XVI. Asır Osmanlısında Bir Âlimin Kaleminden Siyaset Eleştirisi: Birgivî ve “Zühru’l-Mülûk” Adlı Eserinin Tercümesi

Yıl 2015, Cilt: 15 Sayı: 2, 1 - 28, 30.12.2015

Huriye Martı , Ahmed Ürkmez

Öz

Birgivî Mehmed Efendi,
ilim ve kültür hayatımızda müderrisliği, vaizliği, müellifliği ve mütefekkirliği
ile derin izler bırakmış bir isimdir. Gerek kassam-ı askeri olarak görev
yaptığı yıllarda, gerekse II. Selim’in hocası Ataullah Efendi ile dostluğunun
ilerlediği dönemde idari kadroları yakından tanıma fırsatı bulan bu Osmanlı
âlimi, siyasete yönelik düşünce, telkin ve eleştirilerine bigâne kalınamayacak
bir şahsiyettir. Zira Birgivî, ‘iyiliği emredip kötülükten sakındırma’ prensibi
etrafında şekillenen hayatı boyunca, her alanda olduğu gibi idarecilik hakkında
da tavizsin bir dille konuşmaktan ve yazmaktan geri durmamıştır. Bu makale onun
siyasete dair görüşlerini, siyasilere yönelik eleştiri ve tavsiyelerini, bu
bağlamda da konu hakkında kaleme aldığı Zühru’l-Mülûk isimli risalesini
incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Birgivî, siyaset, idare, Zühru’l-Mülûk

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, “Siyasetname”, DİA, XXXVII/304-306.
• Ali b. Bâlî (ö. 992/1584), el-Ikdü’l-Manzûm fî Zikri Efâzili’r-Rûm, Süleyma-niye Ktp., Hacı Mahmut Efendi Böl., no: 4597.
• Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivî, Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisa-tındaki Yeri, Seha Neşriyat, İstanbul 1992.
• Atâî, Nev’îzâde (ö. 1045/1635), Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şekâik, Neşre hazırlayan: Abdülkadir Özcan, Çağrı Yay., İstanbul 1989.
• Atmaca, Veli, “Hadisleri Bakımından Siyasetnameler (I), Fırat Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, sy. 5, ss. 363-370.
• Atsız, Nihal (ö. 1395/1975), İstanbul Kütüphanelerine Göre Birgili Meh-med Efendi Bibliyografyası, Süleymaniye Kütüphanesi Yay., MEB Basımevi, İstanbul 1966.
• Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin (ö. 1201/1787), Hadîkatü’l-Cevâmi’, I-II, Mat-baa-i Âmire, İstanbul 1281.
• ………, Mecmûa-i Tevârîh, Haz. Vahid Çabuk-Fahri Derin, İÜEF Yay., İstanbul 1985.
• Baltacı, Cahit, 15 ve 16. Asırlarda Osmanlı Medreseleri (Teşkilât, Tarih), İrfan Matbaası, İstanbul 1976.
• Baysun, Cavid, “Ebüssu’ûd”, İA, IV/93.
• Bezzâr, Ebûbekr Ahmed b. Amr (ö. 292/904), el-Müsned (el-Bahru’z-Zehhâr), I-XV, thk. Âdil b. Sa’d, 1. Baskı, Medine 2006.
• Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573), Cilâü’l-Kulûb, (Müellif hattı), Sü-leymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa Böl., no: 1477.
• ……..., Mektûb, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar Böl., no: 1269, vr. 225b-231b.
• ……..., Nûru’l-Ahyâ ve Tuhfetü’l-Emvât, Bayezid Ktp., Ali Emîrî, Arabî Böl., no: 786.
• ………, Risâle fi’l-Arâzi’l-Uşriyye ve’l-Harâciyye, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Böl., no: 1238, vr. 105b-113b.
• ………, Risâle fi’z-Zikri’l-Cehrî, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa Böl, no: 771, vr. 24b-29a.
• ………, Risâle-i Birgivî (Vasiyetnâme), Konya Yusuf Ağa Ktp., no: 33.
• ………, es-Seyfü’s-Sârim, Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba Böl., no: 449, vr. 120b-145b.
• ……….., et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-Sîratü’l-Ahmediyye, Elhâc Hüseyin Efendi Matbaası, İstanbul 1309.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahîh, I-VIII, el-Mektebetü’l-İslâmî, İstanbul 1979.
• el-Buhârî, Burhâneddîn Mahmûd b. Ahmed (ö. 616/1219), el-Muhîtu’l-Burhânî, nşr. Nuaym Eşref Nûr Ahmed, Beyrut 2004.
• Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1344/1925), Osmanlı Müellifleri, I-III, Haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen, Meral Yay., İstanbul 1972.
• Cenâbî Mustafa Efendi (ö. 999/1590), el-Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâil ve’l-Evâhir, Nuruosmaniye Ktp., no: 3100.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd (ö. 273/887), es-Sünen, I-II, Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâru’l-Hadîs, Kahire 1994.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah (ö. 430/1038), Fazîletü’l-Âdilîn, thk. Meşhûr b. Hasan Âl Süleyman, Dâru’l-Vatan, Riyad 1418.
• Kâtib Çelebi (ö. 1067/1657), Mîzânü’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehak, Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay, MEB Yay., İstanbul 1993.
• Lekesiz, Hulusi, XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri, Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Ünv. Sosyal Bilimler Ens., Ankara 1997.
• Martı, Huriye, Birgivî Mehmed Efendi (Hayatı, Eserleri ve İlmî Kişiliği), TDV Yay., Ankara 2008.
• Mehmed Süreyyâ (ö. 1327/1909), Sicill-i Osmânî yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, I-IV, İstanbul 1971.
• el-Mergînânî, Burhaneddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Ebû Bekir (ö. 593/1197), el-Hidâye Şerhu’l-Bidâye, thk. Naîm Eşref Nûr Ahmed, İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, Karaçi/Pakistan trs.
• Meşrebzâde Mehmed Şem’î, İlâveli Esmâru’t-Tevârih, İstanbul 1295.
• Muallim Naci (ö. 1310/1893), Esâmî, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1308.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim ibnü’l-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî (ö. 261/875), es-Sahîh, (Kütüb-i Sitte içinde), thk. Sâlih b. Abdülazîz, Dârü’s-selâm li’n-neşr ve’t-tevzî’, 3. Baskı, Riyâd 2000.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, MEB Yayınları, İstanbul 1983.
• Peçevî, İbrahim (ö. 1059/1649), Târîh-i Peçevî, I-II, Matbaa-i Âmire, İs-tanbul 1283.
• Şemseddin Sami (ö. 1323/1904), Kâmûsu’l-A’lâm, I-VI, Mihran Matbaası, İstanbul 1306.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed (ö. 360/970), el-Mu’cemü’l-Kebîr, I-XXV, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Silefî, 2. Baskı, Beyrut 1986.
• ……….., el-Mu’cemü’l-Evsat, I-X, thk. Târık b. Ivazullah-Abdülmuhsin b. İbrahim, Dâru’l-Haremeyn, Kahire 1415.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ (ö. 279/892), el-Câmiu’s-Sahîh, I-V, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• Unan, Fahri, “Medrese-Yönetim İlişkileri ve Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı Meselesi”, VII. Osmanlı Sempozyumu, Söğüt, Eylül 1992, ss. 13-23.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı (ö. 1398/1977), Karesi Meşâhîri, Karesi 1342.
• …….…………., Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, TTK Yay., Ankara 1984.
• ……………….., Osmanlı Tarihi, I-IV, TTK Yay., 4. Baskı, Ankara 1983.
• Yüksel, Emrullah, “Birgivî”, DİA, VI/191-194.
• …………, Mehmet Birgivi’nin Dini ve Siyasi Görüşleri, TDV Yay., Ankara 2011.
• Zeylaî, Fahreddîn Osman b. Ali (ö. 743/1343), Tebyînü’l-hakâik Şerhu Kenzi’d-dekâik, I-VI, Matbaatü’l-Kübrâ el-Âmiriyye, Bulak 1313