The Fiqh Dimension of Reusing Treated Wastewater

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 1, 94 - 112, 15.06.2025

Hüseyin Baysa

https://doi.org/10.18505/cuid.1624945

Öz

Today, access to sufficient quantities of water cannot be ensured in various regions around the world. In places where water is not available to extent necessary for drinking or agriculture, wastewater is considered an alternative source. After undergoing purification at varying levels, it is used in sectors like farming, green spaces, industry and toilet, as well as for drinking purposes as needed. The fiqh ruling on the reuse of treated wastewater holds great importance in shaping the attitude towards wastewater in Muslim societies. There is no direct information regarding the ruling of this practice -made possible through advancements in science and technology- within the naṣṣ and fiqh sources. However, there are ḥadīths that address the conditions of water used for drinking and religious purification, as well as juristic opinions on the permissibility of using water containing najis elements in agriculture. By evaluating these naṣṣ and relevant jurisprudential approaches, it is possible to determine rulings regarding the use of treated wastewater in the aforementioned areas. Based on this study, where data analysis and takhrīj method were used, it has been concluded that if wastewater is treated in a way that removes impurity, bacteria, and viruses, it will be considered ṭāhir (pure) and muṭahhir (purifying). While such treated wastewater may be permissible for drinking, ablution, and ritual bathing, it is preferable, in consideration of human nature, to source water for these purposes from natural origins. When wastewater intended for use in aquaculture ponds undergoes advanced treatment, it is completely purified from najis elements. From a fiqh perspective, it is also appropriate to use water purified to this extent -necessary for the health of aquatic life and consumers- in such ponds. In the legislation, agricultural workers and consumers's health is protected by keeping the treatment levels of wastewater to be used for watering agricultural products low, and it is aimed to protect the minerals in water that are productive for soil and plants. Since plants only benefit from the parts of najis elements that have undergone istiḥāla, the products of plants irrigated with treated wastewater are not affected by impurity. Therefore, from a fiqh standpoint, using purified wastewater for irrigation does not cause harm, provided that the plants, soil, workers, and consumers are not adversely affected. Similarly, it is seen that the compliance with human health is determined as a criterion in the treatment standards of wastewater used in irrigating green areas, cooling and floor cleaning processes in factories, and toilet cleaning. Although it is jāiz (permissible) to use wastewater in these contexts once it meets the required standards, it may also be considered wājib (obligatory) depending on the necessity. Since the wastewater applications protect natural water resources, prevent environmental pollution that may arise from wastewater and enhance the nation's economy, it holds value for the authorities to provide the necessary legal regulations and guidance for their dissemination in areas where they are jāiz.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Mutanajjis Water , Wastewater , Wastewater Treatment Standards , Usage Areas of Wastewater

Atıksuların Arıtılıp Yeniden Kullanılmasının Fıkhî Boyutu

Öz

Günümüzde dünyanın farklı bölgelerinde yeterli miktarda suya erişim sağlanamamaktadır. İçmede veya tarımda ihtiyaç duyulan ölçüde suya ulaşılamayan yerlerde atıksu alternatif kaynaklardan biri olarak görülmektedir. Atıksular değişik oranlarda arıtıldıktan sonra başta ziraat olmak üzere yeşil alanların sulanması, endüstriyel ekipman ve ürünlerin temizliği ve soğutulması ile klozet temizliği gibi alanların yanı sıra ihtiyaç durumuna göre içmede de kullanılmaktadır. Arıtılmış atıksuların yeniden kullanımı konusundaki fıkhî hüküm, müslüman toplumlarda atıksuya yönelik tutum açısından büyük önem taşımaktadır. Bilim ve teknolojinin ilerlemesi ile mümkün hale gelen bu uygulamanın hükmü hakkında nasslarda veya fıkıh kaynaklarında doğrudan bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak içmede ve dinî temizlikte kullanılacak suyun şartlarına ilişkin hadisler ile tarımda necis unsurlar içeren sulardan yararlanmanın hükmüne dair fıkhî görüşler mevcuttur. Mezkûr alanlarda atıksuyun arıtılarak kullanılmasının hükmünü, söz konusu nassların yanı sıra ilgili fıkhî yaklaşımlardan faydalanarak belirlemek mümkündür. Veri analizi ile tahrîc yönteminin kullanıldığı bu araştırmanın sonucunda atıksuların necâset, bakteri ve virüslerden temizlenecek şekilde arıtılması durumunda tâhir ve mutahhir hükmünü alacağı kanaatine varılmıştır. Atıksular her ne kadar bu seviyede arıtılınca içmede, abdest ve gusülde kullanılabilir hale geliyorsa da bu alanlarda değerlendirilecek suların tabii kaynaklardan temin edilmesi insan fıtratı açısından daha uygun olur. Su ürünleri yetiştiriciliği havuzlarında kullanılacak atıksular aynı şekilde ileri arıtımdan geçirilince necis unsurlardan tamamen temizlenmiş olmaktadır. Sudaki canlılar ile tüketicinin sağlığı açısından gerekli görülen bu seviyedeki arıtım ile temizlenmiş suların havuzlarda değerlendirilmesi fıkhen de isabetlidir. Mevzuatta, zirai ürünlerin sulanmasında kullanılacak atıksuların arıtım düzeyleri, ürün türüne bağlı olarak değişmekle birlikte, daha düşük tutulmuştur. Bununla tarım işçisi ve tüketicinin sağlığı gözetilmiş, toprak ve bitki için verimli olan sudaki minerallerin korunması hedeflenmiştir. Bitkiler, necâsetin sadece istihâleye uğrayan bileşenlerinden faydalandığı için, necis unusurlar barındıran atıksuyla beslenen bitkilerin ürünleri, necâsetten etkilenmemektedir. Bu sebeple bitki, toprak, işçi ve tüketicinin olumsuz etkilenmeyeceği ölçüde arıtılmış atıksular ile bitkilerin sulanmasında fıkhen bir sakınca görünmemektedir. Aynı şekilde yeşil alanları sulamada, fabrikalardaki soğutma ile zemin temizleme işlemlerinde ve klozet temizliğinde kullanılan atıksuların arıtım standartlarında insan sağlığına uygunluğun kriter olarak belirlendiği görülmektedir. Mezkûr alanlarda atıksuların istenen standartlarda arıtıldıktan sonra kullanılması caiz olmakla birlikte, ihtiyaç durumuna göre vâcib hükmünü de alabilir. Atıksu uygulamalarının, doğal su kaynaklarını koruması, atıksudan kaynaklanabilecek çevre kirliliğini önlemesi ve ülke ekonomisine katkı sağlaması nedeniyle, caiz olan alanlarda yaygınlaştırılması için yetkili makamlar tarafından gerekli yasal düzenlemeler ile rehberliğin yapılması önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Müteneccis Su , Atıksu , Atıksu Arıtım Standartları , Atıksu Kullanım Alanları

Teşekkür

Bu çalışmayı titizlikle inceleyip, tashihleri ile katkıda bulunan KİYÜ Fen Fakültesi Kimya Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Mehmet AKYÜZ’e teşekkür ederim.

Kaynakça

• AATTUT, Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği. Resmî Gazete 27527 (20 Mart 2010). Erişim 06 Ocak 2022. www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2010/03/20100320-7.htm
• Ak, Mesut - Top, İlayda. “Arıtılmış Kentsel Atıksuların Tarımsal Sulama Amaçlı Kullanımı”. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi 24/6 (Aralık 2018), 1161-1168.
• Arzu, Tekinay. Arıtılmamış Atıksular ile Sulanan Zirai Alanlardaki Bazı Organik Kirleticilerin Araştırılması. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukukuna Göre İstihâle ve İstihlâkın Necis Katkı Maddesi İçeren Gıda, İlaç, Kozmetik ve Temizlik Malzemelerinin Hükmüne Etkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/43 (Nisan 2016), 2326-2345.
• Ba‘dânî, Muhammed Nu‘mân. “İsti‘mâlâtü’l-miyâhi’l-‘âdime -Dirâsetün fıkhiyyetün mukârene-”. Mecelletü Câmi‘ati’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye 10 (Aralık 2013), 397-465.
• Baysa, Hüseyin. “Eti Helâl Olan Hayvanları Hayvansal Proteinlerle Beslemenin Fıkhî Boyutu”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (Aralık 2018), 161-192.
• Baysa, Hüseyin. “Fıkhî Açıdan Atıksuların Arıtılabilirliği”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/1 (Haziran 2022), 415-432. https://doi.org/10.18505/cuid.1065879
• Baysa, Hüseyin. “Haram Madde İçeren Ürünlerin Hükmüne İstihlâkin Etkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (15 Aralık 2018), 1165-1189.
• Baysa, Hüseyin. “Necis Şeylerin Faydalanılabilirlik Bağlamında Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 18/2 (Aralık 2018), 329-352.
• Bingül, Züleyha - Altıkat, Aysun. “Evsel Nitelikli Atıksu Arıtma Tesisi Çıkış Sularının Tarımsal Sulamada Kullanılabilirliği”. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 7/4 (Aralık 2017), 7.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-kınâʿ ʿan metni’l-İknâʿ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru ’Âlemi’l-Kütüb, 1968.
• Burhânüddîn el-Buhârî, Ebü’l-Me‘âlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2004.
• Can, Muhiddin vd. “Deniz Suyundan Tatlı Su Eldesinin Teknik ve Ekonomik Analizi”. Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi 7/1 (Nisan 2002), 147-160.
• Çayıroğlu, Yüksel. İslam Hukuku’na Göre Helâl Gıda Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Debbûs, Nâsır Abdüllatîf Raşîd. Hukmü tathîr ve isti’mâli’l-miyâhi’l-’âdime fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Nablus: Necâhu’l-vatâniyye Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Demir, Özlem vd. “Atıksuların Geri Kazanılması ve Yeniden Kullanılması”. Harran Üniversitesi Mühendislik Dergisi 2 (Ekim 2017), 14.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiye ’ale’ş-Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el-Arnaût, Muhammed Kamil Karabellî. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2009.
• el-Lecnetü’d-dâime li’l-bühûsi’l-ilmiyye ve’l-iftâ es-Su‘ûdiyye. “Hukmü isti‘mâli’l-miyâhi’n-necise”. Mecelletü’l-buhûsi’l-İslâmiyye 35 (Şevvâl 1992), 35-59.
• Fakıoğlu, Malhun vd. “Arıtılmış Atıksuların Yeniden Kullanımı: Bilimsel Gerçekler, Psikolojik ve Dini Tereddütler”. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 2/2 (Aralık 2020), 1-20.
• Fesliyen, Keziban. Evsel Atıksuların Sulama Amaçlı Yeniden Kullanılması. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Güler, Çağatay vd. Kentsel Atıksu Arıtımı. Ankara: Yazıt Yayıncılık, 2011.
• Güngördü, Ayşe. Atıksulardan İleri Arıtım Yöntemleri ile Antibiyotik Giderimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Hammâd, Nezîh. el-Mevâddü’l-muharreme ve’n-necese fi’l-gızâi ve’d-devâi beyne’n-nazariyyeti ve’t-tatbîk. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2004.
• Hattâb er-Ruaynî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân. Mevâhibü’l-celîl fî şerhi Muhtasarı Halîl. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Heyet. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1959.
• Hey’etü kibâri’l-’ulemâ. “Hukmü istihâleti’n-neces ilâ tâhir”. Mecelletü’l-buhûsi’l-fıkhiyyeti’l-mu’âsira 17 (1989), 13-41.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1966.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdilmelik el-Bekrî el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 2003.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379h.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Mugnî. 10 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Kahire, 1969.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. nşr. Şu’ayb el-Arnaût. 5 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2009.
• Kallek, Cengiz. “Kulle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/357-358. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
• Katip, Aslıhan. “Arıtılmış Atıksuların Yeniden Kullanım Alanlarının Değerlendirilmesi”. Ömer Halisdemir Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi 7/2 (Temmuz 2018), 541-557.
• Kunt, Müjgan vd. Türkiye Çevre Durum Raporu. Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2016.
• Kurtkulak, Hatice. Kentsel Atıksuların Geri Kazanımı ve Yeşil Alanların Sulanmasında Yeniden Kullanımı: Konya Kenti Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî vd. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr fi’l-fıkhi mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1999.
• Merzûk, Hannân Garîb - Sükker, Muhammed. “el-Ahkâmü’l-müstecedde fî miyâhi’s-sarfi’s-sıhhiyyi ve’l-etribeti’l-mülevvese dirâsetün fikhiyyetün mükârenetün bi’t-teşrî’âti’l-Küveytiyye”. Mecelletü’l-câmi’ati’l-İslâmiyye li’d-dirâsâti’ş-şer’iyye ve’l-kânûniyye 26/2 (2018), 543-573.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd Mecdüddîn Ebü’l-Fadl. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Kahire: Matba’atü’l-Halebî, 1937.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
• Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Sâlim Şihâbüddîn el-Ezherî. el-Fevâkihü’d-devânî alâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî. 2 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1995.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn b. Yahyâ b. Şeref. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts. Okur, Nur vd. “Toprağın Mikrobiyolojik Özelliklerinin İyileştirilmesinde Yeşil Gübrelemenin Rolü”. Yeşil Gübreleme. ed. Mehmet Arif Özyazıcı - Semih Açıkbaş. Ankara: İksad Yayınevi, 2022.
• Oral, Rıfat. “İstihlâk (Helal Gıda Açısından Fiziksel Değişimin Teorik Sonuçları)”. 2. Ulusal Helal ve Sağlıklı Gıda Kongresi. ed. Fatih Gültekin. 492-502. Konya: Aybil Yayınları, 2013.
• Ramualkiki, Ramadhan Hamdun Ali - Mahadi, Rawaa’ Mohamed. “Hukmü isti’mâli miyâhi’s-sarfi’s-sıhhiyyi’l-mu’âlece fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Jurnal Islam dan Masyarakat Kontemporari 16/1 (Ocak 2018), 127-150.
• Sebâ‘ineh, Nasrî Râşid Kâsım. el-Müstahlas mine’n-neces ve hukmühû fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Mafrak: Âlü’l-Beyt Üniversitesi, Fıkıh ve Hukuk Eğitimi Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Suhaybânî, Abdullah b. Ömer. Ahkâmu’l-bey’e fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2008. Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbni Affân, 1997.
• Şerîf, Abduh es-Seyyid Ahmed. “İstihâletü’n-necesin ilâ tâhirin li’l-intifâ‘i bihi fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü’d- dirâsâti’t-terbeviyye ve’l-insâniyye 4/3 (2013), 221-418.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. Lübnan: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 2004.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Mugni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu me‘âni’l-âsâr. 5 Cilt. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Üstün, Gökhan Ekrem - Tırpancı, Ayşenur. “Gri Suyun Arıtımı ve Yeniden Kullanımı”. Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi 20/2 (Temmuz 2015), 119-139.
• Yaşar, Aynur. Membran Teknolojiler Kullanılarak Arıtılmış Kentsel Atıksulardan Sulama Suyu Geri Kazanımı. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yılmaz, Tuğba Nur. Arıtılmış Kentsel Atıksulardan İleri Osmoz/Membran Distilasyon Sistemiyle Su Geri Kazanımı. Gebze: Gebze Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Zambi, Ozan. Bazı Sebzelerde Atık Sularla Sulamanın Kalite Üzerine Etkisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.