Hayız Döneminde Kadını Kirli Sayan Kadim Anlayışın Sünnetteki Uygulamayla Kaldırılması

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 1, 202 - 219, 15.06.2024

Sehal Deniz Varlık

https://doi.org/10.18505/cuid.1433182

Öz

Kadınların mukaddes görevlerini, insan neslinin devamlılığını sağlamayı yerine getirebilmelerine imkân veren aylık kanama dönemlerinin ironik bir şekilde kirlilik sebebi sayılması kadim bir kabuldür. Belki de ilkel inançlarda kana yüklenen tabu anlamı bu kabulün benimsenmesinde rol oynamıştır. Her ne kadar feminist akımlarla beşeriyet tarihinin başlangıcındaki anaerkil dönemde kadınlara kutsallık katan doğurganlıklarının bir uzantısı olan adet görmelerinin, ataerkil düzene geçişle bir aşağılanma ve murdarlık sebebi sayılmaya başlandığı iddia edilmiştir. Fakat bu görüşün dayanakları doğruluğunu ispatlayacak sağlamlıkta olmadığı gibi alanın uzmanlarınca da ortaya atılmıştır. Bir hukukçunun mitolojik anlatıları da referans alarak yaptığı taraflı bir antropolojik okumadır. Ayrıca tarihi süreçte kadınların regl dönemlerindeyken bereket ve şifa kaynağı görüldüklerinin de etrafına pislik bulaştıran bir murdarlık halinde kabul edildiklerinin de örnekleri bulunmak mümkündür. Bununla birlikte hayızlı kadını kirli kabul eden anlayışın daha yaygın olduğu söylenebilir. Özellikle bu güne ulaşan şekliyle Yahudilikte, Cennette işlediği ilk günah sebebiyle cezalandırılmasının sonucu olarak adet gördüğü kabul edilen kadın, manen kirlidir ve bu kiri dokunduğu her şeye bulaştırdığından tecrit edilmelidir. Kanaması bittiğinde temizlenmesiyse özel ritüellerle mümkündür. Zaten Yahudilikte kirlilik sebepleri ve kirliliğin toplumda yaygınlaşmaması için alınması gereken tedbirler ile ilgili ahkâm, geniş ve karmaşıktır. Onlara göre cüzzam hastalığına yakalanmak da kirlilik sebeplerindendir ve cüzzamlı olan kişi de, özellikle din adamlarından, tecrit edilmelidir. Güncel Hristiyanlık, Yahudiliğin hayızlı kadınla ilgili düzenlemelerinin neredeyse uygulanamaz yükünden hepsini yok sayarak kurtulmuştur. Fakat ontolojik açıdan kadını ilk günahtan sorumlu tutma anlayışını genel olarak devam ettirmektedir. Cüzzamlıysa Hz. İsa (as) aracılığıyla tedavi edilerek Tanrı'nın rahmetinin ulaştığı bir konuma gelmiştir. İslam dini ise ilk günahı işlemede kadına ayrı bir sorumluluk yüklemediği gibi adet dönemini de bir kirlilik sebebi saymaz. Ama Medine'de Yahudilerle bir arada yaşayan Müslümanların, İslam öncesi Arap kültüründe de bulunan adetli kadını kirli sayma inancından etkilendiği anlaşılmaktadır. Öyle ki Yahudiler gibi hayızlı eşlerini evden çıkarmaları gerekip gerekmediğini, yaptıkları yemeği yiyip yiyemeyeceklerini sorgulamışlardır. Hz. Muhammed (as), hayızlı kadın hakkında indirilen ayetteki ifadeleri açıklarken, kadınları kirli kabul edip tecrit etmenin yanlış bir yorum olduğunu vurgulamıştır. Aksine bu dönemdeki kadınların temiz oldukları hakikatini hem sözleriyle hem de uygulamalarıyla göstermiştir. Sünnete uygun davranışın adetli eşle, tam bir cinsel birliktelik hariç, ilişkinin devam ettirilmesi olduğunu açığa çıkaran rivayetlerin sayısı çoktur. Öncellikle uygulamaya bizzat şahit olan müminlerin annelerinden ve diğer sahâbeden; Hz. Peygamber'in hayızlı eşiyle aynı yatak ve yorganı kullandığını, aynı sofrada yemek yediği hatta onun ısırdığı yerden ısırıp bardakta dudağının değdiği yerden içtiğini, hayızlı kadının elinin, kan bulaşmadıkça giydiklerinin, tükürüğünün temiz olduğunu açıklayan bilgiler aktarılmaktadır. Yine de konu etrafındaki tartışma ve yanlış uygulamalar tabiîn döneminde devam etmiştir. Zira adetli eşle yatılır mı, aynı yorgan kullanılır mı, yaptığı yemek yenilir mi, döktüğü suyla abdest alınır mı gibi sorgulamalar sürdürülmüştür. Hz. Peygamber'in aile efradından İbn Abbas'ın hayızlı hizmetlisine saçını taratmaktan çekindiği, tabiîn fakihlerinden loğusalık kanaması bittiği halde eşini kırk gün geçmeden yanına kabul etmeyenin veya aynı yorganla yatmamayı tavsiye edenin olduğu nakledilmektedir. Kadim inançların değişiminin zorluğu bu örnekte de açığa çıkmaktadır. Ayrıca kadınların aybaşı hali İslamî literatürde çoğunlukla fıkhî açıdan ele alınmıştır. Çünkü kadınların bu dönemde bulunması ibadetler ve muamelat açısından farklı sonuçlar doğurmaktadır. Bu arada kadınla ilgili kökleri Eski Ahid'deki yaratılış kıssasına giden ontolojik suçluluğu ve cezayı hak ettiği inanışlarının Hz. Peygamber'in sünnetiyle ret edilmesinin önemi dikkatten kaçmaktadır. Kur'an'ın deyimiyle eza/sıkıntı çeken kadına muhabbet ve ilgi gösterip desteklemenin sünnette vurgulanması da meselenin ihmal edilen bir yönüdür. Oysaki nasıl cüzzamlı Hz. İsa aracılığıyla uzak durulması gereken murdarlıktan Allah'ın bir peygamberi aracılığıyla şifa ulaştırılmasına layık kulu konumuna geldiyse, hayızlı kadın da Hz. Muhammed'in sünnetindeki uygulamayla bir arada yaşanacak, manen temiz kişi konumuna getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet, Kadın, Hayız, Kirli, Temiz

Etik Beyan

Makalenin özgün bir çalışma olduğunu ve bizzat tarafımdan yapıldığını, tüm alıntıların dipnotla belirtildiğini beyan ederim.

Teşekkür

Derginin makale değerlendirmeyle ilgili süreci yürüten tüm katılımcılarına teşekkürü borç bilirim.

Abolishing the Ancient Concept of Considering Women as Unclean During Menstruation Through the Sunnah

Öz

It is an ancient understanding that monthly bleeding periods, which enable women to fulfill their sacred duty of ensuring the continuity of the human race, are ironically considered a cause of impurity. Feminist movements argue that during the matriarchal period at the beginning of human history, the menstrual cycle was seen as an extension of women's sacred fertility. For them, with the transition to patriarchy, the menstrual cycle became a cause of humiliation and impurity. however, these views are not justifiable. Historically, it is possible to find examples of women being considered as a source of blessing and healing during their menstrual periods as well as being regarded impure and contaminated. However, it can be said that the understanding regarding the menstruating woman is impure is more widespread. Especially in contemporary Judaism, a woman who menstruates as a consequence of being punished for her original sin in Paradise is ritually impure and must be isolated because she spreads her impurity on everything she touches. When the bleeding is over, she can be cleansed through special rituals. In fact, Judaism’s halakhah on the causes of ritual impurity and protecting the society from transmission of the impurityare quite detailed and complex. For Jews, leprosy is a cause of impurity, and a leper must be isolated, especially from the clergy. Although contemporary Christianity has been able to avoid the almost unenforceable burden of Judaism's regulations on menstruating women by ignoring them altogether, it generally continues the ontological understanding of the woman as responsible for original sin. In the case of lepers, they were cured by Jesus (pbuh) and became a recipient of God's mercy. Islam, on the other hand, does not place any responsibility on women for committing the original sin, nor does it consider menstruation as a cause of impurity. The Prophet Muhammad (pbuh), while explaining the verse about the menstruating woman, emphasized that it is a wrong interpretation to consider women impure and isolate them. On the contrary, he demonstrated the truth that women during this period are pure both in his words and in his practices. The narrations revealing that the Sunnah-compliant behavior is to continue the relationship with the menstruating wife, except for full sexual intercourse, are numerous. First of all, there are narrations from the mothers of the believers, who had first-hand knowledge of the subject, and other Companions explaining that the Prophet continued to use the same bed and quilt, eat and drink together with his menstruating wife and that the menstruating woman's hands, clothes unless they were stained with blood, and saliva were pure. Nevertheless, the debates and misapplications around the issue continued during the tabien period. This example illustrates the difficulty of changing old beliefs. In addition, the menstruation of women is discussed in the Islamic literature mostly from a fiqh point of view. This is because women's presence during this period has implications for worship and transactions. However, there is a tendency to overlook the significance of the Prophet's teaching of rejecting beliefs about women's inherent guilt and deserving punishment, which are rooted in the creation narrative. A neglected aspect of the issue is the Sunnah's emphasis on showing affection, interest and support to the menstruating woman, who is described in the Qur'an as suffering. However, just as the leper was transformed by Jesus Christ from an unclean person to be avoided into a servant of God worthy of healing by a prophet, the menstruating woman was transformed into a spiritually pure person to live with by practicing the Sunnah of the Prophet Muhammad.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Sunnah, Woman, Menstruation, Unclean, Clean

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi’ el-Himyerî el-Yemânî es-San’ânî. el-Musannef. thk. Habîburrahman el-A’zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 1982.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybanî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnâut, Âdil Mürşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Alaskrova, Pari. İlahi̇ Di̇nlerde Kadının Statüsü (Yahudilik –Hristiyanlık-İslamiyet). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Arı, Abdüsselam. “Âdetli Kadın Oruç Tutabilir Mi?”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 37 (Nisan 2021), 1-38.
• Arpacı, İbrahim. İslam Fıkhı Açısından Kadınların Özel Durumlarında İbadet (Hayızlı Kadınların Oruç Tutma Örneği). Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ay, Eyyüp. “Ana Tanrıça Kültü Dolayımında Uygarlığın Ci̇nsi̇yeti̇ne Dai̇r Bi̇r Projeksi̇yon”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 2/8 (Mart 2006), 103-112.
• Ay, Eyyüp. “Anaerkil Aileye Arkeolojik Bir Yaklaşım (Tarihsel Bir Olgu mu? Mitolojik Bir Kurgu mu?)”. Denge 4/8 (2008), 30-33.
• Balıkçı, Havva. Eski̇ Ahi̇t’te Kadın İmgesi̇. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Batuk, Cengiz. Hıri̇sti̇yanlığın Asli Günah Doktirini Bağlamında Mitoloji ve Tarihsellik. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Birışık, Abdülhamid. “Katâde b. Di̇âme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/22-23. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-necât, 2001.
• Çalık, Bünyamin. “Hayız Olgusunun İslam Hukuku Bağlamında Oruç Üzeri̇ndeki̇ Etki̇si̇”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (24 Nisan 2014), 75-99. https://doi.org/10.17050/kafifd.204016
• Çetin, Ayşe. Yahudi̇ Kutsal Meti̇nleri̇nde Havva. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Çeti̇n, Mehmet. “Kazâ Kelimesinin Semantik Tahlili ve ‘… Hz. Peygamber Döneminde Hayız Olduğumuzda Orucu Kazâ Etmekle Emredilirdik. Namazı Kazâ Etmekle Emredilmezdik’ Hadisinin Değerlendirilmesi”. İslami İlimler Dergisi 18/1 (13 Mart 2023), 47-76. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1264717
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân ed-. es-Sünen. thk. Hüseyin Süleym Esed. 4 Cilt. Cidde: Daru’l-Muğnî, 2000.
• Doğan, Bilal. Hıri̇sti̇yanlıkta Asli̇ Günah Doktri̇ni̇ ( Pavlus - Pelagi̇us Örneği̇ ). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Doğan, Hatice. “Talmud’un Kadınlar Ki̇tabı Üzeri̇ne”. Konum, Rol, Olgu ve Algılar Düzleminde Cahiliye’den Günümüze Kadın. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2023.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhiddin. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye, ts.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. el-Âsâr. thk. Ebû’l-Vefâ. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Eliade, Mircea. Dinsel Inançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay. 3 Cilt. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Erbil, Pervin. Kibele’den Pandora’ya, Kadının Tarihsel Yenilgisi. Ankara: Arkadaş, 2008.
• Erdem, Suat. “İslam Hukukuna Göre İddet ve İddet Bekleyen Kadının Nikâhı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (Aralık 2014), 71-95.
• Gül, Durali. Hıritiyanlıkta Asli Günah Doktirini Üzerine Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Güneş, Kübra. Yahudi̇li̇kte 613 Mi̇tsvot: İbn Meymun Örneği̇. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye, 1952.
• Kaçar, Furkan. Sembol-Nesne İli̇şki̇si̇ Bağlamında Yahudi̇li̇k ve Hri̇sti̇yanlıktaki̇ Kutsal Nesneler. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Karaman, Hayreddin, vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mekhûl b. Ebû Müsli̇m”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/552-553. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Keleş, Yunus. “Hayız Hali̇nde Olan Kadınların Kur’ân-ı Keri̇m’e Dokunması ve Okuması ile İlgi̇li̇ Hükümler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 427-450.
• Kesler, Muhammed Fatih. “Mücâhid b. Cebr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/441. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kitabı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi,1976.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Çev. Halil Altuntaş, Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2009.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 8 Cilt. Abu Dabi: Müessesetü Zâyed b. Sultân, 2004.
• Mirzaoğlu, Murat. Sahîh-i Müsli̇m’de Tebvîb. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1956.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb en-. es-Sünen. thk. Abdulfettâh Ebu Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetu’l-matbûâtu’l-İslâmiyye, 1986.
• Nizâmüddîn en-Nîsâbûrî, Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec. Garâi̇bü’l-Kur’ân ve Regāi̇bü’l-Furkān. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1995.
• Öğüt, Cemâl. Kadın İlmihali. İstanbul: Bahar Yayınları, 4. Basım, ts.
• Özay, Hilal - Altunbay, Betül. “İlk Türkçe Kadın İlmihali ‘Umdetü’n-nisâ”. Tokat İlmiyat Dergisi 11/2 (Aralık 2023), 503-528. https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1365832
• Özdemir, Halime Esra. Kadınların Özel Halleri̇ni̇n Fıkhî Hükümlere Etki̇si̇. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Özder, Deva. “Eski̇ Bi̇r Türk Geleneği̇ni̇n Klasi̇k Türk Şi̇i̇ri̇ne Yansıması: ‘Kan Yalaşmak’”. EKEV Akademi Dergisi 87 (Eylül 2021), 65-78.
• Râzî, Fahreddîn er-. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Daru İhyâi’l-tırâsu’l-Arabî, 1999.
• Sağır, Mahmut. Anti̇k Mısır Di̇ni̇ni̇n Yahudi̇li̇kteki̇ Yansımaları. İzmir: İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Sağlam, Hadi - Arpacı, İbrahim. “İslam Fikhına Göre Hayızlı Kadının Orucu”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/2 (Aralık 2018), 60-76.
• Saʻadia Goan, Sa’îd b. Yûsuf el-Feyyûmî. Tefsîru’t-Tevrât bi’l-’Arabiyye: Tevrat (Tora) Tefsiri: (metin - açıklamalı çeviri). thk. Ferruh Özpilavcı. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Sayım, Huzeyfe. Muhtelif Dinlerde Yaratılış Olayı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Soyal Şenol, Şule. “Kadınların Özel Hallerinde Mescide Girmesini İlgilendiren Rivâyetlerin Tahlili ve Değerlendirilmesi”. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/1 (Mart 2019), 241-264.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Temiz, Rabia Zahide. “Hayızlı Kadının Orucu Meselesi: ‘Sen Harûrî Misin?’ Rivayeti Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (Aralık 2021), 1253-1275. https://doi.org/10.18505/cuid.960622
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Tokpınar, Mirza. “el-Musannef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/236-237. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Abîde es-Selmânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/309-310. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Varlık K., Sehal Deniz. Hadis Rivayetinde Kadın Sahabîler. İstanbul: HİKAV, 2019.
• Varlık, Sehal Deniz. Din ve Mitoloji Bağlamında İnsanın Yaratılışı. ed. Aslan Bilkay. İstanbul: Beyan Yayınları, 2023.
• Yaman, İrfan Deniz. “Paleolitik Çağ Sanatında Kadın Heykelcikleri”. Prehistoryadan Günümüze Kadın. 3-22. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2020.
• Yardım, Ali. “Âi̇z b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/207. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Hayız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/51-53. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yiğitoğlu, Mustafa. “Yahudi̇li̇kte Kadınların Regl Dönemi̇ Ni̇ddah İle İlgili Hükümler”. EKEV Akademi Dergisi Özel Sayı (2019), 225-232.
• Yüksek, Ali. “İslam Fıkhına Göre Kadınların Âdet ve Lohusalık Günlerinde Mescitlere Giriş Sorunu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/41 (2016), 77-97.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım ez-. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Halil Me’mun Şeyha. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2005.