AN OTTOMAN HIGHBROW AHMET MITHAT EFENDI AND HIS SOME PHILOSOPHICAL VIEWS

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 884 - 903, 27.12.2019

Zafer Çaylı

https://doi.org/10.30627/cuilah.620881

Cited By: 1

Öz

With political
reforms, the differentiation between the philosophy and the religion occurrina
as a reflection of positivism led to the arguments of these two phenomenon in
different courses. In Ottoman modernization
hat the highbrows were interested
in positive or religious disciplines, the relationship between religion and philosophy
found a chance to be discussed with different aspects considering the period
lived. The philosophers of chaotic period tried to find a solution to these problems in
terms of both traditional and modern aspects. Some by writing, some by seeking
to go to Europe to explore how they could transfer what they learned there, and
others by questioning the past, reflect the pursuit of getting out of the
current chaotic situation. Ahmet Mithat Efendi who is actually known as a man of
letters in our literature lived in the last period of Ottoman Empire when
political, economic, religious, internal, moral and intellectual crises were at
their zenith. In this article, we are going to study Ahmet Mithat Efendi living
radical changes in his world of thought, drawing attention
with his conformist and pragmatist
attitude, and leaving works in the philosophy, history, economic, religion,
education etc. fields. Even though mentioning his literature because of his
expertness field is not our study area, in some of his literary works, his
views about religion and philosophy catch the attention. Ahmet Mithat Efendi
refuses that philosophy leads to atheism and irreligiousness in contrast to
some Ottoman hıghbrow.  He tried to prove
this by adducing some philosophers who lived in our civilization and some
religious arguments. His moral understanding consists of not only religious but
also traditional and pragmatic features. He claims that naturalism and positivism coming
from the West damages structure of Turkish family and its moral because of the
fact that positivism and naturalism they neglect spiritual side of human. In
this opinion, even the reason why suicide spread in Europe and
his friend Beşir Fuat committed suicide is such destructive movements like
naturalism and positivism. Ahmet Mithat Efendi, in his studies, says by
comparing Islamic and European civilization that İslamic civilization had
contributed to the humanity in the past. However in his area, while he was sad
due to backwardness of Muslims, he claimed that reviving of Turkish Islamic
culture without prejudice was the way to get rid of the situation of Muslims.
He also claimed that many inventors and scientists had lived in past of Islamic
civilization and Muslims could achieve this again with a true Islamic
understanding. We are not going to study Ahmet Mithat Efendi’s period elaborately
in which most intellectual movements were available. The intellectual, who has
undergone great changes and transformations in his intellectual life, takes our
attention with his direct or indirect views on religion or philosophy in many
of his works in fields such as literature, religion history, education and
philosophy. In this study, we will examine Ahmet Mithat Efendi’s thoughts about
religion, philosophy, morality, positivism, materialism, and naturalism and try
to evaluate the aims and methods of philosophy.

Anahtar Kelimeler

Materialism, Positivism, Morality, Religion, Philosophy

BİR OSMANLI AYDINI AHMET MİTHAT EFENDİ VE BAZI FELSEFİ GÖRÜŞLERİ

Öz

Tanzimatla birlikte pozitivist anlayışın
bir yansıması olarak ortaya çıkan din ve felsefe arasındaki ayrışma bu iki
olgunun farklı mecralarda tartışılmasını da beraberinde getirmiştir. Aydınların
pozitif ve/veya dini ilimlerle ilgilendiği Osmanlı modernleşmesinde din-felsefe
ilişkisi yaşanılan zamana göre farklı yönleriyle tartışılma imkânı bulmuştur.
Bu kaotik dönemin düşünürleri yaşanan problemlere geleneksel veya modern
anlamda bir çözüm arayışına girmişlerdir. Kimi yazarak, kimi Avrupa’ya gidip
orada öğrendiklerini buraya nasıl getirebiliriz arayışı içerisinde, kimi ise
geçmişi sorgulayıp mevcut kaotik durumdan çıkmanın arayışını göstermektedirler.
Ahmet Mithat Efendi Osmanlı’nın siyasi, iktisadi, dini, ictimaî, ahlaki ve
düşünsel alanda buhranların olduğu son döneminde yaşamıştır. Bu çalışmamızda
literatürümüzde bir edebiyatçı olarak yer bulan ancak felsefe, tarih, iktisat,
din, eğitim vs. alanlarında eserler bırakmış konformist ve pragmatist tutumuyla
dikkat çeken, düşünce hayatında radikal değişimler yaşayan Ahmet Mithat
Efendi’yi incelemeye çalışacağız. Uzmanlık alanı itibariyle edebiyatından
bahsetmek bizim çalışma kapsamımıza girmese de bazı edebi eserlerinde din ve
felsefeye dair görüşleri dikkat çekmektedir. Ahmet Mithat Efendi kimi Osmanlı
aydınlarının iddia ettiği felsefenin dinsizliğe ve ateizme sebep olduğu
anlayışını reddetmektedir. Bunu gerek dini referanslar ile gerekse geçmişten
günümüze kadar yaşamış Müslüman filozofları örnek göstererek ispatlamaya
çalışmıştır. Ahlak anlayışı dini referanslar ile birlikte geleneksel ve
pragmatik bir özellik gösterir. Batı kaynaklı natüralizmin ve pozitivizm
akımlarının insanın manevi yönünü inkâr ve ihmal etmesi dolayısıyla Türk aile
yapısına ve ahlakına zarar verdiğini iddia eder. Batıda hızla yayılan intihar
vakalarının ve yakın arkadaşı Beşir Fuad’ın intiharına bu gibi yıkıcı
anlayışların sebep olduğunu iddia eder. Ahmet Mithat Efendi çalışmalarında batı
medeniyeti ile İslam medeniyetini kıyaslayarak İslam medeniyetinin geçmişte insanlığa
büyük katkılarının olduğunu söyler. Ancak yaşadığı
çağda Müslümanların geri kalmasının üzüntüsünü yaşarken bu zor durumdan
kurtulmanın yolunun da Türk İslam kültürünü ve medeniyetini önyargısız bir şekilde
yeniden canlandırmak olabileceğini iddia eder. Geçmişte İslam medeniyetinde
birçok mucit ve ilim adamı yaşadığını Müslümanların doğru bir İslam anlayışı
ile bunu tekrar başarabileceklerini iddia eder.   Ahmet Mithat Efendi’nin yaşadığı dönemde
birçok fikri akım mevcut olup bunları ayrıntılı bir şekilde ele almayacağız.
Düşünsel hayatında büyük değişim ve dönüşümler yaşayan mütefekkirimiz edebiyat,
din, tarih, eğitim, felsefe gibi alanlarda yazmış olduğu birçok eserinde
doğrudan veya dolaylı olarak din veya felsefeye dair görüşlerini işlemesi ile
dikkat çekmektedir. Biz de bu çalışmamızda Ahmet Mithat Efendi’nin din,
felsefe, ahlak, pozitivizm, materyalizm ve natüralizm ile ilgili düşüncelerini
inceleyip felsefesinin amaç ve yöntemleri hakkında değerlendirme yapmaya
çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Materyalizm, Pozitivizm, Ahlak, Din, Felsefe

Kaynakça

• Adıvar, Adnan, Tarih Boyuca İlim ve Din, 2. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1969.Ahmet Mithat Efendi, Acayib-i Âlem, Haz. Nurullah Şenol, İstanbul: Bordo Siyah Yayınları, 2004.………., Ben Neyim? Hikmet-i Mâddiyyeye Müdâfa’a, Haz. Erdoğan Erbay-Ali Utku. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2012.…….., Beşir Fuad, ;Haz: Fazıl Gökçek, İstanbul: Oğlak Yayınları, 1996.
• ……, Fazıl ve Feylesof Kızım Fatma Aliye’ye Mektuplar, Haz. F. Samime İnceoğlu-Zeynep Süslü Berktaş, İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.…….., İki Hud’akar, Haz. Fazıl Gökçek-Sabahattin Çağın, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2001.……., İstibşar, 1. Baskı, İstanbul:Tercüman-ı Hakikat Matbaası 1893.……., Jön Türk, Haz. Ali Sükrü Çoruk-M. Fatih Andı-Kazım Yetiş, Ankara: TDK Yayınevi, 1992 .……., Menfa, Haz. Handan İnci, İstanbul: Arma Yayınları, 2002.………, Müşahedat, Haz. Necmettin Turinay, İstanbul: MEB Yayınevi, 2003.………, Nîzâ-ı İlîm ü Din, 1. Baskı İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1896.……., Paris’te Bir Türk, Haz., Erol Ülgen, Ankara: TDK Yayınevi, 2000.……., Tarih-i Edyan, İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1913.Akgün, Mehmet, Materyalizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir: Selçuk Yayınları, 1987.Bayrakdar, Mehmet, Din Felsefesine Giriş, Ankara: Fecr Yayınları, 1997.Coşkun, Kemal, Ahmet Mithat'ın Eserlerinde Dini ve Toplumsal Temalar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 2006.Çubukçu, İbrahim Agâh, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara: TTK Yayınevi, 1991.Dalkılıç, Bayram, Türkiye’de Din Felsefesine Doğru, Konya: Kendözü Yayınları, 2000.Demir, Ahmet İshak, Cıımhuriyet Dönemi Aydınlarının İslam’a Bakışı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Gerçek Hayat Yayınları, 2001.Erbay, Erdoğan, Utku Ali, Ahmet Mithat Efendi, Felsefe Metinleri, İstanbul: Babil Yayınları, 2002.Evans, C. Stephan, Manıs, Zachary, Din Felsefesi, Çev. Ferhat Akdemir, Ankara: Elis Yayınları, 2010.Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981.Korlaelçi, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul: Hece Yayınları, 1986.Kudret, Cevdet, Ahmet Mithat, Ankara: TDK Yayınevi, 1967.Okay, M. Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Mithat Efendi, Ankara: MEB Yayınevi, 1975.……, “Edebiyat Teorisi, Tenkit ve Ahmet Mithat Efendi”, İstanbul: Dergâh Dergisi, Ocak 2006.……., İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti Beşir Fuad, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008. ……., “Ahmet Mithat Efendi”, İstanbul TDV İslam Ansiklopedisi, s.100-103, c: II, 1989. …….,“Batılılaşma Devri Fikir Hayatı Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: Ircıca Yayınları, 1999.Tanıllı Server, Voltaire ve Aydınlanma, İstanbul: Adam Yayınları: 1994.Tunaya T. Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul: İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları. 2004.Us, Hakkı Tarık, Ahmet Mithat’ı Anıyoruz, İstanbul, Vakit Matbaası, 1955.Ülken, H. Ziya, “Türkiye’nin Modernleşmesi ve Bu Hareketin Öncüleri Olan Türk Düşünürleri”, Ankara: AÜİFD, s. 27-30, c: XI, 1963.……, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Konya: Selçuk Yayınları, C: II, 1992. …….., Tarihi Maddeciliğe Reddiye, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1976.
• …….., Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul: Vakit Matbaası, 1935.Yazgıç, Kamil, Ahmed Midhat Efendi Hayatı ve Hatıraları, İstanbul: Tan Matbaası, 1940. Zekâ Semih. Letaif-İ Rivayat’ta Felsefî Düşünceler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: IX Sayı: 43 Nisan 2016 ss. 545-555