Halil bin Ahmed ve Garîbu’l-Kur’ân

Yıl 2013, Cilt: 13 Sayı: 2, 115 - 139, 01.06.2013

Nurettin Turgay

Öz

Tüm insanlara hidayet yolunu göstermek, onların dünya ve ahirette huzur ve saadete
kavuşmalarını sağlamak için gönderilen Kur’ân, Arap toplumunda yaşayan Hz. Muhammed’e
(s.a.v.) sünnetullah gereği Arapça olarak gönderildi. Kur’ân’ı gerektiği gibi anlamanın yolu, Arap
dilini kavramaktan geçer. Bu nedenle ilk tefsir çalışmalarının, dil ağırlıklı olduğuna şahit olmaktayız.
Sahabe ve tabiun döneminde yapılan tefsir çalışmaları, daha çok sözlü olarak yapıldı.
Ondan sonra gelen nesil, tefsir alanında ilk yazılı eserleri verirken, dil alanına ağırlık verdi. Halil
b. Ahmed (ö. 175/791), bu dönemin önemli simalarındandır. O, çok yönlü çalışan, talebe yetiştiren
ve eser bırakan bir âlimdir. Onun “Kitâbu’l-Ayn” adlı eseri, bir sözlük olmasına rağmen,
“Ğaribu’l-Kur’ân” konusu ile ilgili pek çok örneği de içermektedir. Bu eserde, yer verilen Kur’ân
kelimelerinin izahı, tefsir alanını yakından ilgilendirmektedir. Onun, bu kelimeleri izah ederken,
Abdullah b. Abbas’ın (ö. 68/687) konu ile ilgili açıklamalarından yararlanıdığı kanaatine varmaktayız.
Bu konuda yapılan bir çalışmanın, tefsir çalışmaları bakımından yararlı olacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, tefsir, Halil b. Ahmed, dil, garibu’l-Kur’ân

Halil bin Ahmed ve Garîbu’l-Kur’ân

Öz

Kaynakça

• ABDULBAKİ, Muhammed Fuad, el-Mu'cemu'l-Mufehres li Elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerim, Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut tsz.
• ALİ b. Ebî Talha, Sahîfetu Ali b. Ebî Talha fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-kerîm, thk. Raşid Abdulmunim er-Recâl, Mektebetu’s-Sunne, Kahire 1991.
• ATEŞ, Süleyman, “huşu”, Kur’ân Ansiklopedisi, Kuba Yayınları, İstanbul tsz.
• AYDIN, İsmail, Kur’ân’ın Filolojik Yorumu, Tibyan yayıncılık, İzmir 2012.
• – “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Samsun 2011.
• BEYDÂVÎ, Nasiruddin Ebû Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed (ö. 791/1388), Envâru’t- Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Şirketu Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el- Halebî ve Evlâdihi, Mısır 1955.
• CERRAHOĞLU, İsmail, “Garibu’l-Kur’ân”, DİA, İstanbul 1996.
• CEZERÎ, Mecduddîn Ebu’s-Saâdât el-Mübârek b. Muhammed İbnu’l-Esîr (ö. 606/1210), en-Nihâye fî Gârîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, nşr. Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muham- med b. Avîda, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1997.
• ÇETİN, Nihat M., “Arûz”, DİA, İstanbul 1991.
• DÂNÎ, Ebû Amr Osman, el-Muhkem fî Nakdi’l-Mesâhif, thk. İzzet Hasan, Dımaşk 1960.
• DEMİRAYAK, Kenan-Sadi Çöğenli, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2000.
• EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yusuf (ö. 754/1353), el-Bahru’l-Muhît, Daru’l-Fikr, Beyrut 2005.
• EBÛ UBEYDE Ma’mer b. el-Musenna (ö. 211/826), Mecâzu’l-Kur’ân, thk. Ahmed Ferid el- Mezîdî, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2006.
• EMİN, Ahmed, Fecru’l-İslâm, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1969.
• ENİS, İbrâhîm, “Cuhûdu ‘Ulemai’l-‘Arab fi’d-Dirâseti’s-Savtiyye”, Mecelletu Mecma‘ı’l- Lüğati’l-‘Arabiyye, Kahire 1962.
• FARMER, Paul H. G., Tarihu’l-Musiki’l-Arabiyye, trc. Hüsyin Nassar ve Abdulaziz el- Ehvânî, Kahire 1956.
• FERÂHÎDÎ, Ebû Abdirrahman el-Halil b. Ahmed (ö. 175/791), Kitâbu’l-Ayn, Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, Beyrut tsz.
• FERRÂ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd (ö. 207/822), Meâni’l-Kur’ân, Dâru’s-Surûr, basım yeri ve yılı yok.
• HALÎL, Hilmi, et-Tefkîrü’s-Savtî İnde’l-Halîl, Dârü’l-Marifeti’l-Câmi‘iyye, İskenderiye 1988.
• HATİB, Ahmed Sa’d, Mefâtîhu’t-Tefsîr, Daru’t-Tedmuriyye, Riyad 2010.
• HÂZİMÎ, Aylân b. Muhammed, “el-Esvâtu’l-Arabiyye beyne Halil ve Sîbeveyh”, Buhûsü Külliyyeti’l-Lügati’l-Arabiyye, Mekke 1984.
• HULLÎ, Hâzim Süleymân, “el-Halîl Râidu İlmi’s-Savt”, Mecelletu Mecmaı’l-Lüğati’l-Arabiyye bi-Dimaşk, Şam 1993.
• İBN EBÎ DÂVÛD, Abdullah b. Süleyman (ö. 316/929) Kitabu’l-Mesâhif, nşr. Arthur Jeffery, Leiden 1937.
• İBN HALDUN, Abdurrahman (ö. 808/1405), Mukaddime, Dâru’l-Kutubi’l-Lübnânî, Beyrut 1960.
• İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebibekir (ö. 681/1282), Vefeyâtu’l-A’yân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut tsz.
• İBN MANZÛR, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, Dâru’l- Fikr, Beyrut 1990.
• İBN TEYMİYYE, Ahmed b. Abdülhakim (ö. 728/1328), Mukaddime fî usuli’t-Tefsîr, thk. Mahmud Muhammed mahmud Nassâr, Mektebetü’t-Turâsi’l-İslâmî, Kahire tsz.
• İBNU’L-KIFTÎ, Ali, İnbâhu’r-Ruvât, nşr. M. Ebu’l-Fazl İbrahim, Beyrut 1986.
• İBNU’L-YEZİDÎ, Ebû Abdurrahmân Abdullâh b. Yahyâ b. el-Mübârek, Tefsîru Garîbi’l- Kur’ân, Thk. Abdürrezzâk Huseyn, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1987.
• İBNU’N NEDİM, Ebü'l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’küb İshâk b. Muhammed, (ö. 385/995) el-Fihrist, nşr. İbrahim Ramazan, Beyrut 1994.
• İSFAHÂNÎ, el-Hüseyn b. Muhammed er-Rağıb (ö. 502/1108), el-Müfredât fî Ğaribi’l-Kur’ân, Daru Kahraman, İstanbul 1986.
• MEKKÎ b. Ebî Tâlib, Tefsîru Müşkili’l-Kur’ân, thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Dâru’n-Nûri’l- İslâmî, Beyrût 1988.
• KÂDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebu’l-Hasan b. Ahmed (ö. 415/1025), Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdulkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kahire 1996.
• KÂTİP ÇELEBİ, Hâcî Halîfe Mustafâ b. Abdullâh, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l- Fünûn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût trz.
• KIRCA, Celal, Kur’ân’a Yönelişler, Tuğra Neşriyat, İstanbul tsz.
• KURTUBÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir (ö. 671/1272), el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1988.
• MAHZÛMÎ, Mehdî, el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî A‘mâluhû ve Menhecuhû, Dâru’r-Râ’id el- Arabî, Beyrut 1986.
• MÂVERDÎ, Ali b. Muhammed b. Habib (ö. 450/1058), en-Nuketu ve’l-Uyûn, Muessesetu’l- Kutubi’s-Safiyye, Beyrut 1992.
• MUKÂTİL b. Süleyman (ö. 150/767), Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• PAÇACI, Mehmet, Kur’ân ve Ben Ne Kadar Tarihseliz?, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2000.
• SÎRÂFÎ, Ebû Said Hasan b. Abdullah b. Marzubân (ö. 368/979), Ahbâru’n-Nahviyyûn el- Basriyyîn, nşr. F. Krenkow, Beyrut 1936.
• SUBHİ es-Salih, Mebâhisun fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut 1985.
• SUYÛTÎ, Celaluddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru ibn Kesir, Dımaşk 2006.
• – el-Müzhir fî Ulûmi’l-Luğa ve Envâiha, Mısır tsz.
• – Buğyetu’l-Vuât fî Tabakâti’l-Luğaviyyînve’n-Nuhât, nşr. M Ebu’l-Fadl, Beyrut tsz.
• ŞAFİÎ, Muhammed b. İdris (ö. 204/819), er-Risâle, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut tsz.
• TABERÎ, Ebû Cafer Muhammed b. cerir (ö. 310/922), Camiu’l-Beyân an Te’vili Ayi’l-Kur’ân, thk. Sıdkı Cemil el-Attar, Daru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• TAYYÂN, Muhammed Hassân, “İlmu’l-Esvât İnde’l-Arab”, Mecelletü Mecmaı’l-Lüğati’l- Arabiyye bi-Dimaşk, Şam 1994.
• TAYYÂR, Musaid b. Süleyman b. Nasr, et-Tefsîru’l-Luğavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Daru’l-İbni’l- Cevzî, Riyad 2000.
• TOPUZOĞLU, Tevfik Rüştü, “Halil b. Ahmed”, DİA, İstanbul 1997.
• TUNCÎ, Muhammed ve Râcî Esmer, el-Mu’cemu’l-Mufassal fî Ulûmi’l-Luga, Daru’l-kutubi’l- İlmiyye, Beyrut 2001.
• ÜNAL, Ali, Kur’ân’da Temel Kavramlar, Beyan Yayınları, İstanbul 1986.
• ÜNVER, Mustafa ve diğerleri, Tefsir Tarihi ve Usulü, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir tsz.
• YAŞAR, Hüseyin, Kur’ân’da Anlamı Kapalı Ayetler, Beyan Yayınları, İstanbul 1997.
• ZENCÂNÎ, Ebû Abdillah, Târihu’l-Kur’ân, Beyrut 1969.
• ZEMAHŞERÎ, Muhammed b. Ömer b. Muhammed b. Ahmed (ö. 538/1143), el-Keşşâf an Hakâiku’t-Tenzîl, thk. Muhammed Mursi Amr, Daru’l-Mushaf, Kahire 1977.
• ZERKÂNÎ, Muhammed Abdulazim, Menâhilu’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Daru’-Fikr, Beyrut 1996.
• ZERKEŞÎ, Bedruddin Muhammed b. Bahadır b. Abdillah (ö. 794/1391), el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Komisyon, Beyrut 1994.
• ZUBEYDÎ, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan, Tabakatü’n-Nahviyyîn el-Basriyyîn, nşr. M. Ebu’l-Fadl İbrahim, Mısır 1954
• Khalil b. Ahmad and Garîb al-Quran
• Citation / ©-Turgay, N. (2013). Khalil b. Ahmad and Garîb al-Quran,
• Çukurova University Journal of Faculty of Divinity 13 (2), 55-79.
• Abstract- Allah, sent Quran to human being for their heppiness in the
• world and in the second world. Allah, sent Quran to Muhammad
• (s.a.v.) in Arabic lenguice. Because he and his sosity were speacking
• this lenguiceat that time. If we want to lear Quran, we have to lear
• Arabic lenguice. For that, the first explanation on the Quran, was done
• in the lenguice. Explanation on the Quran, didn’t written by sahaba
• and the tabiîn. After them, it was written. Khalil b. Ahmad el-Ferahidi
• (ö. 175/791), was an important person in that time. He was an
• important learned. He learned from many person and thought and
• wrote. He has a book “Kitâbu’l-Ayn”. It is an important book. It is a
• dictionary and it has a many knowledge about Quran’s words. Khalil
• b. Ahmad, wrote many words from Abdullah b. Abbas (ö. 68/687) in this book.