Kur’an’daki Cennet Tasvirlerinde Kültürel Unsurların Kurucu Etkisi: Nüzul Süreci Bağlamında Bir Okuma

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 2, 773 - 796, 15.12.2024

Soner Aksoy

https://doi.org/10.18505/cuid.1516798

Öz

Kur’ân’da ahiret hayatının başlıca kısımlarından biri cennettir. Cennet, bu dünyada Allah’a inanan ve imanlarının bir sonucu olarak salih amel işleyenlerin ahirette nimetlerle ödüllendirileceği yer olarak ifade edilir. Bu açıdan Kur’ân’ın pek çok âyetinde cennet hayatına dair çeşitli nimetlerden bahsedilir. Özellikle Mekkî sûrelerde yoğun bir şekilde somut cennet tasvirleri yapılır. Bu tasvirlerin ise genellikle muhatapların kültürel alışkanlıklarıyla iç içe olduğu görülür. Diğer yandan Medenî sûrelerde ise somut cennet tasvirlerinin belirgin olarak azaldığı daha soyut ve evrensel temaların öne çıktığı fark edilmektedir. Dolayısıyla araştırmanın konusunu ve kapsamını Kur’ân’daki cennet tasvirleri oluşturmaktadır. Araştırmanın temel amacı ise vahyin nüzul süreci bağlamında Kur’ân’daki cennet tasvirlerinde yerel ve kültürel unsurların ne ölçüde ve nasıl bir etkisinin olduğunun tespit edilmesidir. Zira cennet nimetlerini tamamen tarihsel ve kültürel bir bağlama indirgemek, bu nimetlerin işarette bulunduğu nesnel gerçekliği tarihin sınırlarına hapsetmeye yol açmaktadır. Buna göre cennet tasvirlerinin nüzul dönemi muhataplarının algısına indirgenmesi ve bu tasvirlerin cennet hayatına yönelik yapıcı ve kurucu etkisinin göz ardı edilmesi araştırmanın problemini teşkil etmektedir. Bu çerçevede ilk olarak Kur’ân’ın nüzul süreci hakkında bilgi verilmiştir. Ardından Mekkî ve Medenî sûrelerdeki cennet tasvirleri tespit edilerek bu tasvirlerin cennet hayatına yönelik kurucu etkisi üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda araştırmada genel olarak veri tespiti, tasnifi ve analizi yöntemi kullanılmıştır. Neticede cennet tasvirlerinde somuttan soyuta doğru giden tedrici bir yolun takip edildiği görülmüştür. Cennet tasvirlerindeki yerel ve tarihsel unsurların ise salt bir araç olarak kullanılmadığı, bilakis cennet hayatının nesnel gerçekliğine dair muhatapların zihin dünyasında kurucu bir rol oynadığı anlaşılmıştır. Ayrıca cennet nimetlerindeki yerel ve tarihsel unsurlar, cennet hayatının gerçekliğine dair kurucu bir etkiye sahip olmanın yanı sıra insanın algısı, sosyolojisi ve kültürüyle kurulan güçlü ve gerçekçi diyaloğu da göstermektedir. Zira kültürü, insanın bu hayatta farklı açılardan yaşadığı ve tecrübe ettiği gerçeklik olarak gördüğümüzde, cennet nimetlerinde kültürel motiflerin zikredilmesi bu gerçekçi diyaloğa işaret etmektedir. Bu bakımdan cennet tasvirlerinde kişinin canının istediği her şeyin orada olduğunun belirtilmesi, herkese bir yönüyle kendi kültürel gerçekliğine ve tecrübesine göre cenneti inşa etme imkânı da tanınmaktadır. Dolayısıyla cennet nimetleri üzerine yapılan bu inceleme, kültürel alışkanlıkların gaybî hakikatlerin idrak edilmesindeki kurucu etkisini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Mekkî-Medenî, Cennet Nimetleri, Kültür, Kurucu Etki

The Founding Influence of Cultural Elements in the Descriptions of Paradise in the Qur’ān: A Reading in the Context of the Process of Revelation

Öz

In the Qur’ān, one of the principal parts of the afterlife is Paradise (Jannah). Paradise is described as the place where those who believe in Allāh in this world and perform righteous deeds as a consequence of their faith will be rewarded with blessings in the Hereafter. From this perspective, many verses in the Qur’ān mention various blessings of the life in Paradise. Especially in the Meccan sūrahs, vivid and concrete descriptions of Paradise are extensively provided. These descriptions are generally intertwined with the cultural habits of the interlocutors. On the other hand, in the Medinan sūrahs, it is observed that concrete descriptions of Paradise noticeably decrease, and more abstract and universal themes come to the forefront. Therefore, the subject and scope of the research revolve around the descriptions of Paradise in the Qur’ān. The main aim of the research is to determine the extent and nature of the influence of local and cultural elements in the descriptions of Paradise in the Qur’ān, within the context of the revelation process of the divine revelation. Because reducing the blessings of Paradise solely to a historical and cultural context confines the objective reality they indicate within the boundaries of history. Accordingly, reducing the descriptions of Paradise to the perception of the recipients during the revelation period, and disregarding their foundational impact on the reality of paradise life, constitutes the problem statement of the research. In this framework, first, information about the revelation process of the Qur’ān has been provided. Then, the descriptions of Paradise in the Meccan and Medinan sūrahs have been identified, emphasizing their foundational impact on Paradise life. In this context, the research generally employed methods of data collection, classification, and analysis. As a result, it has been observed that there is a gradual progression from concrete to abstract in the descriptions of Paradise. It has been understood that the local and historical elements in the descriptions of Paradise are not merely used as tools; rather, they play a foundational role in the recipients' understanding of the objective reality of Paradise life. Furthermore, the local and historical elements in the blessings of Paradise not only have a foundational impact on the reality of paradise life but also demonstrate a powerful and realistic dialogue established with human perception, sociology, and culture. Because when we view culture as the complex fabric of realities experienced and perceived by humans in various ways in this life, mentioning cultural motifs in the blessings of Paradise points to this realistic dialogue. The Qur’ānic verses stating that everything one desires is available in Paradise provide everyone with the opportunity to construct Paradise according to their own cultural reality and experience to some extent. Therefore, this examination of the blessings of Paradise reveals that cultural habits have a foundational impact on how individuals perceive the understanding of unseen truths.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’ān, Meccan-Medinan, Descriptions of Paradise, Culture, Founding Influence

Kaynakça

• Adevî, Ebû Abdullâh Mustafa. Vasfu’l-cenne. Mekke: Mektebetü Mekke, 2010.
• Akîl, Leylâ. “Evsâfu’l-cenne ve’n-nâr fi’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Mecelletü Külliyyeti’ş-Şerî‘a ve’l-Kânûn 24/2 (2022), 1186-1224.
• Aksoy, Soner. Haber ve İnşâ Bağlamında Kur’an’da Haberler Olgusu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Aksoy, Soner. Kur’ân’daki Haberler Neyin Habercisidir –İnşâî Bir Okuma-. İstanbul: Kitabi Yayınları, 2023.
• Aksoy, Soner. “Mekkî-Medenî Sûre Tespitinde Üslup ve Muhtevanın Önemi: İnsan Sûresi Örneği”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (2018), 49-69.
• Ali, Cevâd. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Daru’s-Sâkî, 2001.
• Beğavî, el-Ferrâ. Me‘âlimu’t-tenzîl. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafâ Tîb el-Biğâ. Dımeşk: Dârü’l-Yemâme, 1993.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Çağlayan, Reyhan. Kur’ân-ı Kerim’de Cennet ve Cennetlikler. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Dindi, Emrah. Kur’ân’ın Kültürel Antropolojisi Ahiret Anlatımları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Dindi, Emrah. “Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne’de Âhiret Betimlemelerinin Kültürel - Antroplojik Yorumu”. İmâm Mâtürîdî
• ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Hatice K. Arpaguş vd. 295-324. İstanbul: Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Düzenli, Yaşar. “Haberlerde Tedricilik ve Cinlerin Kulak Hırsızlığı Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 22 (2010), 125-154.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıtkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1999.
• Erçin, Hatice Ece. Medenî Dönem Hitaplarının Üslûp Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2021.
• Fidan, Ayşenur. Kur’an Dilinde Mekkî ve Medenî Âyetlerin Bütünlüğü. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2023.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Cevâhiru’l-Kur’ân. thk. Şeyh Muhammed Reşîd Rızâ. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1984.
• Gözeler, Esra. Kur’ân Ayetlerinin Tarihlendirilmesi. İstanbul: Kuramer, 2016.
• Güven, Hilal Köşker. Kur’ân-ı Kerim’de Süreç Açısından Gaybi Konularda Üslup Değişimleri – Cennet Örneği-. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Haleem, Muhammad Abdel. “Quranic Paradise: How to Get to Paradise and What to Expect There”. Roads to Paradise: Eschatology and Concepts of the Hereafter in Islam. ed. Todd Lawson - Sebastian Gunther. 47–66. Brill: Brill Academic Publishers, 2017. https://doi.org/10.1163/9789004333154_005
• Hudarî, Muhammed. Târîhu’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Kahire: Dâru’-Tevzî ve’l-Neşri’l-İslâmî, 2006.
• Huseynî, Muhammed b. Ali. el-Mushafu’l-Emîrî. Kahire: el-Matba‘atü’l-Emîriyye, 1925.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Ebü’d-Dünyâ, Ebû Bekr. Sıfatü’l-cenne ve mâ eʿaddallâhü li-ehlihâ mine’n-neʿîm. thk. Ahmed Abdurrahîm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn. Muʿcemü mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Fikr, 1979.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Târık Fethî es-Seyyid. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1422.
• İşme, Şerif. Kur’ân’ın Cennet Tasvirlerinde Arap Kültürünün Etkisi. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kara, Ömer. Kur’ân’da Metafizik Bir Âlem: Cennet. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Karataş, Ali. “Çağdaş Tefsirde Mâtürîdî İzleri”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdiyye Geleneği: Tarih, Yöntem, Doktrin Prof. Dr. Bekir Topaloğlu Anısına. ed. Hülya Alper. 439-471. İstanbul: İFAV Yayınları: 2018.
• Kotan, Şevket. “İnsan Sûresi Bağlamında Rivâyet İhtilafları: Hz. Peygamber’in Tebyin Sünneti Ekseninde Bir Çözüm Teklifi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 23/1 (2023), 367-397. https://doi.org/10.33415/daad.1213266
• Kotan, Şevket. “Kur’ân’da Cahiliye Araplarında Ahiret İnancı”. Cahiliye Araplarının Ahiret İnancı. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 51-92. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kotan, Şevket. “Mâ‘ûn Sûresi Özelinde Bir Kur’ân Hermenötiği Denemesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (2022), 803-822. https://doi.org/10.18505/cuid.1162608
• Kramsch, Claire. Language and Culture. Oxford: Oxford University Press, 1998. Kur’ân Yolu. Erişim 22 Haziran 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Ebû Abdillâh. el-Câmî‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Etfîş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l- Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-târîh. 6 Cilt. Mısır: Müessesetü’l-Hânecî, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid b. Abdulmaksûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasen. et-Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullâh Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1423.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer. en-Nâsih ve’l-mensûh. ed. Muhammed Abdu’s-Selâm. Kuveyt: y.y., 1408.
• Qian, Ailin. “Delights in Paradise: A Comparative Survey of Heavenly Food and Drink in the Quran”. Roads to Paradise: Eschatology and Concepts of the Hereafter in Islam. ed. Todd Lawson - Sebastian Gunther. 251-570. Brill: Brill Academic Publishers, 2017. https://doi.org/10.1163/9789004333154_012
• Oğuz, Esin Sultan. “Toplum Bilimlerinde Kültür Kavramı”. Edebiyat Fakültesi Dergisi 28/2 (2011), 123-139.
• O’Meara, Simon. “Muslim Visuality and the Visibility of Paradise and the World”. Roads to Paradise: Eschatology and Concepts of the Hereafter in Islam. ed. Todd Lawson - Sebastian Gunther. 553–565. Brill: Brill Academic Publishers, 2017. https://doi.org/10.1163/9789004333154_025
• Oral, Murat. “Tarihselci Kur’an Yorumunun Batınî Tefsir Anlayışıyla Diyalektik İlişkisi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/2 (Ekim/October, 2023), 486-507. https://doi.org/10.31121/tader.1332590
• Öztürk, Mustafa. “Kur’ân’ın ’Cennet’ Betimlemelerinde Yerel ve Tarihsel Motifler”. İslâmiyât 4/1 (2001), 145-162.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. thk. Safvân Adnân. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1992.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420.
• Rızâ, M. Reşid. Tefsîrü’l-menâr. 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 2000.
• Seâlibî, Ebû Zeyd. el-Cevâhiru’l-hısân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Muavviz - Âdil Ahmed Abdulmevcût. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1418.
• Suyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l- Mısriyye, 1974.
• Şimşek, Mehmet Sait. Kur’ân’ın Anlaşılmasında İki Mesele. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2012.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmiʿu’l-beyân ‘an teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420.
• Tanrıverdi, Hasan. “Din-Kültür İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 8/3 (2018), 595-601.
• Türcan, Talip. “Tedrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/265-267. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh. el-Meğâzî. thk. Marsden Cones. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-A‘lemî, 3. Basım, 1989.
• Watt, W. Montgomery. Islamic Revelation In the Modern World. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1969.
• Williams, Raymond. Culture and Society: 1780-1950. Middlesex: Penguin Books, 1958.
• Yıldırım, Hüseyin. Kur’ân’da Cennet ve Cehennem Tasvirleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Zeccâc, Ebû İshâk. Me‘âni’l-Kur’ân ve i’râbuhû. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı ğavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Mustafâ Hüseyin Ahmed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1987.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Zerzûr, Adnân Muhammed. Ulûmu’l-Kur’ân. Dımeşk: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1981.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Halep: Matba‘atü Îsâ el-Bâbî, 2. Basım, ts.