Fısk Kavramı ve Hadis Usûlü Açısından Fısku’r-râvî

Yıl 2013, Cilt: 13 Sayı: 2, 21 - 54, 01.06.2013

Bekir Tatlı

Öz

Gerek Kur’ân’da gerekse İslâm düşünce tarihinde en sık kullanılan kavramlardan biri de şüphesiz fısk (الفِسْق) kelimesidir. Kur’ân-ı Kerim’in pek çok âyetinde bu kelimenin türevleri kullanılmış olup, bunların büyük bir çoğunluğunda muhatap kâfir, müşrik ve münâfıklardır. Bununla birlikte fısk kelimesi zaman zaman müslümanların bazı davranışları hakkında da söz konusu edilmiştir. Mezhepler Tarihi’ne baktığımızda ise fısk kavramının neredeyse büyük günahlarla özdeşleştirildiğini ve mürtekib-i kebire (büyük günah sahibi) için fâsık sözcüğünün kullanılmaya başlandığını görmekteyiz. Bu bağlamda ilerleyen dönemde fısk kavramında anlam daralması meydana geldiğini söylememiz mümkün gözükmektedir. Hadis Usûlü sahasına geldiğimizde de benzer bir durum karşımıza çıkmaktadır. Nitekim cerh-ta‘dil alanında yazılmış pek çok kaynakta da fâsık râvi tabiri, büyük günah işleyen kişiler ve bidʻat sahipleri hakkında kullanılmıştır. Hadis Usulü alanında daha önce derli toplu bir şekilde çalışılmamış olan bir konuyu ele alan bu makalede, fısk kavramının geçirdiği bu serüven ile Hadis Usûlü’nde fısku’r-râvî konusuna yaklaşımlar hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fısk, fâsık, fısku’r-râvî, bid‘at, mürtekib-i kebire, Kur’ân, hadis, Sünnet, hadis usûlü

Fısk Kavramı ve Hadis Usûlü Açısından Fısku’r-râvî

Öz

Kaynakça

• Abdürrezzak, İbn Hemmâm es-Sanʻânî (v. 211/826), Musannef, I-XII, Beyrut 1403/1983.
• Ahmed, Ebû Abdillah İbn Hanbel eş-Şeybânî (v. 241/855), Müsned, I-VI, Dâru’l-fikr, Beyrut 1429/1430.
• Aliyyü’l-Kârî, Nureddin Ebû’l-Hasen Ali b. Sultan Muhammed el-Herevî (v. 1014/1605), Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, Beyrut ts.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah b. Sehl (v. 400/1009’dan sonra), el-Furûku’l- luğaviyye, Dâru’l-ilm ve’s-sekâfe, Kahire ts.
• Aşıkkutlu, Emin, “Fısk”, DİA, XIII, ss. 38-39, İstanbul 1996.
• Aycan, İrfan, “Haccâc b. Yusuf es-Sekafî”, DİA, XIV, ss. 427-428, İstanbul 1996.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, Marmara Üni. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınla- rı, İstanbul 2009.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmud b. Ahmed el-Hanefî (v. 855/1451), Umdetu’l- kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-XXXVI, 1427/2006.
• Bebek, Adil, “Kebîre”, DİA, XXV, ss. 163-164, Ankara 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil el-Cuʻfî (v. 256/870), Sahîh, I-VII, Beyrut 1410/1990.
• --------------, et-Târîhu’l-kebîr, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut ts.
• Bulkînî, Ebû Hafs Ömer b. Raslân (v. 805/1403), Mehâsinu’l-ıstılâh ve tazmînu Kitâbi İbni’s-Salâh (Câmiu şurûhi Mukaddimeti İbni’s-Salâh içinde), I-II, thk. Rıdvan Câmiʻ Rıdvan, Dâru’l-ğaddi’l-cedîd, Kahire-Mansûre 1432/2011.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr (v. 255/869), Kitâbu’l-hayevân, I-VIII, thk.-şerh Abdüsselâm Muhammed Harun, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1416/1996.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd (v. 400/1009’dan önce), es-Sıhâh Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l- arabiyye, I-VI, Beyrut 1410/1990.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali (v. 816/1413), Taʻrîfât, thk. İbrahim el-Ebyârî, Dâru’l-kitâb el-Arabî, Beyrut 1405.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fadl (v. 255/869), Sünen, thk. Mahmud Ahmed Abdülmuhsin, Dâru’l-maʻrife, Beyrut 1421/2000.
• Demirel, Harun Reşit, “İbn Hacer’in Takrîbu’t-Tehzîb’de Buhârî’nin Bid‘at Ehli Olmakla Cerh Edilen Râvilerinden Bahsetmesi ve Hedyu’s-sâri (Mukaddime)’deki Müdafası”, EKEV Akademi Dergisi, c. 2, sy. 3 (Kasım 2000), ss. 29-59, Erzurum.
• Demîrî, Ebû’l-Bekâ Kemalüddin Muhammed b. Musa (v. 808/1405), Hayâtu’l-hayevân el- kubrâ, ts.
• --------------, Hayâtu’l-hayevân, tehzib ve tasnif: Esʻad el-Fâris, Dımeşk 1992.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eşʻas es-Sicistânî (v. 275/888), Sünenu Ebî Dâvûd, I-III, Bey- rut 1409/1988.
• Ebû Muâz, Tarık b. Ivazullah b. Muhammed, Şerhu Nüzheti’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l- fiker fî mustalahi ehli’l-eser (nüsha muhakkaka alâ hamsi mahtûtât), Dâru’l- me’sûr li’n-neşr ve’t-tevzîʻ, Kahire 1432/2011.
• Efendioğlu, Mehmet, “Velîd b. Ukbe”, DİA, XLIII, 35-36, İstanbul 2013.
• Emîru’s-Sanʻânî, Muhammed b. İsmail, Tavzîhu’l-efkâr li meʻânî Tenkîhi’l-enzâr (v. 1182/1768), thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, I-II, el-Mektebetu’s- selefiyye, Medine ts.
• Erul, Bünyamin, “Taʻn”, DİA, XXXIX, ss. 558-560, İstanbul 2010.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (v. 370/980), Tehzîbu’l-luğa, I-XVI, thk. Abdülazim Mahmud-Muhammed Ali en-Neccâr, ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t- terceme, 1384/1964.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman el-Halil b. Ahmed (v. 175/791), Kitâbu’l-ayn, I-VIII, yy., ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kûb eş-Şîrâzî (v. 817/1414), el-Kâmûsu’l-muhît, I-IV, el-Hey’etü’l-Mısriyye el-âmme li’l-kitâb, 1399/1979.
• Güneş, Yusuf, Hadis Usûlü Açısından Bidʻat Ehli Râviler ve Rivâyetlerinin Değeri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üni. SBE., İstanbul 1999.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit (v. 463/1071), el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye, el-Mektebetu’l-ilmiyye, Medine ts.
• --------------, el-Câmi’ li ahlâki’r-râvî, I-II, Mektebetu’l-meârif, Riyad 1403.
• Hatiboğlu, Mehmed Said, “Müslüman Âlimlerin Buhârî ve Müslim’e Yönelik Eleştirileri”, İslâmî Araştırmalar, Hadis-Sünnet Özel Sayısı, cilt: 10, sayı: 1-2-3-4, ss. 1-29, Ankara 1997.
• Hızarcı, Ali, Kur’ân’da Fısk, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üni. SBE., Ankara 2002.
• Irâkî, Ebû'I-Fazl Zeynüddin Abdürrahim b. el-Huseyn b. Abdirrahman (v. 806/1404), et- Takyîd ve’l-îzâh limâ utlika ve uğlika min Kitâbi İbni’s-Salâh (Câmiu şurûhi Mukaddimeti İbni’s-Salâh içinde), I-II, thk. Rıdvan Câmiʻ Rıdvan, Dâru’l-ğaddi’l- cedîd, Kahire-Mansûre 1432/2011.
• Itr, Nureddin, Menhecu’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs, Dâru’l-fikr, Dımeşk 1412/1992.
• İbn Adiy, Ebû Ahmed Abdullah b. Adiy b. Abdillah el-Cürcânî (v. 365/976), el-Kâmil fî duafâi'r-ricâl, I-VII, Beyrut 1409/1988.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed (v. 235/849), Musannef, I-VII, Riyad 1409.
• İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya er-Râzî (v. 395/1004), Muʻcemu mekâyîsi’l-luğa, I-VI, Dâru’l-fikr 1423/2002.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî (v. 852/1448), Nuhbetu’l- fiker fî mustalahi ehli’l-eser, Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
• --------------, Nüzhetu’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, Matbaatu Sefîr, Riyad 1422.
• --------------, Hedyü’s-sârî Mukaddimetu Fethi’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-hadîs, Kahire 1424/2004.
• --------------, Fethu'l-bârî bi şerhi Sahîhi'l-Buhârî, I-XIII, Beyrut 1379.
• --------------, Lisânu'l-Mîzân, I-VII, Beyrut 1406/1986.
• --------------, Tehzîbu’t-Tehzîb, I-XIV, Beyrut 1404/1984.
• --------------, Takrîbu’t-Tehzîb, Dâru’l-âsıme, Riyad 1416.
• --------------, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, I-VIII, Beyrut, 1412/1992.
• İbn Kâni‘, Ebû’l-Huseyn Abdülbâkî (v. 351/962), Muʻcemu’s-sahâbe, I-III, Medine 1418.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr (v. 774/1372), Tefsîr (Tefsîru'l-Kur'âni'l-azîm), I-IV, Dâru’l-fikr, Beyrut 1401.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (v. 273/886), Sünen, I-II, Kâhire ts.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali (v. 711/1311), Lisânu’l- Arab, I-VI, Dâru’l-maârif, Kahire ts.
• İbn Râhûye, İshâk b. İbrâhim b. Mahled el-Hanzalî (v. 238/852), Müsned, I-III, Mektebetu’l- îmân, Medîne 1412/1991.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd el-Kurtubî (v. 595/1198), Bidâyetu’l-müctehid ve nihâyetu’l-muktasid, Dâru’l-Fikr, Beyrut ts.
• İbn Sîde, Ebû’l-Hasen Ali b. İsmail el-Mürsî (v. 458/1066), el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam, thk. Abdülhamid Hindâvî, I-XI, Beyrut ts.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’s-Saâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî (v. 606/1209), en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eser, Beytu’l-efkâr ed-devliyye, Lübnan 2005.
• İbnu’l-Vezîr, Ebû Abdillah Muhammed b. İbrahim el-Vezîr el-Yemânî (v. 840/1436), el- ʻAvâsım ve’l-kavâsım fi’z-zebbi an sünneti Ebî’l-Kâsım, I-IX, thk. Şuayb el-Arnaût, Müessesetu’r-risâle, Beyrut 1415/1994.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezûrî (v. 643/1245), Ulûmu’l-hadîs, thk. Nureddin Itr, Dâru’l-fikr Dımeşk 1406/1986.
• İsmâîlî, Ebû Bekr Ahmed b. İbrahim b. İsmail (v. 371/981), Muʻcemu şuyûhi Ebî Bekr el- İsmâîlî, I-III, Mektebetu’l-ulûm ve’l-hikem, Medine 1410.
• Kâsımî, Muhammed Cemaleddin b. Muhammed Said b. Kâsım (v. 1332/1914), Kavâidu’t- tahdîs min funûni mustalahi’l-hadîs, y.y., ts.
• Koçak, İnci, “Ahfeş el-Evsat”, DİA, I, 526, İstanbul 1988.
• Koçyiğit, Talat, Hadis Terimleri Sözlüğü, Rehber Yayıncılık, Ankara 1992.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr (v. 671/1272), Tefsîr (el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân), I-XX, Kahire 1372.
• Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdülhay el-Hindî (v. 1304/1886), er-Refʻu ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʻdîl, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Mizzî, Ebû'l-Haccâc Yusuf b. ez-Zekî Abdurrahman b. Yusuf (v. 742/1341), Tehzîbu’l- Kemâl, I-XXXV, Beyrut, 1400/1980.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf (v. 1031/1622), el-Yevâkît ve’d-dürer fî şerhi Nuhbeti’l- fiker, I-II, thk. el-Murtaza ez-Zeyn Ahmed, Mektebetu’r-rüşd, Riyad 1999.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (v. 261/875), Sahîh, I-V, Beyrut ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuʻayb b. Ali (v. 303/915), Sünen (el-Müctebâ mine's- Sünen), I-VIII, Beyrut 1409/1988.
• --------------, es-Sünenu’l-kubrâ, I-VI, Beyrut 1411/1991.
• Nevevî, Muhyiddin Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref (v. 676/1277), et-Takrîb ve’t-teysîr li ma‘rifeti süneni’l-Beşîri’n-Nezîr fî usûli’l-hadîs, yy., ts.
• Öge, Sinan, İslâm Düşüncesinde Fısk Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üni. SBE., Erzurum 2000.
• Özdemir, Metin, “Anlam Kaymasına Uğrayan Kur’ânî Bir Kavram: Fâsık”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2. sayı, ss. 499-521, Sivas 1998.
• Özdemir, Zehra, Hadis Usulünde Ehl-i Bidʻat Problemi ve Uygulamadaki Yansımaları, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üni. SBE., Kayseri 2007.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebû’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal (v. 425/1033’ler), el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân, I-II, Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz, ts.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir (v. 666/1267), Mu‘cemu’r-Râzî (Muhtâru’s- sıhâh), Çağrı Yayınları, 1408/1987.
• Sakallı, Talat, Hadis Tartışmaları-İbn Hacer-Bedruddîn Aynî, TDV Yayınları, Ankara 1996.
• Sehâvî, Şemsüddin Muhammed Abdirrahman (v. 902/1497), Fethu’l-muğîs şerhu Elfiyeti’l- hadîs, I-III, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1403.
• Süyûtî, Ebû’l-Fadl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (v. 911/1505), Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Müessesetu’r-reyyân Beyrut 1426/2005.
• Şafak, Ali, “Fısk”, DİA, XIII, ss. 37-38, İstanbul 1996.
• Şahin, Sümeyye, Bidʻat ile İlgili Hadislerin Tahkik, Tahriç ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üni. SBE., İstanbul 2012.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerir b. Yezid (v. 310/922), Tefsîr (Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân), XXII, 286-288, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, I-XXIV, Müessesetu’r-risâle, 1420/2000.
• Tahhân, Mahmud, Teysîru mustalahi’l-hadîs, Mektebetu’l-meârif li’n-neşr ve’t-tevzîʻ, Riyad 1425/2004.
• Tahir el-Cezâirî, Tahir b. Muhammed Salih Ahmed ed-Dımeşkî (v. 1338/1920), Tevcîhu’n- nazar ilâ usûli’l-eser, I-II, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, Mektebetu’l-matbûât el- İslâmiyye, Beyrut 1416/1995.
• Tehânevî/Tânevî, Muhammed Ali/Aʻlâ b. Ali b. Muhammed (v. 1158/1745’den sonra), Mevsûatu Keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm, thk. Ali Dahrûc, I-II, Beyrut 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (v. 279/892), el-Câmiu's-Sahîh (Sünenu't- Tirmizî), I-V, Beyrut ts.
• Yaran, Rahmi, “Bid‘at”, DİA, VI, ss. 129-131, İstanbul 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Fâsık”, DİA, XII, ss. 202-205, İstanbul 1995.
• Yılmaz, Musa K., “Fâsık ve Eğlence”, Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, III, yıl: 1997, ss. 5-28, Şanlıurfa 1997.
• Yücel, Ahmet, Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi-Hicrî İlk Üç Asır, Marmara Üni. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1996.
• Uğur, Mücteba, Hadis Terimleri Sözlüğü, TDV Yayınları, Ankara 1992.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Huseynî (v. 1205/1791), Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, I-XL, Matbaatu’l-hukûme, 1410/1990.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Amr b. Ahmed (v. 538/1143), el-Keşşâf an hakâiki’t-Tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl, I-VII, ts.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Cemâlüddin b. Abdullah b. Bahadır (v. 794/1391), en- Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh, I-III, thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed Belâ Ferîc, Mektebetu edvâi’s-selef, Riyad 1419/1998.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz (v. 748/1347), Mîzânu'l-i‘tidâl fî nakdi'r-ricâl, I-VIII, Beyrut 1995.
• --------------, Siyeru aʻlâmi’n-nubelâ, I-XXIII, Müessetu’r-risâle, Beyrut 1413.
• --------------, el-Muğnî fi’d-duafâ, yy., ts.
• --------------, Kitâbu’l-kebâir, Dâru Temel li’n-neşri ve’t-tevzîʻ (Temel Neşriyat), İstanbul 1985.