As a Representative of Classical Poetry in 20th Century Sofuzade’s Views on Poetry and Being Poet in His Poetical Ghazals

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 2, 978 - 1002, 15.12.2024

Dilek Yılmaz

https://doi.org/10.18505/cuid.1522578

Öz

As a writer and poet Sofuzâde Mehmet Tevfik Efendi (from Kastamonu) wrote poems to reveal his literary understanding and considerations about poetry and being poet with different aspects. This article has been written to set fort the characteristics of poetry, the qualities of poets and the basis of religious-sufistic expressions in Sofuzâde’s poems (in ghazal form) on poetry. These poems haven’t been discuss in a seperate academic study before. The aim of choosing this is to try to see the manifestations of intellectual and literary continuity or berakage in Sofuzâde’s poems as a representative of religious-sufistic and hikemi style of the classical poetry in the 20th century. Some of his mentioned poems are filled with redifs (words after the rhyme) that directly evoke poetry, such as “şiirimin, şairin, sözüm ve sühan” or words that aim to declare and prove poetship like “öğrensin”. Even though some of them are adorned with different words they always revolve around the poems in terms of meaning and concepts. Sofuzâde’s depictions of the poet can be found in couplets where he generally describes the “real poet” and mentions on those who pretend to be poets with their characteristics. Additionaly, Sofuzâde occasionaly praises his own poetry and poems, in this way offers detailed answers to the question “who is poet”. He emphasizes how words and verse shoud be, poetry is an indicator of not only emotions but also conciousness. According to him poetry is the verbal expression of thought, the sign of intellegence and the concequence of conciousness. Sofuzâde doesn’t talk about conciousness blocked by five emotions. He emphasizes the relation of conciousness with soul and heart, refers “irfan” based on intuitive discourse. The initial source of him is Holy Qurʾān. The goal of the poet who was insipired from Sūrat al-Fatiha is to pronounce the truth. In this context he associates his poems with the sharp swords of the people of jihad. His poems, he wrote with the help of God Almighty and the inspiration that came to his heart (sünuhat), sometimes occure the spirit of meaning in the world of thought; sometimes become historical documents as voices of the oppressed hearts. With a sufi profile poet, Sofuzâde accepts "love" as the most important feature for poet, in connection with the narration "küntü kenzen". Because the person who knows the true love will understand the meaning of life which is actually the apperance of different states of "happiness and love". Love increases knowledge, intuition, wisdom and conduct someone to “marifet”, understanding the truth of beings/divine secrets. For this reason, he criticizes the poets who have no share in love and their poems which were just said with the magic of rhyme, couldn’t reach verification due to imitation, couldn’t go from words to the essence. His likening of existence to poetry and love to the “mazmun” of this poem come out as a striking element of how his thoughts on poetry are shaped on the Sufi axis.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Sofuzade Mehmet Tevfik, Classical Poetry, Ghazal, Poetics

Klasik Şiirin 20.Yüzyıldaki Temsilcilerinden Sofuzâde’nin Poetik Gazellerinde Şiire ve Şairliğe Dair Görüşleri

Öz

Kastamonulu şair ve yazar Sofuzâde Mehmet Tevfik Efendi (1874-1960) edebî anlayışını, şiire ve şairliğe dair görüşlerini farklı yönleri ile ortaya koyan şiirler kaleme almıştır. Sofuzâde’nin gazel formunda kaleme alınmış, manzum poetika niteliğindeki bu şiirlerinde, şiirin özelliklerini, şairin vasıflarını ve dini-tasavvufi söylemin temellerini ortaya koyabilme gerekçesi ile bu makale kaleme alınmıştır. Bahsi geçen poetik şiirler müstakil bir biçimde, daha evvel akademik bir çalışmaya konu olmamıştır. 20. yüzyılda klasik şiir geleneği içinde, özellikle dini-tasavvufi ve hikemi tarzın bir temsilcisi olarak Sofuzâde’de varolan fikri ve edebî devamlılığın ya da kırılmanın tezahürlerinin görülebilmesine yönelik gaye konunun seçilmesindeki kuvvetli saiklerdendir. Onun bahsi geçen şiirlerinden bazıları “şiirimin, şairin, sözüm ve sühan” gibi doğrudan şiiri çağrıştıran ya da “öğrensin” gibi şairliği ilan ve ispata yönelik kelimelerle müreddeftir. Bazıları ise farklı rediflerle bezenmiş olsa da mana ve kavramlar itibariyle hep şiirin etrafında dolanır. Sofuzâde’nin şair ile ilgili tanımlamalarına kimi zaman “gerçek şair”i genel manada tasvir ettiği kimi zaman da şair geçinenler/müteşairler ve bunların özelliklerine değindiği beyitlerde rastlanır. Yer yer kendi şiirini ve şairliğini de öven Sofuzâde, böylelikle şair kimdir sorusuna ayrıntılı cevaplar sunar. Sözün ve nazmın nasıl olması gerektiğine, şiirin sadece duygunun değil aynı zamanda şuurun da bir göstergesi olduğuna vurgu yapar. Ona göre şiir, endişenin (düşünce) lafza dökülmüş halidir, zekânın nişanıdır ve şuurun neticesidir. Sofuzâde sadece beş duyu ile sınırlanmış bir şuurdan bahsetmez. Şuurun ruh ve kalple irtibatına vurgu yapar ayrıca sezgiye dayalı irfanî söyleme atıfta bulunur. Onun şiirlerinin başlıca kaynağı Kur’an-ı Kerim’dir. Fatiha suresinden feyiz aldığını dile getiren şairin gayesi hakikati duyurmaktır. Bu bağlamda şiirlerini cihat ehlinin keskin kılıcına benzetir. Cenâb-ı Hakk’ın yardımı ve kalbine doğan sünuhat ile yazdığı şiirleri, bazen düşünce dünyasında anlamın ruhu olur; bazen mazlumların sesini duyurmak için tarihi birer vesika halini alır. Sûfî çehreli bir şair olarak Sofuzâde, “küntü kenzen” rivayeti ile irtibatlı bir biçimde “aşkı” şairlik için en önemli unsur olarak kabul eder çünkü aşk-ı hakikîyi bilen kişi hayatın manasını anlayacaktır. Hayat aslında “hüsn ve aşk”ın farklı hallerinin görünümleridir. Aşk bilgiyi, sezgiyi, irfanı ve marifeti arttırır. Bu nedenle aşktan nasibi olmayan şairlerin taklitten tahkîke ulaşamamış, lafızdan öze inememiş, kafiyenin büyüsü ile söylenmiş şiirlerini eleştirir. Varoluşu şiire, aşkı da bu şiirin mazmununa benzetmesi onun şiirle ilgili düşüncelerinin tasavvufi eksende nasıl şekillendiğine dair dikkat çekici bir unsur olarak belirginleşir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Sofuzâde Mehmet Tevfik, Klasik Şiir, Gazel, Poetika

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, Abdulkerim. Kültürümüzden Esintiler. Ankara: Anıl Matbaa ve Ciltevi, 1997.
• Aclȗnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-Hafȃ ve Muzîlü’l-İlbas amme’ştehera mine’l-Ehȃdisi alȃ-Elsineti’n-Nas. 2 cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Açıkgöz, Namık. “Klasik Türk Poetikası”. Bizim Külliye 65 (2015), 46-49.
• Ahterî Mustafa Muslihuddin el-Karahisârî. Ahterî-yi Kebir. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Aristoteles. Poetika. çev. İsmail Tunalı. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1987.
• Âşık Çelebi. Meşâ’irü’ş-şu’arâ. haz. Filiz Kılıç. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0
• Ay, Alper. “Edebiyatımızda Estetik Bir Unsur Olarak Aşkın Metafiziği Üzerine”. Uluslararası İslam’da Sanat ve Estetik Sempozyumu Tebliğler Kitabı. 701-724. PDF: İlahiyat Yayınları, 2023. https://www.ilahiyatyayin.com/wp- content/uploads/2024/03/1231.-islamda-sanat-ve-estetik-ekitap-02.pdf?
• Bayrakdar, Mehmet. “Fârâbi’nin ‘Şiir Sanatının Kanunları’ Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1(1997), 45-65.
• Çıkla, Selçuk. Türk Edebiyatında Manzum Poetikalar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• Dikmen, Hamit. Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırmalı Metni. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Demirel, İsmail. Ömer Fuâdî’nin Türkçe Tasavvuf Risaleleri “Risale-i Müsellesât”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• drbanuciftci. Dr. Banu Çiftçi Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı. “Bebeğin Tat Alma ve Koku Duyusu”. Erişim 28 Nisan 2023. https://www.drbanuciftci.com/sayfa/bebegin-tat-alma-ve-koku-duyusu
• Fuzûlî, Fuzûlî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin). haz. Abdülhakim Kılınç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Fuzûlî, Fuzûlî’nin Farsça Dîvânı (Tercümesi). ter. Ali Nihat Tarlan. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1950.
• Hâce Yusûf-i Hemedânî. Hayat Nedir (Rutbetü’l-Hayât). çev. Necdet Tosun. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• İbn-i Arabî. İlâhî Aşk. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• İbn-i Manzur, Lisânü’l-Arab. 18 Cilt. İran: Edebi’l Havza, 1405.
• Kanar, Mehmet. Farsça Türkçe Büyük Sözlük. İstanbul: Birim Yayıncılık, 1998.
• Kaplan, Fahri. Bâkî’nin Poetikası. İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Kara, Kerim. Karabaş-ı Veli Hayatı, Fikirleri, Risaleleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Karaca, Alâaddin. İkinci Yeni Poetikası, İstanbul: Hece Yayınları, 2019. Karagöz, İsmail vd., Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Kılıç, Mahmut Erol. Sufi ve Şiir¬ - Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: Sufi Kitap, 2017.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı vd. 2 cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. haz. Hayrettin Karaman vd. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Latîfî. Tezkiretü’ş-şu’arâ ve tabsıratü’n-nuzamâ. haz. Rıdvan Canım. PDF: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0
• Mehmet Tevfîk. “Mugȃlatada Taharrî-i Hakîkat”, El-Medâris 17(1913), 260-265.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Şerîf. çev. Süleyman Nahifî, sad. Amil Çelebioğlu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2007.
• Mütercim Âsım. el-Okyanûsu’l-bâsit fi tercemeti’l-Kâmûsu’l-Muhît-Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. haz. Mustafa Koç - Eyüp Tanrıverdi. 6 cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kütüphanesi Yayınları, 2014.
• Nâbî. Hayriyye (İnceleme-Metin). haz. Mahmut Kaplan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2019.
• Okay, Orhan. Poetika Dersleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat Biçim-Ölçü-Kafiye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Sazyek, Hakan. “Poetika Kavramı ve Yeni Türk Edebiyatında Manzum Poetik Ön Sözler”. Türk Dili 577(2000), 10- 22.
• Sofî zade Tevfik. Eş'âr-ı Tevfik. 11 defter. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz-A 9962.
• Sofuzâde Mehmet Tevfik Efendi. Hulviyyât. haz. Şerife Ağarı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2024.
• Sûfîzâde Mehmet Tevfîk. Hulviyyȃt. Kastamonu: Kastamonu Vilȃyet Matbaası, 1329.
• Sumer, Necdet.“Poetika Klasik Çağ”, Şiir ve Şiir Kuramı Üstüne Söylemler. İstanbul: Düzlem Yayınları, 1996.
• Sünbülzâde Vehbî. Lutfiyye, sad. Süreyya Ali Beyzâdeoğlu. İstanbul: Bedir Yayınları, 1994.
• Şeyhülislam Yahya Efendi. Şeyhülislam Yahya Efendi Divanı. haz. Hasan Kavruk. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasankavrukpdf.pdf?0
• Taşkent, Ayşe. İbn Sînâ ve Fârâbî’nin Poetikaları Aristoteles’in Poetika’sının İslam Dünyasındaki Yansımaları. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2019.
• Uçar, Şahin. Varlığın Mânâ ve Mazmunu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Üzgör, Tahir. Türkçe Dîvân Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Yalar, Mehmet. “Arap Edebiyatında Şiir Kavramı Problemi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/1(2002), 103-120.
• Yalsızuçanlar, Sadık. Al Aşkını Ver Beni - Söyleşiler. İstanbul: Timaş Yayınları, 2004.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili (İnceleme-Tenkitli Metin). haz. Asım Cüneyd Köksal - Murat Kaya. 6 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Yılmaz, Dilek. Sofuzâde Mehmet Tevfik Efendi Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Dinî Edebiyatla İlgili Şiirleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Dilek. “Sofuzâde Mehmet Tevfik Efendi’nin Hulviyyât Adlı Divanının Dîbâcesinde Şiire Dair Görüşleri”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/2(2022), 227-238.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.