Kavramsal, Tarihsel ve Pratik Açıdan Dinden Dönme ve İnanç Özgürlüğü

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 404 - 421, 15.12.2023

Faruk Sancar Rıza Korkmazgöz

https://doi.org/10.18505/cuid.1335318

Öz

Aydınlanma Çağı sonrasında dünyada yaşanan hızlı değişim, bilimsel ve teknolojik anlamda devrimsel yenilikler meydana getirdiği gibi düşünce bağlamında da önemli dönüşümlerin kapısını aralamıştır. Özellikle Fransız ihtilalinin oluşturduğu rüzgarla birlikte daha önceden tedavülde olan eşitlik, kardeşlik, adalet gibi bazı kavramlar çok daha fazla gündeme gelmiştir. Bu süreçte ön plana çıkan kavramlardan birisi de özgürlüktür. Kavram, felsefede determinizm fikrinin karşısında özgür irade anlayışı olarak; siyasette baskıcı yönetimlere karşı bağımsızlık şeklinde kendini göstermiştir. Konu, müstakil bir başlık olarak ele alındığı günden itibaren, -basın, düşünce, ifade, din ve vicdan hürriyeti olmak üzere- farklı tür ve boyutlarıyla dikkati çekmiştir. Batı dünyasının son iki asırlık düşünsel serüveninin de aslında bu kavramlar etrafında şekillendiğini görüyoruz. İlk başta dinî ve dünyevî otoritelere başkaldırı şekilde kendisini gösteren özgürlükçü tavır, daha sonraları kendisini bütün ahlakî ve toplumsal normlardan bağımsız gören uç noktalara kadar savrulmuştur. Bu tartışmalar ister istemez ilahiyat alanına da yansımış ve insanın iradesinin tanrının iradesi karşındaki konumu, kader ve kötülük problemi gibi başlıklar, çağdaş iddia ve itirazlara göre yeniden ele alınmıştır. Batı dünyasında ortaya çıkan ateist eğilimler, bütün dinlerin insanı yeryüzünde aktif bir özne imkanından mahrum bıraktığını ve bütün eylemlerinin bilindiğine ve belirlendiğine inanan bir insanın gerçek anlamda özgür olamayacağını iddia etmişlerdir. Bu nokta aslında çağdaş ateizmin teizme yönelttiği birkaç önemli konu başlığından biridir. Çok geçmeden bu tartışmalar İslam dünyasına da taşınmış ve benzer argümanlarla konu ele alınmaya devam etmiştir. Bu iddiaların her biri özünde, İslam’ın insan tasavvurunun bireye herhangi bir özgürlük alanı bırakmadığı varsayımına dayanır. Problemin başta kader ve teodise gibi farklı boyutları olmakla birlikte dikkati çeken yönlerinden birisi de insanın özgür iradesiyle İslâm’a girme hakkı olduğu gibi inkâr hakkının da bulunup bulunmadığı sorusudur. Bu sorunun cevaplanması önemlidir. Çünkü İslâm tarihinin erken dönemine ait bazı uygulamalar ile İslâm hukukunda yerleşik bir içtihatmış gibi kabul gören dinden dönenlerin belli şartlara göre öldürülmesi gerektiğine dair kabuller, İslâm karşıtı düşünce ve ideolojilere önemli fırsatlar sunmuştur. Bu makale bir yandan klasik birikimde konunun nasıl ele alındığını göstermeye çalışırken bir yandan da günümüzdeki din değiştirme olgusuna nasıl yaklaşılması gerektiğine dair çözüm önerileri sunmaya çalışacaktır. Ayrıca çalışmada fıkıh literatüründe meselenin daha ziyade kamu güvenliği bağlamında ele alındığı, dolayısıyla da günümüzdeki din değiştirme veya dinden dönme hadiselerinin klasik dönemdeki tartışmalarla tam olarak örtüşmediği ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, İkrah, Özgür İrade, İrtidât/Dinden Dönme, Din Hürriyeti

Teşekkür

İlginiz ve editöryal desteğiniz için teşekkür ederiz.

Conceptual, Historical and Practical Aspects of Apostasy and Freedom of Belief

Öz

The rapid change in the world after the Enlightenment not only brought about revolutionary scientific and technological innovations, but also opened the door to important transformations in the context of thought. Especially with the wind created by the French Revolution, some concepts such as equality, fraternity, and justice, which were already in circulation before, came to the fore even more. One of the concepts that was magnified in this process was freedom. The concept manifested itself in philosophy as an understanding of free will against the idea of determinism, and in politics as independence against oppressive governments. Since the day it was addressed as an independent topic, it has attracted attention with its different types and aspects, including freedom of the press, freedom of thought, freedom of expression, freedom of religion and conscience. We see that the intellectual adventure of the Western world in the last two centuries has been shaped around these concepts. The libertarian attitude, which at first manifested itself as a rebellion against religious and secular authorities, was later driven to extremes that saw itself as independent from all moral and social norms. These debates were inevitably reflected in the field of theology, and topics such as the position of the will of man against God’s will, fate and the problem of evil were reconsidered according to contemporary claims and objections. The atheistic tendencies that emerged in the Western world claimed that all religions deprive man of the possibility of being an active subject on earth and that a person who believes that all his/her actions are known and determined cannot be truly free. This point is actually one of several important issues that contemporary atheism raises against theism. These debates have also reached the Islamic world and the issue continued to be addressed with similar arguments. At its core, each of these claims rests on the assumption that Islam's conception of the human being leaves no room for individual freedom. Although the problem has different aspects such as fate and theodicy, one of the most striking aspects of the problem is the question of whether man has the right to reject Islam as well as the right to enter Islam by one’s own free will. It is important to answer this question. Because some practices from the early period of Islamic history and the assumptions that apostates should be killed according to certain conditions, which are accepted as an established jurisprudence in Islamic law, have provided important opportunities for anti-Islamic ideas and ideologies. This article shows how the issue has been dealt with in the classical literature, while at the same time suggesting solutions on how to approach the phenomenon of conversion today. In addition, the study will show that the issue is dealt with in the context of public security in the fiqh literature, and therefore, the current cases of conversion or apostasy do not fully correspond to the discussions in the classical period.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Force, Free Will, Apostasy, Apostate, Religious Freedom

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li ayati’l-Kur’âni'l-hakîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990/1411.
• Ak, Ayhan. “Hirabe Ayetlerine Dair Yaklaşımların Metodolojik Tahlili”. İslâm Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 1/1 (2016), 5-34.
• Ardoğan, Recep. “İrtidatın Cezalandırılması”. Günümüz Kelâm Problemleri. ed. Recep Ardoğan. 413-423. İstanbul: Ekin Yayınları, 2017.
• Ardoğan, Recep. “İslâm Açısından Dindarlığın Değeri ve İrtidatın Cezalandırılması”. Eski Yeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi. 4/1 (2007), 98-104.
• Azimli, Mehmet (ed.). Müslümanların Engizisyonu Ölümcül Kovuşturmalar. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Balcı, İsrafil. “İslâm’da Kutsallaştırılmış Şiddet: Ridde Örneği”. Din ve Şiddet, ed. Faruk Sancar, 523-546. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Bardakoğlu, Ali. “İkrah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/31-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. “İrtidat”, İslâm’da İnanç, İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. ed. İbrahim Kafi Dönmez, 2/949-951, İstanbul: Gerçek Hayat Yayınları, 2006.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Bûğa. 5 Cilt. Dimeşk: Dâru’l- Ulûmi’l-İnsâniyye, 2. Basım,1413/1993.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Tarifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Dalgın, Nihat. “Temel Kaynaklar Çerçevesinde Dinden Dönme (İrtidat)”. Din ve Hayat 21/1 (2014), 102-104.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşas b. İshak el-Ezdî Ebû Davud es-Sicistani. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1416/1996.
• Eco, Umberto. Gülün Adı. çev. Şadan Karadeniz. İstanbul: Can Yayınları, 58. Basım, 2010.
• Ermemiş, Faruk. “Kur’an-ı Kerim’in Düşünce ve İnanç Özgürlüğüne Yönelik Emirleri ve Hz. Muhammed’in Uygulamaları”, Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2018), 20-35.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm’da Devlet İdaresi. çev. Kemal Kuşçu. İstanbul: Beyan Yayınları, 2007.
• Hürriyet Gazetesi. “Rusya Ukrayna Savaşında Irkçı Söylemler: Mavi Gözlü ve Sarı Saçlı İnsanlar Ölüyor” (28 Şubat 2022), 1. http://www.hurriyet.com.tr
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali Ahmed b. Saîd ez-Zâhiri. el-Muhallâ. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 12 Cilt. Kahire: İdâretü’l-Tıba‘âti’l-Münîriyye, 1988.
• İbn Hişâm, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed Süheylî, es-Siretü’n-nebeviyye, thk. Mustafa es- Sekkâ. 2. Cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Makdisî. el-Muğnî. tsh. Muhammed Halil Herrâs. 9 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. es-Sârimü’l-meslûl ‘alâ şâtimi’r-Resûl. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdulvâhid. Fethü’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut, ts.
• İnce, İrfan. “Ridde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/90-91. İstanbul: TDV Yayınları 2008.
• Karagöz, İsmail. Din ve Vicdan Özgürlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiü’s-sanai‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcut. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiü’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcut. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Kitâbı Mukaddes, İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1976.
• Köse, Ali. Neden İslâm’ı Seçiyorlar. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2019.
• Kur’ân Meal-Tefsir. çev. Mehmet Okuyan. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî. Ahkâmü’s-sultâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985/1405.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslâm Hukukunda İrtidat Fiili İçin Öngörülen Asli Yaptırımlar Üzerine Bazı Düşünceler”. Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/1 (2002) 344-364.
• Platon. Sokrates’in Savunması. çev. Ari Çokona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 31. Basım, 2019.
• San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. nşr. Habîbürrahmân el-A‘zamî. 11 Cilt, Beyrut, 2. Basım, 1983.
• Serahsî, Ebu Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût, 15 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Sa‘âde, 1324.
• Shaw, Stanford. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlıklar”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 4/1003-104. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Sherwood, Harriet. “Muslim Population in Some EU Countries Could Triple, Says Report”. The Guardian (29 Kasım 2017), 1. https://www.theguardian.com
• Süleyman, Betül Akdemir. “Hangi Dine İnanmaya Hakkım Var? İnanma İradesi Üzerine Bir Sorgulama”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/3 (2022), 1197-2013.
• Şahinalp, Hacer, “Din Hürriyeti Bağlamında Din Değiştirme Hürriyeti: İrtidât”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2013) 101-125.
• Şahinalp, Hatice. Kur’an’da Din Hürriyeti. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Şeltût, Mahmûd. el-İslâm akide ve şerîa. Kahire: Dâru’l-Kalem, 1964.
• Yazıcı, Recep Ali. Kelâm Açısından İnanç Özgürlüğü ve İrtidat. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.