., 1386/1966.
• Ebü’t-Tâhir İbn Beşîr, İbrâhîm b. Abdussamed. et-Tenbîh ‘alâ mebâdi’i‘t-tevcîh. 2 Cilt. Beyrût: y.y., 1428/2007.
• el-Fetâva’l-Hindiyye. 6 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1986.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Haddâdî, Ebûbekir b. Ali b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyira alâ Muhtasâri’l-Kudûrî. 2 Cilt. b.y.: Matbaatü’l- Hayriyye, 1322/1904.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Hasenî (el-Hüseynî) el-Mısrî. Gamzü ʿuyûni’l- besâʾir ʿalâ mehâsini’l-Eşbâh ve’n-nezâʾir. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmii’l-bihâr, b.y.: y.y., 1423/2002.
• Hârizmî, Muzhiruddîn İbn Arslân. Min tarihi Hârizm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2018.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. Redd’ul-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrût: y.y., 1412/1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. el-Ukudü’d-dürriyye fî tenkîhi’l- Fetâvâ’l- Hamidiyye. 2 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed el-Esedî ed-Dımaşkî. Tabakâtü’n- nühât ve’l-lügaviyyîn, Beyrût: ed-Dâru’l-‘Arabiyyeti li’l-Mevsûât, 1428/2008.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kâsım b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Mecmû‘atu resâil, b.y.: y.y., ts.
• İbnü’l-Müstevfî, Ebü’l-Berekât Şerefüddîn el-Mübârek b. Ahmed b. el-Mübârek el-Lahmî el-İrbilî. Târîhu İrbilî. 2 Cilt. Irâk: Dâru’r-Ruşîd, 1400/1980.
• İbn Nâsıruddîn, Ebû Bekr Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Kaysî ed-Dimeşkî. Tavdîhu’l- müştebih fî zabtı esmâi’r-ruvât ve ensâbihim ve elkâbihim ve künâhum. 10 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Nüceym, Sirâceddîn Ömer b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. en-Nehru’l-fâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 3 Cilt. b.y.: y.y., 1422/2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik ve minhatu’l- hâlik ve tekmiletu’t-tûrî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbnü’s-Sa‘î, Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb b. Osmân el-Hâzin el-Bağdâdî. ed-Dürrü’s-semîn fî esmâi’l- musannefîn, Tunus: y.y., 1430/2009.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Velîd Lisânüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed es-Sekafî el-Halebî. Lisânu’l- hükkâm fî marifeti’l-ahkâm, Kahire: el-Bâbi’l-Halebî, 1393/1973.
• Kâdî ‘İyâd, Ebü’l-Fadl ‘İyâd b. Mûsâ el-Yahsûbî, Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik. 8 Cilt. Mağrib: Matba‘atu Fudâle, 1385/1965.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehâsin Fahruddîn Hasan b. Mansûr b. Mahmûd el-Özkendî el-Fergânî. Fetâvâ Kâdîhân, b.y.: y.y., ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ‘i‘. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1406/1986.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hacı Halife. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1360/1941.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hacı Halife. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zâhirü’r-rivâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/101-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kaya, Eyyüp Said. “Nâdirü’r-rivâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/278-280. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kaya, Eyyüp Said. “Nevâzil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/34-35. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Komisyon, “Hünsa”, Mevsûatu’l-Fıkhiyye. 20/22. Kuveyt: Vizaretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1990.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed el-Mısrî. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. 2 Cilt. Karaçi: Mîr Muhammed Kutubhâne, ts.
• Lahmî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed er-Rebîa. et-Tabsîra. 13 Cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkâf, 1432/2011.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1324/1906.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî. el-Hidâye. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fadl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramerz b. Ali. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Beyrût: Daru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• Nâtıfî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ömer, el-Ecnâs fi’l-furû‘i’l-fıkhi’l-Hanefiyye, Medine: Dâru’l-Me’sûr, 1437/2016.
• Özay, Hilal. “İslâm Hukuku Açısından Cinsiyet Değiştirme”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2016), 1-36.
• Paçacı, İbrahim. Dinî Kavramlar Sözlüğü. ed. İsmail Karagöz. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2010.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: y.y., 1414/1993.
• Suğdî, Ebü’l-Hasan (Hüseyn) Rüknülislâm Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed. en-Nutef fi’l-fetvâ. 2 Cilt. Ammân, Beyrût: Dâru’l-Furkân/Müessesetü’r-Risâle.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tabakâtu’l-müfessirîn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396/1976.
• Sıddîk Hasan Hân, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahâdır Hân b. Hasan b. Alî el-Kannevcî. Lüktatü’l-aclân mimmâ temessü ilâ ma‘rifetihî hâcetü’l-insân. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasan b. Ferkad. el-Asl. 12 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman. Mecma‘u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Tercümânî, Alâüddîn Muhammed b. Mahmûd el-Mekkî el-Hârizmî. Yetimetü’d-dehr fî fetâvâ ehli’l-asr. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1088. 1a-181b. http://www.yazmalar.gov.tr/eser/yetimetud-dehr- fi-fetavel-asr/177416
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu’cemü’l- üdebâ. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Yıldız, Kemal. “İbn Şa‘bân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/367. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Târîhu’l- İslâm ve vefayâtu’l-meşâhîri’l-alâm. 52 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1413/1993.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbu’r-râye li-tahrîci ehâdîsi’l- Hidâye. 4 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Reyyân li’t-Tabâati ve’n-Neşri, 1418/19971/114.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînu’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik ve hâşiyeti’ş-Şelebî. 6 Cilt. Kahire: Matbaatu’l- Kubre’l-Emiriyye, 1313/1895.