Arap Şiirinde Bir Aruz Hususiyeti Olan ‘Tedvîr’in Klasik Türk Şiirindeki İzleri

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 2, 706 - 721, 15.12.2024

Bünyamin Ayçiçeği

https://doi.org/10.18505/cuid.1516263

Öz

Araplarla irtibat kurmuş farklı milletler manzumelerinde, aruz ölçüsünü kendi dil imkânlarına uygun hâle getirerek kullanmıştır. Özellikle İran edebiyatında, 11. asırdan başlayarak Fars dilinin hususiyetlerine göre aruz şekillenmeye başlamış, Türk edebiyatında ise aruzun Türkçeye tatbikine dair birtakım hususlar, teorik zeminden ziyade pratikler neticesinde şekillenmiştir. Zamanla Türk şairleri aruzu, dillerine uygun hâle getirmeyi başarmış, kendi kuralları çerçevesinde oluşturdukları kaideler dairesinde Türkçe manzumeler meydana getirmiştir. Bununla birlikte, Arap şiirinde kullanılan aruz uygulamalarından bazılarını Türk şiirine adapte etmişlerdir. Bu uygulamalardan biri de bir kelimenin beytin iki mısraı arasında bölünmesi anlamına gelen tedvîr ve bu şekilde kaleme alınan müdevver beyitlerdir. Bugüne kadar Türk edebiyatında aruzla ilgili kaleme alınan eserlerde, yapılan farklı çalışmalarda müdevver beyte hiç temas edilmemesi ya da birkaç örnekten hareketle Türk şiirinde bu kullanımın oldukça sınırlı sayıda olduğu sonucuna varılması, bir problem olarak karşımızda durmaktadır. Buradan hareketle çalışmamızın amacı, Arap şiirinde kendisine yer bulan, Fars şiirinde hiç rastlanmadığı ifade edilen tedvîrin Türk şiirindeki durumunu ele almak ve dikkat çekilmemiş örnekler üzerinden tedvîr uygulamasının ve müdevver beyitlerin Türk edebiyatındaki varlığını izah etmektir. Öncelikle makalede, nitel araştırma yöntemlerinden belge analizi yöntemi kullanılarak aruzun tanımı, doğuşu, gelişimi, Türk şiirine intikali ve tatbiki üzerinde durulmuştur. Arap aruzu ile Türk aruzu arasındaki irtibata ve farklılıklara temas edilmiştir. Ardından tedvîr ve müdevver beyit kavramları izah edilerek tanımın farklı isimlendirmelerine temas edilmiş, Arap şiirindeki örneklerine değinilerek konu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Türk şiirinde aruzun tatbiki ile ilgili kaynaklar incelemeye tabi tutulup tedvîr ve müdevver beyit kavramlarının Türk edebiyatında yer alıp almadığı araştırılmıştır. Yapılan incelemeler neticesinde tedvîr ve müdevver beyit kavramlarına ya ilgili kaynaklarda hiç temas edilmediği ya da incelenen tek eser üzerinde rastlanan bir ya da iki örnekten hareketle bazı çıkarımların yapıldığı görülmüştür. Bunun sebepleri üzerinde durulduktan sonra on beşinci yüzyıldan başlayarak on dokuzuncu yüzyıla kadar uzanan süreçte elde edilen farklı örnekler irdelenmiş ve ulaşılan sonuçlar aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divan Şiiri, Klasik Türk Şiiri, Aruz, Türk Aruzu, Tedvîr, Müdevver Beyit.

Traces of ‘Tadwīr’, a Distinctive Feature in Arabic Poetry, in Classical Turkish Poetry

Öz

Different nations that came into contact with Arabs incorporated the aruz (metrical system) into their own poetry by adapting it to the unique linguistic characteristics of their languages. Particularly in Persian literature, starting from the 11th century, aruz began to evolve according to the peculiarities of the Persian language. In Turkish literature, however, the adaptation of aruz to Turkish was shaped more by practical applications than by theoretical foundations. Over time, Turkish poets managed to adapt aruz to their language and composed Turkish poetry within the framework of the rules they had established. Nevertheless, they have rarely adapted some of the aruz applications used in Arabic poetry to Turkish poetry. One such application is tadwīr, which means splitting a word between the two lines of a couplet, resulting in mudawwar couplets. It is a problem that, in the works written on aruz in Turkish literature, either there has been no mention of mudawwar couplets or the conclusion has been drawn from a few examples that this usage is quite limited in Turkish poetry. The aim of our study is to address the presence of tadwīr, which is found in Arabic poetry and reportedly not encountered in Persian poetry, in Turkish poetry and to explain the presence of tadwīr and mudawwar couplets in Turkish literature through examples that have not been highlighted. Firstly, the article focuses on the definition, origin, development, transition, and application of aruz in Turkish poetry using document analysis, a qualitative research method. The connection and differences between Arabic aruz and Turkish aruz are discussed. Then, the concepts of tadwīr and mudawwar couplets are explained, and various terminologies are addressed, with efforts made to illuminate the topic through examples from Arabic poetry. Sources related to the application of aruz in Turkish poetry were examined to investigate whether the concepts of tadwīr and mudawwar couplets are present in Turkish literature. As a result of the examination, it was observed that the concepts of tadwīr and mudawwar couplets were either not mentioned at all in the relevant sources, or conclusions were drawn from one or two examples found in a single study. After addressing the reasons for this, different examples from the 15th to the 19th century were analyzed, and the results obtained were presented.

Anahtar Kelimeler

Divan Poetry, Classical Turkish Poetry, Aruz, Turkish Aruz, Tedvîr, Müdevver Couplet.

Kaynakça

• Abdullâh Salâhaddîn-i Uşşâkî. Tercüme-i Hizânetü’l-Edeb. nşr. Mücahit Kaçar vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Ahmed Kişk. et-Tedvîr fi’ş-Şi‘r Dirâse fi’n-Nahvi ve’l-Ma‘nâ ve’l-Îkâ‘. Kahire: Külliyyetü Dâri’l-Ulûm, 1989.
• Ahmed el-Hâşimî. Mîzânü’z-Zeheb fî Sınâ‘ati Şi‘ri’l-Arab. Beyrut: Mektebetü Dâru’l-Beyrûtî, 2006.
• Amasyalı Seyyid Hüseyin Efendi. Terceme-i Kaside-i Bürde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 4906.
• Ayçiçeği, Bünyamin. “İbn Kemâl’in Yavuz Mersiyesi ve Tahir Olgun’un Şerhi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 40 (2019), 417-450.
• Ayçiçeği, Bünyamin. Necîb Efendi’nin Kasîde-i Bürde Şerhi Muhtasar Tevessül İnceleme-Tevessül’le Karşılaştırma-Metin. İstanbul: DBY Yayınları, 2020.
• Aymutlu, Ahmed. Aruz: Türk Şiirinde Kullanılan Aruz Vezinleri ve Örnekleri. İstanbul: Kutulmuş Matbaası, 1976.
• Aynur, Hatice vd. (ed.). Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XV Osmanlı Edebi Metinlerinde Teoriden Pratiğe Belagat. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Belviranlı, Ali Kemal. Aruz ve Âhenk. Konya: Selçuk Yayınları, 1965.
• Bilgegil, Mehmet Kaya. Edebiyat Bilgi ve Teorileri. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Bulut, Ali. Belâgat-i Müyessera; Meânî - Beyân – Bedî‘. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Çağbayır, Yaşar. Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Çağlayan, Nagihan. “İstanbullu Şeyh Mehmed Hayrî ve Yeni Mevlid-i Şerîf Takrîr-i Şehâdeteyn ve Tezkîr-i Hıtâbeteyn’i”. CÜ Sosyal Bilimler Dergisi 39/2 (Aralık 2015), 265-292.
• Çakıroğlu, Selim. “Muḳaddimetü’l-Cezerî Şerh Geleneğinde Hüseyin b. Ali Amâsî’nin ‘Dürr-i Meknûn’ Adlı Eseri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 32 (Bahar 2024), 239-241. https://doi.org/10.15247/devdergisi.1487237.
• Çetin, Abdurrahman. “Tilâvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Mayıs 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/tilavet
• Çetin, Nihad Mazlum. “Arûz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 8 Mart 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/aruz
• Çetin, Nihad Mazlum. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.
• Durmuş, İsmail. “İdmâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Mayıs 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/idmac
• el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. Erişim 23 Şubat 2024. https://kamus.yek.gov.tr/
• Düzenli, Mesut Bayram vd. “Aruz Vezninin Türk Şiirine Tatbikinde Başvurulan İmlâ/Telaffuz Tasarrufları ve Mahiyetleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 43 (Bahar 2018), 145-171. https://doi.org/10.21563/sutad.447273
• Gümüş, Mustafa Yunus vd. “Şeyh Mehmed Hayrî’nin Manzum Nasîhat-nâmesi”. AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Bahar 2020), 239-240. https://doi.org/10.33931/abuifd.685905
• Güven, Rumeysa, “Cevdet Paşazâde Ali Sedâd’ın Aruza Dair Risalesi: Arûz-ı Osmânî”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature] 8/16 (Bahar 2022), 293. https://doi.org/10.28981/hikmet.1077613.
• el-Hatîb et-Tebrîzî. el-Vâfî fi’l-Arûz ve’l-Kavâfî. thk. Fahreddin Kabâve. İstanbul: Dâru Celîsi’z-Zamân, 2022.
• Hafîze İsmail Ramazan Muhammed Ali Ali. “et-Tedvîrü fi’ş-Şi‘ri’l-‘Arabî Esbâbuhu ve Devâfi‘uhu”. Mecelletü Külliyeti'd-dirâsâti’l-İslâmiyyeti ve’l-Arabiyyeti li’l-benâti bi’l-İskenderiyyeti 18/2 (2002), 885-887.
• Hüseyin b. Ahmed-i Sirozî. Câmiü’l-Envâr ‘alâ Tefsîri’l-İhlâs. İstanbul: Arkeoloji Müzesi, 66.
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 16. Basım, 2013.
• Kaçar, Mücahit. İbni Kemâl Dîvânı’nın İncelenmesi (Nazım Bilgisi-Belâgat-Üslûp ve Dil Özellikleri-Muhtevâ). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Karslı, İlyas. Yeni Sözlük Arapça-Türkçe. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Kemâl Paşazâde. Kemal Paşazâde Dîvân ve Diğer Şiirler. nşr. Mehmet Ali Yekta Saraç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Kemâl Paşazâde. Terci‘-bend. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fethi Sezai Türkmen, 88.
• Luvis b. Nikola el-Ma'luf el-Yesui Ma’luf. el-Müncid fî’l-Lugati’l-Arabiyyeti’l-Mu‘âsıra. Beyrut : Dârü'l-Meşrik, 2013.
• Mataracı, İrfan. el-Câmi‘u li-Funûni’l-Lugati’l-Arabiyyeti ve’l-Arûz. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakafi, 1987.
• Mehmed Hayri Efendi. Hasîde-i Rûbe Neşîde-i Gülbe Şerh-i Kasîde-i Bür’e. İstanbul: Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1329.
• Mehmed Hayri Efendi. Mehmed Hayrî Hasîde-i Ravbe Neşîde-i Külbe Şerh-i Kasîde-i Bür’e Yeni Bir Kaside-i Bür’e Şerhi. nşr. Nagehan Çağlayan. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2022.
• Mermer, Kenan. “İlm-i Belâgat Dairesinde Kasîde-i Bürde -Zübdetü’ş-Şurûhı’t-Türkiyye Örneği-”. İslâmî İlimler Dergisi 14/2 (2019), 43-70.
• Mesut Bayram Düzenli. Hüseyin b. Ahmed Sirôzî’nin Câmiü’l-Envâr ‘Alâ Tefsîri’l-İhlâs Adlı Eseri (1b-192b, İnceleme-Metin). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Mu‘înî. Mesnevî-i Murâdiye. Bursa: İnebey Ulucami, 1664.
• Mu‘înî. Mesnevî-i Murâdiye. nşr. Kemal Yavuz. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe (Alfabetik) Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 2011.
• Nâzik el-Melâike. Kadâyâ eş-Şi’iri’l-Muâsır. Bağdad: Mektebetü’n-Nahda, 1965.
• Okay, Mehmet Orhan. “Türk Aruzunun Uygulanmasında Gelişen Usuller”. Edebiyat ve Dil Yazıları Mustafa İsen’e Armağan. ed. Ayşenur Külahlıoğlu İslam vd. 457-462. Ankara: Grafiker Yayınları, 2007.
• Öbek, Ali İhsan. “Ne Türkçedir Ne Değildir [Türkçe Yabancı Kelimeler Üzerine Notlar: 1]”. Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı. ed. Ali İhsan Öbek vd. İstanbul: Kesit Yayınları, 2020.
• Öbek, Ali İhsan. “Ne Türkçedir Ne Değildir 2”. Klasik Türk Edebiyatında Yerlilik. ed. M. Fatih Köksal. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, 2022.
• Özdemir, Abdurrahman. “Aruz İlmi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. 357- 424. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Özkat, Mustafa. “Birden Fazla Mevlid Kaleme Almış Şairlerimiz ve Eserleri”. Türk Kültüründe Mevlit Geleneği Uluslararası Sempozyumu. ed. Hakan Yekbaş. 837-866. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Redhouse, Sir James W. A Turkish and English Lexicon. Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1987.
• Redhouse, Sir James W. Müntahabât-ı Lügât-i Osmâniyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Saraç, Mehmet Ali Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi: Belagat ve Biçim-Ölçü-Kafiye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Selçuk, Bahir. “Edebî Sanatlar”. Eski Türk Edebiyatı Teorik Bilgiler. ed. Özer Şenödeyici. 301-302. İstanbul: Kut Yayınları, 2022.
• Şafak, Yakup. Aruz Terimleri. Konya: Tekin Kitabevi, 2003.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
• Şenödeyici, Özer vd. (ed.). Eski Türk Edebiyatı Teorik Bilgiler. İstanbul: Kut Yayınları, 2022.
• Şenödeyici, Özer. Osmanlının Görsel Şiirleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2012.
• Şerefüddîn Ebî Abdillâh Muhammed bin Sa‘îd el-Bûsîrî. Dîvânu’l-Bûsîrî. thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1374/1955.
• Tural, Hüseyin. Arap Edebiyatında Arûz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. Ankara: AKDTYK Atatürk Kültür Merkezi, 2004.
• Uysal, Selçuk. Belagat ve Edebi Sanatlar Lügati. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2010.
• el-Üslûbu’s-sahîh fi’l-belâgati ve’l-arûz. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, 1964.
• Vankulu Lügati. Erişim 23 Şubat 2024. https://kamus.yek.gov.tr/
• Yazar, Sadık. “Amasyalı Seyyid Hüseyin Efendi ve Manzum Kasîde-i Bürde Tercümesi”. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (2018), 145-187.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Telif Geleneğinde Istılahi ve Ameli Yönden Tercüme ve Şerh İlişkisi”. 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Prof. Dr. M. A. Yekta Saraç Armağanı. İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Yetiş, Kâzım. Belâgattan Retoriğe. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006. Yıldız, İlknur. Mehmed Tevfîk: Mevlid-i Şerîf (İnceleme-Metin). Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yılmaz, İbrahim. “Klasik Arap Şiirinde Nazım Şekilleri (Vezin Sayısı ve Kâfiye Yönünden Klâsik Arap Şiir Şekilleri”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 22 (2004), 108-133.
• Yörür, Ali. “Mu’înî, Mu’în, Mu’înüddîn bin Mustafâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 08 Mart 2024.
• https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muini-muin-muinuddin-bin-mustafa
• Yurttaş, Muhammet Nurullah. Hüseyin b. Ahmed-i Sirozî’nin Câmi’u’n-Nesâyih’i (İnceleme-Metin-Dizin). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.