İbn Dakīkulʿîd’in Şerḥu’l-İlmâm bi-Eḥâdîs̱i’l-Aḥkâm’ında Hadisleri Anlama Yöntemi Olarak Hakikat-Mecaz Olgusu

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 2, 526 - 546, 15.12.2024

Recep Bilgin

https://doi.org/10.18505/cuid.1416710

Öz

Hadislerin doğru anlaşılması ve yorumlanması çabası ilk defa Hz. Peygamber döneminde başlamış, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn döneminde hadislerin tedviniyle birlikte hız kazanmış ve bu hususta önemli çalışmalar yapılmıştır. İlerleyen süreçte fıkıh usulünün verilerini kullanarak ahkâm hadislerinden hüküm çıkarma ve lafız-mâna ilişkisi konusunda hakikat-mecaz ekseninde yeni yorum yöntemleriyle uygulamalı olarak ele alınan eserler telif edilmiştir. Bu eserlerin başında İbn Dakīkulʿîd’in, Şerḥu’l-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm’ı gelmektedir. Şerḥu’l-İlmâm hadis şerh edebiyatında muhteva zenginliğini arttıran ve kullanılan bazı izah yöntemlerini geliştirerek kendisinden önceki şerhleri geride bırakmış bir eserdir. Bu çalışmada İbn Dakīkulʿîd’in hadisleri anlamada ve yorumlamada mecazi anlatım üslubu babında ortaya koyduğu yaklaşım ele alınmıştır. Böyle bir konunun tercih edilmesindeki ana etmenlerin başında mezkûr eserde hüküm istinbâtında hakikat-mecaz bağlamında benzer şerh çalışmalarına nispetle, analitik yaklaşımların ön plana çıkması ve alana katkı sağlaması gelmektedir. Çalışmanın hedefi, Şerḥu’l-İlmâm’da hakikat-mecaz ekseninde İbn Dakīkulʿîd’in hadisleri nasıl yorumladığını ortaya çıkarmak ve elde edilen bulgularla yeni yorum imkânlarına alan açmaktır. Lafzın mânaya delaleti konusunda hakikat ve mecaz arasındaki ilişki ve kesişim noktaları çoğu zaman bir problem olarak durmaktadır. Hadis metinlerinin yorumlanmasında hakikat ve mecazın birlikte kullanım alanlarının tespit edilmesi ve hakikat-mecaz ayırımının işlevsel yönünün ortaya çıkarılması, hadislerin doğru anlaşılmasına ve yorumlanmasına katkı sağlayacaktır. Araştırmada öncelikli olarak Şerḥu’l-İlmâm’ın hadis ve fıkıh sahasındaki önemi ve değeriyle ilgili bilgi verilmiş, sonra hakikat ve mecaz kavramlarının tanımlarına geçilmiştir. Mecaz türleri arasında sadece İbn Dakīkulʿîd’in atıf yaptığı istiare, teşbih, teşbîhu’l-mânevî ve teşbîhu’s-sûrî gibi kavramlara yer verilmiştir. Son olarak İbn Dakīkulʿîd’in hakikat ve mecazı bir yöntem olarak nasıl kullandığı konusu örnekler çerçevesinde tahlil edilmiştir. Araştırmada, İbn Dakīkulʿîd’in hakikat ve mecazın zamansal boyutuna, hakikat ve mecaz ayırımında tazmînin rolüne, hakikat ve mecazın cemʿine, hakikate en yakın mecazlara ve hakikat-mecaz arasındaki tercih sebeplerine değinerek hakikat ve mecazı bir yöntem olarak kullandığı sonucuna ulaşılmıştır. İbn Dakīkulʿîd’in hakikat ve mecazı birlikte kullanmasının işlevsel yönleri ve faydaları arasında; lafızların lugatlarda geçtiği anlamları keşfetmek, lafzın anlamında derin ve net açılımlar yapmak, tekellüflü mânaları ayıklamak, mecaza hamledilmeyi gerekli kılan alâkaları/bağları belirlemek, çözümlemeci yaklaşımla muhtemel mânaları ortaya çıkarmak gibi hususlar yer almaktadır. Eğer İbn Dakîku'l-Îd, el-İlmâm'da sadece 57 hadisi değil de bütün hadisleri şerh etme imkânı bulmuş olsaydı Şerhu'l-İlmâm, hadislerin hakikat ve mecaz temelinde şerh edildiği bugün üzerinde en çok konuşulan eserlerden biri olurdu.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hakikat, Mecaz, İbn Dakīkulʿîd, Şerḥu’l-İlmâm.

The Phenomenon of Truth-Metaphor as a Method of Understanding Hadīths in Ibn Daqīq al-ʿĪd’s Work Sharḥ al-Ilmām bi-Aḥādīth al-Aḥkām

Öz

The effort to understand and interpret the hadīths correctly began for the first time with the period of the prophet. With the codification of hadīths during the tābiʿūn and atbāʿ al-tābiʿūn periods, the effort to understand the hadīths gained momentum and important studies were carried out on this subject. In the following process, works that deal practically with new interpretation methods on the axis of truth-metaphor on the subject of deriving judgments from the ahādīth al-ahkām and the relationship between wording and meaning, using the data of the fiqh methodology, have been compiled. The most important of these works is Ibn Daqīq al-ʿĪd’s Work Sharḥ al-Ilmām bi-aḥādīth al-aḥkām. Şerḥ al-İlmām is a work that leaves the previous commentaries behind by increasing the richness of the content and improving the methods used in hadīths commentary literature. In this study, Ibn Daqīq al-ʿĪd’s approach in terms of metaphorical expression style in understanding and interpreting the hadīths was discussed. One of the main factors in choosing such a subject is that analytical approaches come to the fore and contribute to the field in the context of truth-metaphor in obtaining judgments in the mentioned work, compared to similar studies. The aim of the study is to reveal how Ibn Daqīq al-ʿĪd interpreted the hadīths on the axis of truth-metaphor in Şerḥ al-İlmām and to enable new interpretation opportunities with the findings obtained. The relationship between truth and metaphor, regarding the signification of the meaning of the word, often remains a problem. Identifying the areas where truth and metaphor are used together in the interpretation of hadīth texts and revealing the functional aspect of the truth-metaphor distinction will contribute to the correct understanding and interpretation of hadīths. In the research, first of all, information was given about the importance and value of Şerḥ al-İlmām in the field of hadīth and fiqh, and then the definitions of the concepts of truth and metaphor were given. Among the types of metaphors, concepts such as allegory, simile, tashbīh al-mānevî and tashbīh al-sûrī, which are referred to by Ibn Daqīq al-ʿĪd, are included. Finally, the issue of how Ibn Daqīq al-ʿĪd used truth and metaphor as a method was analyzed within the framework of examples. In the research, it was concluded that Ibn Daqīq al-ʿĪd used truth and metaphor as a method by touching on the temporal dimension of truth and metaphor, the role of taḍmīn (implication of meaning) in the distinction between truth and metaphor, the cemʿ (association) of truth and metaphor, the metaphors closest to the truth, and the reasons for choosing between truth and metaphor. Among the functional aspects and benefits of Ibn Daqīq al-ʿĪd’s use of truth and metaphor together are issues such as discovering the meanings of the words in the dictionaries, making deep and clear expansions in the meaning of the words, sorting out the confusing meanings,, determining the connections that make it necessary to refer to metaphors, and revealing possible meanings with an analytical approach. If Ibn Daqīq al-ʿĪd had had the opportunity to comment on all the hadīths in al-İlmām, instead of just 57 hadīths, Şerḥ al-İlmām would have been one of the most talked about works today in which hadīths are commented on the basis of truth and metaphor.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Truth, Metaphor, Ibn Daqīq al-ʿĪd, Sharḥ al-Ilmām.

Kaynakça

• Abdullah, Muhammed Hallûf. “Mukaddime”. Şerḥu’l-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm. mlf. İbn Dakīkulʿîd. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1430/2009.
• Akyüz, Hüseyin. Hadislerin Doğru Anlaşılmasında Mecâzın Yeri ve Önemi ‘Develer Şeytanlardan Yaratılmıştır’ Rivayeti Özelinde. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Abdürrezzak Afîfî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1402/1982.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, 1423/2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. Küveyt: Vizāratü’l-Evḳāf ve’ş-Şüʾūni’l-İslâmiyye, 1414/1994.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Taʿrifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1983.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrârü’l-belâġa. thk. Mahmud Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaʿatü’l-Medenî, ts.
• Çalışkan, Necmettin. Bilinmeyen Yönleriyle Zemahşerî ve Keşşâf’ta Asıl Anlam Vurgusu. Ankara: Araştırma Yayınları, 2022.
• Durmuş, İsmail. “İstiare”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/315-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Tazmin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/204-206. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ekizer, Duran. “Hz. Peygamber’in Üslubunda Mecazi Anlatım: Müslim’in el-Câmi’u’s-Sahîh’inde Yer Alan İmanla İlgili Bazı Hadisler Özelinde Bir Tahlil”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59/1 (2018), 203-220.
• Fahreddin er-Râzî. el-Maḥṣûl. thk. Tâhâ Câbir el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Fârâbî, Ebû İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm. Dîvânü’l-edeb. thk. Ahmet Muhtâr Ömer. Kahire: Müessesetü Dâri’ş- Şuʿabi li’s-Sahâfeti ve’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1424/2003.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿayn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrâhim Sâmerrâî. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstaṣfâ. thk. Muhammed Abdüsselâm Abdüşşâfî. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413/1993.
• Görmez, Mehmet. “Fıkhü’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/547-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Güler, Zekeriya. “Hadîslerin Anlaşılmasında Rivâyet-Dirâyet Bütünlüğü”. İLAM Araştırma Dergisi 1/2 (1996), 113- 132.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrahim b. Mustafa. Cevâhiru’l-belâġa fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʾ. thk. Yusuf Sumeylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1431/2010.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Ḫaṣâʾiṣ. b.y.: el-Heyʾetü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitâb, ts.
• İbn Dakīkulʿîd, Ebü’l-Feth Takıyyüddîn Muhammed b. Alî b. Vehb el-Kuşeyrî. Şerḥu’l-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm. thk. Muhammed Hallûf Abdullah. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1430/2009.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍâti Mıṣr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l- miʾeti’s̱-s̱âmine. Haydarâbâd: Dâru’l-Meʿârifi’l-Osmâniyye, 1392/1972.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî. Ravżatü’n-nâẓır ve cünnetü’l- münâẓır fî uṣûli’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. b.y.: Müessesetü’r-Reyyân li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1423/2002.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam. thk. Abdülhamid Hindavî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullāh b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Mes̱elü’s- sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Havfî - Bedevî Tabâne. Kahire: Dâru Nahdati Mısr, ts.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣûl. Beyrut: Şeriketü’t-Tıbâa, 1393/1973.
• Kazan, Ramazan. Edebî Üslûp Açısından Hadis Metinleri. Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2013.
• Kazvînî, Hatîb eş-Şâfiî. el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa. thk. M. Abdülmünʿim Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Matlûb, Ahmed. Muʿcemu’l-muṣṭalaḥâti’l-belâġiyye ve teṭavvuruhâ. Beyrut: ed-Dâru’l-ʿArabiyyetü’l-Mevsûʿât, 1427/2006.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: y.y., 1374- 75/1955-56.
• Semʿânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1999.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳūl. thk. M. Zekî Abdülber. Katar: Metâbiʿu’d-Devhatü’l-Hadîse, 1404/1984.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkafî. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. thk. Ahmed Cemal ez- Zemzemî - Nureddin Abdülcebbâr Sağîrî. Dubâi: Dâru’l-Bühûs, 1424/2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Mirḳātü’ṣ-ṣuʿûd ilâ Süneni Ebî Dâvûd. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1433/2012.
• Şâşî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. İshâk. Uṣûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1402/1982.
• Şerîf er-Radî, Muhammed b. el-Hüseyn. el-Mecâzâtü’n-nebeviyye. tsh. Mehdî Huşmend. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1422/2001.
• Taberî, Ebû Caʿfer İbn Cerîr. Câmiüʿl-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru’l-Hicra, 1422/2001.
• Tilimsânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Miftâḥu’l-vüṣûl ilâ binâʾi’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl. thk. Muhammed Ali Ferkūs. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1419/1998.
• Üdfüvî, Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Caʿfer b. Saʿleb b. Caʿfer. eṭ-Ṭâliʿu’s-saʿîdü’l-câmiʿ esmâʾe nücebâʾi’ṣ-Ṣaʿîd. thk. Saʿd Muhammed Hasan. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-Teʾlîf ve’t-Terceme, 1966.
• Yıldırım, Selahattin. “İbn Dakîki’l-Îd’e Göre Hadislerin Doğru Anlaşılmasında Siyâkın Rolü”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2016), 97-125.
• Yıldırım, Selahattin. “İbn Dakîki’l-Îd’in Hadis Şerhleri ve Bu Şerhlerdeki Metodu”. HADITH 1 (2018), 39-71. https://doi.org/10.5281/zenodo.2560678
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. b.y.: Dâru’l-Kütübî, 1414/1994.