Gâî Yorum/Makâsıd Açısından Hz. Ömer’in Sevad Arazisi İle İlgili Uygulamasına Yönelik Bir Değerlendirme

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 2, 690 - 717, 28.12.2018

Nasi Aslan

https://doi.org/10.30627/cuilah.504958

Cited By: 2

Öz

Bilindiği üzere, hukukta yorumla ilgili “lafzi” ve “gaî” olmak üzere iki
ana ekol öne çıkar. Maalesef fıkıh usulündeki lafzî mebhas içerisinde yer alan
delalet şekilleri ve kıyas bahislerinde -bazı istisnaları dışarıda bırakacak
olursak- lafzî/literal yorumun dışına pek çıkılamamıştır. Bu da nasların
arkasında maksûd olan hikmet ve gayenin göz ardı edilmesinden
kaynaklanmaktadır.

Oysa Yüce Allah yaratılışı belli bir hikmete mebni gerçekleştirdiği gibi
koyduğu hükümlerde de belli bir gayeyi hedeflemiştir. Bu çerçevede Kur’an ve
sünnette yer alan hükümlerde kulların hem ahirete hem de bu dünyaya dönük
maslahatları gözetilmiştir. Buna göre dini literatürde makâsıd-ı şeri‘a olarak
bilinen dinin korumayı hedeflediği beş esas “canın korunması, malın korunması,
neslin/nesebin korunması, dinin korunması ve aklın korunması” şeklinde formüle
edilen “tümel gayeleri” içerir. Bu beş esas bir yönüyle Şâri’in hükümlerde
gözettiği genel amacı teşkil ederken, bir yönüyle de insanların umumi
maslahatlarını ihtiva etmektedir. Diğer taraftan Şârî’nin naslarda yer alan her
bir hükümde gözettiği özel gayeler de vardır ki o da söz konusu nasta gözetilen
tikel gayeleri oluşturur. Aslında bu gaye belki de o nassın sevk olunuşu ile
ilgili güdülen özel amacı teşkil eder. Sonuçta ilgili nassın bu özel gaye
ekseninde tümel gayelerle birlikte yorumlanması gerekir.

Nasların sınırlı olayların sınırsız olduğu düşünüldüğünde literal yorumun
ihtiyacı karşılamayacağı bir gerçektir. Bu nedenle Müslümanların karşılaştığı
yeni meselelerde vahiyle ortaya çıkan bu yeni hadiseler arasında sağlıklı bir
bağ kurulabilmesi Şârî’nin gözettiği gayelerin dikkate alınmasıyla mümkündür.

Şâriin
maksûdu olan gâyelere bir şekilde vakıf olunduktan sonra naslar da bu gayelere
mütenasip bir şekilde yorumlanabilir. Nitekim Hz. Ömer’in bazı uygulamaları
bunun en güzel örneklerini teşkil eder. Onun fethedilen Sevad arazisi/Irak
toprakları ile ilgili uygulaması ise gâî yorumun en özgün örneklerinden
biridir. Çünkü Irak topraklarının tamamına yakını Müslümanlar tarafından
kılıç/savaş yoluyla elde edilmiştir. Bu durum Enfal sûresinin 41. Ayeti ve Hz.
Peygamberin, Hayber topraklarını taksim etmesi ile ilgili uygulaması dikkate
alındığında, Sevad topraklarının da taksim edilmesi sonucunu doğuruyordu. Çünkü
konuyla ilgili nasların zahiri de bunu gerektirmekteydi. Oysa Hz. Ömer bu
araziyi taksim etmeyerek eski sahiplerinin elinde bırakıp, bu araziden haraç
vergisi almayı ve bu şekilde elde edilen geliri Müslümanların kamu yararına
harcamayı daha uygun gördü. Bu husus sahabe arasında uzun süren tartışmalara
neden oldu. İşte bu araştırmada Hz. Ömer’in söz konusu tasarrufunda ileri
sürdüğü gerekçeler -ki mutat uygulamanın devam etmesi halinde yakın ve uzun
vadede doğabilecek olumsuz sonuçların da dikkate alınması gayesi- bütün
yönleriyle tartışılmaktadır. Hz. Ömer’in bu uygulamasının İslam Hukuku
alanındaki tezahürleri ise ayrıca irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Gâî yorum, Hz. Ömer, Hikmet, Sevad Toprakları, Ganimet

Kaynakça

• Bardakoğlu, Ali, İslam Hukukunda Metodolojik İhtilaflar ve Sonuçları (Ders Notları) Kayseri 1987. Belâzurî, Ahmed b.Yahya, Fütûhu’l-Büldân, (çev. M. Fayda) Siyer Yayınları, İstanbul 2013. Buhârî, Muhammed b. İsmâil, Sahîhu’l-Buhârî, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1993. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî, Ahkâmu’l-Kur’ân, Dâru İhyâi’ Türasi’l-Arabî, Beyrut 1992. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî, Şerhu’t-Tahâvî, Dâru’l-beşâ’iri’l-İslâmiye, Beyrut 2010. Cin, Halil, Mirî Arazi ve Bu Arazinin Özel Mülkiyete Dönüşümü, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1987. Demirci, Mustafa, “Sevâd” DİA, İstanbul 2009. Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harâc, Dâru’l-Marife, Beyrut, t,y. Erkal, Mehmet, “Ganîmet” DİA, İstanbul 1996. Fayda, Mustafa, “Fey” , DİA, İstanbul 1995. Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1989. Heyet, Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012. İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Müessesetü Târihi’l-Arabî, Beyrut 2000. İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, İslam Hukuk Felsefesi, (çev. Mehmet Erdoğan; Vecdi Akyüz) Rağbet Yayınları, İstanbul 2006. İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali, Tabakâtü’l-müdellisîn, thk. Âsım b. Abdillah el-Kureyvitî, Mektebetü’l-Menâr, Ürdün ts. İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubî, Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihayetü'l-Muktesıd, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1984. İbnü’l-Irâkî, Ebû Zür‘a Ahmed b. Abdirrahîm, Kitâbü’l-Müdellisîn, thk. Rıfʻat Fevzî Abdülmüttalib-Nâfiz Hüseyin Hammâd, Dâru’l-Vefâ, Mensure 1995. İclî, Ahmed b. Abdillah, Maʻrifetü’s-sikât, thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî, I-II, Mektebetü’d-Dâr, Medine 1985. Köse, Saffet, “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Konya 2016. Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed, el-Cami’li Ahkami’l-Kur’an, Daru İbn Hazm, Beyrut 2004. Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân, Tehzîbü’l-Kemâl, thk. Beşşâr Avvâd Maʻrûf, I-XXXV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983-1992. Müslim, Müslim b. el-Haccâc, Sahîhu Müslim, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1991. Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, thk. Bûrân ed-Dannâvî - Kemal Yusuf el-Hût, Müessesetü'l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut 1985. Nesefi, Celil b. Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Tefsiru’n-Nesefi, Dar’ul Marife, Beyrut 2000. Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed, el-Mebsût, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1989. Sıbt İbnü’l-Acemî, Ebü’l-Vefâ İbrahim b. Muhammed, et-Tebyîn li-esmâi’l-müdellisîn, thk. Yahya Şefîk Hasan, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1986. Süyûtî, Ebü’l-Fazl Abdurrahman b. Kemâleddîn, Kitâbü Esmâi’l-müdellisîn, thk. Mahmûd Muhammed Mahmûd Hasan Nessâr, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1992. Şaban, Zekiyyüddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, Ankara 2003. Şâtıbî, Ebû İshak, el-Muvâfakât, Dâru’l-Fikr, y.y., t.y. Şelebî, Muhammed Mustafa, Ta’lîlü’l-Âhkâm, Beyrut 1981. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Tefsîru’t-Taberî, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Mektebetü İbni Teymiyye, Kahire 1955-1969. Tirmizî, Muhammed b. İsa, Sünen, Matba‘ati Mustafa el-Bâbî, 1962-1977.