RECOGNITION AND RELATIONS OF THE COMPANIONS WITH TURKS

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 418 - 440, 27.12.2019

Ali Hatalmış

https://doi.org/10.30627/cuilah.622837

Öz

People who believed in the prophet (Muhammad) and had the opportunity to meet him face to face are called companions. Since the Muslims accept the opinions and evaluations of the companions as a criterion, their opinions about some individuals, communities, and states are also of great importance. Therefore, it is necessary to examine the views and evaluations of the companions about the Turks that have been affecting the world history. In Islamic history resources, there are narrations (rivayât) about the origin, physical appearance and some characteristic features of the Turks. 

Although the issue of recognition of the Turks by the Arabs and the first Muslims in particular during the emergence of Islam is discussed, it seems possible that the companions will have information about the Turks in many ways. This is because Meccans obtained international concessions and did trade on a large scale, there existed many Turkish cities on the historical Silk Road, Turks were referred in poems of the Ignorance (Jahiliyya) poets, some Turks resided as foreigners in Mecca, there exist relations between neighboring states, Byzantines and Sassanids.

According to the companions, the Turks were a nation with a high potential for being a Muslim, a densely populated and a strong human character. In the beginning, however, by the companions, the Turks were regarded as enemies that should not be approached. Muslims were actually at war with the Byzantine Empire and the Sassanid Empire, the Turkish neighbors. While the Turks were fighting outside the Chinese invasion, they were busy with problems such as fights over the throne. Therefore, instead of fighting, the parties tried to understand each other and approach them with caution. When the war was inevitable, they boldly turned against each other. Towards the end of the companions of the Sahâba, the Turks fought in the Caucasus, Khorasan, and Mâverâünnehir (Transoxiana) regions.

At this point, the issue of how the companions were perceived by the Turks is important to investigate. The Turks considered companions as the respected people and therefore did not show a willingness to fight. For this reason, it was seen that the Turks withdrew Bâbu’l-Ebvâb (Demirkapu) in the Caucasus after the Ceyhun River in Central Asia. The Turks (massively) showed respect and reverence to the Companions and their tombs before they became Muslims. It can be said that such approaches positively affect the Islamization of Turks. In the early ages, there were individuals, but not mass, Muslims among the Turks. The politics of the Umayyads and the ongoing wars have slowed down Islamization, but it is known that the greatest support to the Abbasid revolution came from the people of Khorasan and Máverâünnehir where the Turks lived intensively.

In this study, based on the basic sources of Islamic history and hadith complexes, the physical appearance and some human characteristics are narrated according to the prophet and companions. We aim to reveal all aspects of the relations of the Companions with the Turks during the first Islamic conquests and their positive and negative convictions about the Turks.

Anahtar Kelimeler

The Companions, Recognition, Turks, Yâfes, Kantûrâ

SAHABÎLERİN TÜRKLERİ TANIMALARI VE İLİŞKİLERİ

Öz

Hz.
Peygamber’e hayatta iken iman edip onunla görüşme imkânını yakalayan kimseye
sahabî denilmektedir. Sahabîlerin
görüş ve değerlendirmeleri sonraki dönem müslümanları tarafından bir ölçüt
kabul edildiğinden, onların bazı şahıs, topluluk ve devletlerle ilgili
görüşleri de büyük önem kazanmaktadır. Bu bağlamda sahabîlerin, dünya tarihini
etkileyen ve halen de etkilemekte olan Türklerle ilgili görüş ve
değerlendirmelerinin de incelenmesi gerekmektedir. Zira İslam tarihi
kaynaklarımızda Türklerin kökeni, fizikî görünümleri ve bazı karakteristik
özelliklerinden bahseden rivayetler bulunmaktadır.

İslam’ın zuhuru esnasında Arapların ve
özelde ilk müslümanların Türkleri tanıması meselesi tartışılsa da, ashâbın bu
millet hakkında bilgi sahibi olması pek çok açıdan mümkün görünmektedir. Zira
Mekkelilerin uluslararası imtiyazlar elde edip büyük çaplı ticaret yapmaları,
tarihi İpek Yolu üzerinde Türklerin yaşadığı pek çok şehrin bulunması, Cahiliye
şairlerinin şiirlerinde Türklerden söz edilmesi, yabancıların Mekke’de ikamet
etmeleri, komşu devletler Bizanslılar ve Sasanîlerin Türklerle olan ilişkileri,
savaşları gibi hadiseler bu karşılaşmayı ve tanımayı mümkün kılmaktadır.

Sahabîlere
göre Türkler, müslüman olma potansiyeli yüksek, nüfusu kalabalık ve güçlü
insani karakterlere sahip bir millettir. Ancak başlangıçta Türkler,
ilişilmemesi gereken tehlikeli düşmanlar olarak nitelendirilmiştir.
Müslümanlar, Türklerin sınır komşuları olan Bizans İmparatorluğu ve Sasanî
İmparatorluğu’yla fiilen savaş halindeydiler. Türkler dışarda Çin istilasına
karşı mücadele verirlerken, içerde taht kavgaları gibi sorunlarla meşguldüler. Bu
yüzden taraflar savaşmak yerine birbirlerini anlamaya ve temkinle yaklaşmaya
çalışmışlardır. Savaş kaçınılmaz olduğunda da birbirlerinin üzerine cesaretle
yönelmişlerdir. Sahabe devrinin sonlarına doğru Kafkasya, Horasan ve
Mâverâünnehir bölgelerinde Türklerle savaşılmıştır.

Bu noktada
Türklerin sahâbeye nasıl baktığı meselesi de önem kazanmaktadır. Öyle ki
Türkler ashâbı, ulvi gayelerle hareket eden insanlar olarak görmüşler ve
savaşma konusunda pek istekli davranmamışlardır. Bu yüzden olsa gerek Türklerin
Kafkaslarda Bâbu’l-Ebvâb’ın (Demirkapu), Orta Asya’da Ceyhun Nehri’nin ardına
kadar çekildikleri görülmüştür. Türkler (kitlesel olarak) müslüman olmadan önce
de sahabîlere ve mezarlarına saygı ve hürmet göstermişlerdir. Bu tür
yaklaşımların Türklerin İslamlaşmasını olumlu etkilediği söylenebilir. İlk
devirlerde Türkler arasında kitlesel olmasa da bireysel müslümanlaşanlar
olmuştur. Emevîlerin mevâli politikaları ve süregelen savaşlar İslamlaşmayı
yavaşlatmışsa da Abbasî ihtilaline en büyük desteğin Türklerin yoğun yaşadığı
Horasan ve Mâverâünnehir halkından geldiği bilinmektedir.

Bu çalışmada,
temel İslâm tarihi kaynakları ve hadis külliyâtı esas alınarak, Hz.
Peygamber’in ve sahabîlerin Türklerin kökeni, fizikî görünümleri ve bazı insani
özelliklerini anlatan rivayetler üzerinde durulmaktadır. Amacımız ilk İslam
fetihleri süresince sahabîlerin Türklerle olan ilişkilerini, onların Türklere
dair olumlu ve olumsuz kanaatlerini tüm yönleriyle ortaya koymaktır.

 

 

 

 

 

Anahtar Kelimeler

Sahâbîler, Türkler, Tanıma, Yâfes, Kantûrâ

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm (ö. 211/826-27), el-Muṣannef, thk. Ḥabîbürrahmân el-Aʻzamî, I-XII, Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1403/1983.
• Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Feḍâilü’ṣ-ṣaḫâbe, thk. Muhammed Abbâs, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1403/1983.
• Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Müsned, thk. Şuʻayb el-Arnaût v.dğr., I-L, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1416-1421/1995-2001.
• Ali, Cevâd, el-Mufassal fî Târîḫi’l-ʻArab kable’l-İslâm, I-X, Manşûrâtü eş-Şerîf er-Raḍî, Bağdad 1380/1961.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. ʻAbdillâh (ö. 400/1009), el-Evâil, thk. Muhammed es-Seyyid el-Vekîl, Dâru’l-Beşîr, Tanta 1403/1987.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed (ö. 855/1451), ʻUmdetü’l-ḳârî şerhu Saḥîḥi’l-Buḫârî, I-XXV, Daru’l-Fikr, Beyrut ts.
• Azîmâbâdî, Muhammed Şemsülḥak (ö. 1329/1911), ʻAvnü’l-ma‘bûd şerhu Süneni Ebî Dâvud, I-XVI, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1990.
• Belâzürî, Ebu’l-ʻAbbâs Ahmed b. Yahyâ (ö. 279/892-93), Ensâbü’l-eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, I-XIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1417/1996.
• Belâzürî, Ebu’l-ʻAbbâs Ahmed b. Yahyâ (ö. 279/892-93), Fütûḥu’l-büldân, nşr. Ömer Enîs et-Tabbâʻ, Müessesetü’l-Meʻârif, Beyrut 1407/1987.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Ḥüseyn (ö. 458/1066), Delâilü’n-nübüvve ve maʻrifetü aḥvâli sâḥibi’ş-şerîʻa, nşr. Abdülmu‘ṭî Ḳal‘acî, I-VII, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut: 1988.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Ḥüseyn (ö. 458/1066), es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Abdülkâdir Atâ. I-XI, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1424/2003.
• Beyhakî, Ebu’l-Ḥasen Ẓâhiruddîn Ali b. Zeyd (ö. 565/1164), Târîḫu Beyhak, nşr. Yûsuf el-Hâdî, Dâru Akra’, Dımaşk 1425/2004.
• Bezzâr, Ahmed b. İbrâhîm (ö. 292/905), Müsned, thk. Mahfûẓurraḥmân Zeynullah-ʻÂdil b. Sa‘d, I-XVIII, Mektebetü’l-ʻUlûm ve’l-Ḥikem, Medine 1409-1430/1988-2009.
• Buhârî, Ebû ʻAbdillâh Muhammed b. İsmâʻîl (ö. 256/870), Sahîh, thk. Mustafâ Dîb el-Bugā, I-VII, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1414/1993.
• Câḥıẓ, ʻAmr b. Baḥr (ö. 255/869), el-Beyân ve’t-tebyîn, thk. Abdüsselâm Hârûn, I-IV, Mektebetü’l-Ḫâncî, Kahire 1418/1998.
• Câḥıẓ, ʻAmr b. Baḥr (ö. 255/869), Kitâbü’l-Bursân ve’l-ʻurcân ve’l-ʻumyân ve’l-hûlân, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1410/1990.
• Dadan, Ali, Eski Araplara Göre Türkler, Hikmetevi Yay., İstanbul 2018.
• Dîneverî, Ebû Ḥanîfe Ahmed b. Dâvud (ö. 282/985), el-Aḫbârü’t-ṭıvâl, thk. Abdülmün‘im Âmir, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʻArabî, Kahire: 1379/1960.
• Diyârbekrî, Ḥüseyin b. Muhammed (ö. 990/1582), Târîḫu’l-ḫamîs fî aḥvâli enfesi nefîs, I-II, Müessesetü Şaʻbân, Beyrut ts.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as (ö. 275/889), Sünen, thk. Şu‘ayb el-Arnaût v.dğr., I-VII, Dâru’r-Risâleti’l-ʻÂlemiyye, Dımaşk 1430/2009.
• Ebû Nuʻaym el-İsfahânî (ö. 430/1038), Maʻrifetü’ṣ-ṣahâbe, thk. Âdil b. Yûsuf el-Azâzî, I-VII, Dâru’l-Vatan, Riyad 1419/1998.
• Ebû Nuʻaym el-İsfehânî (ö. 430/1038), Delâilü’n-nübüvve, thk. Muhammed Ravvâs Kalʻacî-Abdülber Abbâs, I-II, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 1406/1986.
• Ebü’l-ʻArab, Muhammed b. Ahmed et-Temîmî (ö. 333/945), Kitâbü’l-Mihan, thk. Yahya Vüheyb el-Cebbûrî, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1427/2006.
• Ebü’l-Fidâ, ʻİmâdüddîn İsmâʻîl b. Ali (ö. 732/1331), el-Muḫtasar fî târîhi’l-beşer, I-IV, el-Matbaʻatü’l-Ḥuseyniyyeti’l-Mıṣrıyye, Kahire 1324/1907.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ, el-Külliyyât muʻcem fi’l-mustalahât ve’l-fürûku’l-lüğaviyye, nşr. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1998.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. ʻAbdillah (ö. 250/864), Aḫbâru Mekke ve mâ câe fîhâ mine’l-âsâr, thk. Rüşdî es-Sâlih Melhas, I-II, Dâru’l-Endelüs, Beyrut 1403/1983.
• Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210), Mefâtîḥu’l-gayb, I-XXXII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1420/1981.
• Fâkihî, Ebû ʻAbdillâh Muhammed b. İshâk (ö. 278/891-92), Aḫbâru Mekke, thk. Abdülmelik b. ʻAbdillah b. Dehîş, I-VI, Dâru Hıdr, Beyrut 1417/1996.
• Gündüz, Tufan, Kur’ân ve Kılıç Türkler Nasıl Müslüman Oldu?, Yeditepe Yay., İstanbul 2018.
• Hâkim en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014), el-Müstedrek ‘ale’ṣ-Ṣaḥîḥayn, thk. Mustafa Abdülkâdir ʻAtâ, I-V, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1422/2002.
• Hâkim et-Tirmizî (ö. 320/932), Nevâdiru’l-uṣûl fî eḥâdîsi’r-Resûl, thk. Abdurrahman ʻUmeyra, I-IV, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1412/1992.
• Halîfe b. Hayyât (ö. 240/854-55), Kitâbü’t-Ṭabaḳât, thk. Ekrem Diyâ el-Ömerî, Matbaʻatü’l-ʻÂnî, Bağdat 1387/1967.
• Halîfe b. Hayyât (ö. 240/854-55), Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyât, thk. Ekrem Diyâ el-Ömerî, Dâru Taybe, Riyad 1397/1985.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi (trc. Salih Tuğ), İrfan Yay., İstanbul 1990.
• Haṭîb el-Bagdâdî (ö. 463/1071), Kitâbü’l-Buḫelâ’, nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî-el-Ceffân ve’l-Câbî, Dâru İbn Hazm, Limassol-Beyrut 1421/2000.
• Haṭîb el-Bagdâdî (ö. 463/1071), Tâlî Telḫîsi’l-müteşâbih, nşr. Ebû ʻUbeyde Meşhûr b. Ḥasen – Ebû Ḥuzeyfe Ahmed eş-Şüḳayrât, I-II, Dâru’s-Samîʻî, Riyad 1418/1997.
• Haṭîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), Târîḫu Bagdâd, thk. Beşşâr ʻAvvâd Maʻrûf, I-XVII, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1421/2000.
• Haṭṭâbî, Ḥamd b. Muhammed (ö. 388/998), Me‘âlimü’s-sünen, Nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâḫ, I-IV, Matba‘atü’l-ʻİlmiyye, Halep 1932-1934.
• Heysemî, Ali b. Ebî Bekr (ö. 807/1405), Gāyetü’l-maḳṣad fî zevâidi’l-Müsned, thk. Hallâf Mahmûd Abdüssemiʻ, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut: 1421/2001.
• Heysemî, Ali b. Ebî Bekr (ö. 807/1405), Keşfü’l-estâr ʻan-zevâidi’l-Bezzâr ʻale’l-Kütübi’s-sitte, thk. Ḥabîbürraḥmân el-A‘ẓamî, I-V, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1399/1979.
• Heysemî, Ali b. Ebî Bekr (ö. 807/1405), Mecmaʻu’z-zevâid ve menba‘u’l-fevâid, tsh. Ḥüsâmeddin el-Ḳudsî, I-X, Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, Beyrut ts.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Aḥmed b. Muḥammed (ö. 328/940), el-ʻIḳdü’l-ferîd, thk. Müfîd Muhammed Ḳamîha, I-IX, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut: 1404/1983.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. ʻAbdillah (ö. 463/1071), el-İstî‘âb fî ma‘rieti’l-aṣḥâb, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, I-IV, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1412/1992.
• İbn Abdülhakem, Ebu’l-Ḳāsım ʻAbdurrahmân b. ʻAbdillâh (ö. 257/870), Fütûhu Mıṣr ve’l-Magrib, thk. Ali Muhammed Ömer, Mektebetü’s-Seḳâfeti’d-Dîniyye, Kahire 1425/2004.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Ḳāṣım Ali b. el-Ḥasen (ö. 571/1176), Târîḫu Medîneti Dımaşḳ, thk. Ömer b. Garâme el-ʻAmravî, I-LXXX, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1415-1420/1995-2000.
• İbn ʻAsem, Ahmed b. ʻAsem el-Kûfî (ö. 320/932), Kitâbü’l-Fütûḥ, thk. Ali Şîrî, Dâru’l-Aḍvâ, I-VIII, Beyrut 1411/1991
• İbn Ebû ʻÂsım, Ahmed b. ʻAmr (ö. 287/900), el-Âhâd ve’l-mesânî, thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire, I-VI, Dâru’r-Râye, Riyâd 1411/1991.
• İbn Ebû Hayseme, Ahmed b. Züheyr (ö. 279/892-893), et-Târîḫu’l-kebîr, thk. Salâḥ b. Fethî Helel, I-II, Dâru’l-Fârûḳi’l-Ḥadîsiyye, Kahire 1427/2006.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullah b. Muhammed (ö. 235/849), el-Muṣannef, thk. Muhammed ʻAvvâme, I-XXVI, Dâru’l-Ḳıble-Müessesetü ʻUlûmi’l-Ḳur’ân, Cidde-Dımaşk 1427/2006.
• İbn Ebü’l-Ḥadîd, Abdülhamîd b. Hibetillâh (ö. 656/1258), Şerhu Nehci’l-belâga, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-XXI, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1416/1996.
• İbn Habîb, Muhammed b. Habîb (ö. 245/860), el-Münemmak fî aḫbâri Ḳureyş, thk. Hûrşîd Ahmed Fârûk, ʻÂlemü’l-Kütüb, Beyrut 1405/1985.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-ʻAsḳalânî (ö. 852/1449), Fetḥu’l-bârî bi-şerhi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, I-XIII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1379/1960.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 808/1406), Rıḥle, nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1424/2004.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 808/1406), Târîḫ, nşr. Ḫalîl Şehâde, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1421/2000.
• İbn Ḥamdûn, Muhammed b. el-Ḥasen (ö. 562/1167), et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye, thk. İhsân ʻAbbâs-Bekr ʻAbbâs, I-X, Dâru Sâdır, Beyrut 1417/1996.
• İbn Ḥazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî (ö. 456/1064), Cemheretü’l-enṣâbi’l-ʻArab, thk. Abdüsselam M. Harun, Dârü’l-Meʻârif, Kahire 1382/1962.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân (ö. 354/965), Sahîhu İbn Ḥibbân bi-tertîbi İbn Balabân, thk. Şuʻayb el-Arnaût, I-XVIII, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1414/1993.
• İbn Hişâm, Abdülmelik b. Hişâm (ö. 218/833), es-Sîretü’n-nebeviyye, thk. Mustafâ es-Sekkâ v.dğr., I-II, Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1375/1955.
• İbn Ḫurdâẕbeh, Ebu’l-Ḳāṣım ʻUbeydullah b. ʻAbdillah (ö. 300/913-14), Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik, nşr. Michael Jan de Goeje, Dâru Sâdır, Beyrut 1889.
• İbn İshâk, Muhammed b. İsḥâk (ö. 151/768), Kitâbü’s-Siyer ve’l-meğâzî, thk. Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1398/1978.
• İbn Kesîr, İsmâ‘îl b. Ömer (ö. 774/1373), el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XXI, Dâru Hicr, Kahire 1417-1419/1997-1999.
• İbn Ḳuteybe, Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), Kitâbü’l-Me‘ârif, thk. Servet ‘Uḳḳāşe, Dâru’l-Me‘ârif, Kahire ts.
• İbn Ḳuteybe, Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), ʻUyûnü’l-aḫbâr, nşr. Yûsuf Ali Tavîl, I-IV, Dârü’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1406/1986.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd (ö. 273/887), es-Sünen, thk. Şuʻayb el-Arnaût v.dğr., I-V, Dâru’r-Risâleti’l-ʻÂlemiyye, Beyrut 1430/2009.
• İbn Mâkûlâ, Ali b. Hibetillâh (ö. 475/1082), el-İkmâl fî refʻi’l-irtiyâb ʻani’l-mü’telif ve’l-muḫtelif mine’l-esmâ’ ve’l-künâ ve’l-ensâb, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî, I-VII, Dâru’l- Kitâbi’l-İslâmî, Kahire 1993.
• İbn Manẓûr, Muhammed b. Mükerrem (ö. 711/1311). “s-h-b”, “k-b-l”, Lisânü’l-ʻArab. I-XV, Dâru Ṣâdır, Beyrut ts., I, 519, XI, 581.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d (ö. 230/845), eṭ-Ṭabakâtü’l-kebîr, thk. Ali Muhammed Ömer, I-XI, Mektebetü’l-Ḫancî, Kahire 1421/2001.
• İbn Vehb, Abdullah b. Vehb (ö. 197/813), el-Câmiʻ fi’l-ḥadîs, nşr. Mustafa Hasan Hüseyin Muhammed Ebü’l-Ḫayr, I-II, Dâru İbni’l-Cevzî, Demmâm 1416/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahmân b. Ali (ö. 597/1201), Keşfü’l-müşkil min ḥadîsi’ṣ-Ṣaḥîḥayn, thk. Ali Hüseyn el-Bevvâb, I-IV, Dâru’l-Vatan, Riyad 1417/1997.
• İbnü’l-Caʻd, Ali b. el-Ca‘d (230/840-41), Müsned, nşr. ʻÂmir Ahmed Ḥaydar, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1416/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahmân b. Ali (ö. 597/1201), Telḳîḥu fühûmi ehli’l-eser fî ‘uyûni’t-târîḫ ve’s-siyer, Dâru’l-Erḳam, Beyrut 1418/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Se‘âdât Mecdüddîn b. Muhammed (ö. 606/1210), Câmi‘u’l-uṣûl fî eḥâdîsi’r-Rasûl, thk. Abdülkâdir el-Arnaût v.dğr., I-XII, Mektebetü Dâri’l-Beyân, Beyrut 1389- 1392/1969-1972.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Se‘âdât Mecdüddîn b. Muhammed (ö. 606/1210), en-Nihâye fî garîbi’l-ḥadîs, thk. Ṭâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, I-V, Dâru İḥyâi’t- Türâsi’l-‘Arab, Beyrut ts.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî (ö. 630/1233), Üsdü'l-gābe fî maʻrifeti’ṣ-ṣaḥâbe, thk. Ali Muhammed Mu’avvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-VIII, Dâru’l-Kütübi’l- ʻİlmiyye, Beyrut 1415/1994.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-Târîḫ, thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâḍî-Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk, I-XI, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1407- 1424/1987-2003.
• İbnü’l-ʻİbrî, Yuhannâ Mâr Grigorius b. Tâciddîn (ö. 685/1286), Târîḫu muḫtasari’d-düvel, nşr. Antuvan Sâliḥânî el-Yesûʻî, Dâru’r-Râidi’l-Lübnânî, Beyrut 1403/1983.
• İbnü’l-Mücâvir, Yûsuf b. Yaʻḳūb (ö. 630/1233), Târîḫu’l-müstebṣır, nşr. Memdûḥ Ḥasen Muhammed, Mektebetü’s-Seḳâfeti’d-Dîniyye, Kahire 1416/1996.
• İbnü’l-Mülaḳḳın, Ömer b. Ali (ö. 804/1401), et-Tavzîh li-şerhi’l-Câmiʻi’ṣ-ṣaḥîḥ, thk. Dâru’l-Felâḥ, I-XXXVI, Dâru’n-Nevâdir, Dımaşk 1429/2008.
• İbnü’l-Verdî, Ömer b. el-Muẓaffer (ö. 749/1349), Târîḫ, Kahire: h.1285.
• İdrîsî, Muhammed b. Muhammed es-Sıkıllî (ö. 560/1165), Nüzhetü’l-müştâḳ fî iḫtirâḳı’l-âfâḳ, Mektebetü’s-Siḳâfeti’d-Dîniyye, Kahire 1422/2002.
• Ḳalḳaşendî, Ebü’l-ʻAbbâs Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Ḳalâidü’l-cümân fi’t-taʻrîf bi-ḳabâili’l-ʻArabe’z-zemân, thk. İbrahim el-Ebyârî, Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, Kahire-Beyrut 1402/1982.
• Ḳalḳaşendî, Ebü’l-ʻAbbâs Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Nihâyetü’l-ereb fî maʻrifeti’l-enṣâbi’l-ʻArab, thk. İbrahim el-Ebyârî, Dârü’l-Kütübi’l-Lübnânî, Beyrut 1400/1980.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed (ö. 682/1283), Âsârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʻibâd, Dâru Sâdır, Beyrut ts.
• Kilâʻî, Süleyman b. Musa (ö. 634/1237), el-İktifâ bi-taḍammenihû min megâzî Resûlillâh ve selâsetü’l-ḫülefâ, thk. Kemalüddin İzzeddin Ali, ʻÂlemü’l-Kütüb, Beyrut 1417/1997.
• Kirmânî, Muhammed b. Yûsuf (ö. 786/1364), Saḥîḥu’l-Buḫârî bi-şerhi’l-Kirmânî, I-XXV, Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, Beyrut 1401/1981.
• Kurṭubî, Ahmed b. Ömer (ö. 656/1258), el-Müfhim li-mâ eşkele min telḫisi kitâbi Müslim, nşr. Muḥyiddin Dîb Müstû v.dğr., I-VII, Dâru İbn Kesîr, Beyrut, 1996.
• Maḳdisî, el-Muṭahhar b. Ṭâhir (ö. 355/966), Kitâbü’l-Bed’i ve’t-târîḫ, I-VI, Mektebetü’s-Seḳâfeti’d-Dîniyye, Kahire ts.
• Maḳdisî, Muhammed b. Ahmed (ö. 390/100), Aḥsenü’t-teḳāsîm, Mektebetü Medbûlî, Kahire 1991.
• Maḳrîzî, Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), el-Ḫıtatü’l-Maḳrîziyye, thk. Halil el-Mansûr, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1419/1998.
• Mâlik b. Enes (ö. 179/795), Muvaṭṭa’, thk. Muhammed Mustafâ el-A‘ẓamî, I-VIII, Müessesetü Zâyed b. Sulṭân, Abudabi 1425/2004,
• Mesʻûdî, Ebü’l-Ḥasen Ali b. el-Ḥuseyn (ö. 345/956), Aḫbâru’z-zamân, Dâru’l-Endelüs, Beyrut 1416/1996.
• Mesʻûdî, Ebü’l-Ḥasen Ali b. el-Ḥuseyn (ö. 345/956), Murûcü’ẕ-ẕeheb, thk. Yûsuf Es‘ad Dâgır, I-IV, Dâru’l-Hicre, Ḳum 1409/1984.
• Mizzî, Yûsuf b. ez-Zekî (ö. 742/1341), Tuḥfetü’l-eşrâf bi-maʻrifeti’l-eṭrâf, thk. Abdüssamed Şerefüddin, I-XIV, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1403/1983.
• Mukâtil b. Süleymân (ö. 150/767), Tefsîr, thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte, I-V, Müessesetü’t-Târîḫi’l-ʻArabî, Beyrut 1423/2002.
• Murtazâ ez-Zebîdî (ö. 1205/1791). “e-n-f”, “t-r-k”, “ẕ-l-f”, “ḳ-n-ṭ-r”, Tâcü’l-ʻarûs, thk. Komisyon, I-XL, et-Türâsü’l-ʻArabî, Kuveyt 1965-2001, XIII, 486, XVI, 34, XXIII, 39, 320, XXVII, 93.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc (ö. 261/875), Sahîh, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâḳî, I-V, Dâru İḥyâi’l-Kütübi’l-ʻArabiyye, Kahire 1412/1991.
• Müttakî el-Hindî (ö. 975/1567), Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-ef‘âl, tsh. Bekrî Hayyânî-Ṣaffet es-Seḳḳâ, I-XVI, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1405/1985.
• Nesâî, Ahmed b. Şu‘ayb (ö. 303/915), Sünen, I-VIII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut ts.
• Nüveyrî, Ahmed b. ʻAbdilvehhâb (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, thk. Müfîd Kumeyhâ, I-XXXIII, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1424/2004.
• Rûyânî, Muhammed b. Hârûn (307/919-20), Müsned, nşr. Eymen Ali Ebû Yemânî, I-III, Müessesetü Ḳurṭuba, Kahire 1416/1995.
• Semʻânî, Abdülkerim b. Muhammed (ö. 562/1166), el-Enṣâb, thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, I-V, Dâru’l-Cenân, Beyrut 1408/1988.
• Sıbṭ İbnü’l-Cevzî (ö. 654/1256), Mir’âtü’z-zamân, thk. Muhammed Berekât v.dğr., I-XXIII, Dâru’r-Risâleti’l-ʻÂlemiyye, Dımaşk 1434/2013.
• Sirâcüddîn İbnü’l-Verdî (ö. 861/1457), Ḫarîdatü’l-ʻacâib, thk. Enver Mahmûd Zennâtî, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire 1428/2008.
• Suhârî, Ebü’l-Münẕir Seleme b. Müslim (ö. 511/1117), el-Enṣâb, thk. Muhammed İhsân en-Naṣ, b.y., 1428/2006.
• Süheylî, Abdurrahmân b. ʻAbdillah (ö. 581/1185). er-Ravḍü’l-ünüf. Nşr. Abdurrahman el-Vekîl. 7 cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1387-1400/1967-1980.
• Süyûṭî, Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), Câmi‘u’l-eḥâdîs, haz. Abbas Ahmed Sakr-Ahmed Abdülcevâd, I-XXI, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1414/1994.
• Süyûṭî, Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), ed-Dürrü’l-mensûr, thk. Abdullah b. Abdülmuḥsin et-Türkî, I-XVII, Merkezü Ḥicr, Kahire 1424/2003.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), Halifeler Tarihi (trc. Onur Özatağ), Ötüken Yay., İstanbul 2014.
• Süyûti, Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), el-Le’âli’l-maṣnûʻa fi’l-eḥâdîsi’l-mevḍûʻa, I-II, Dâru’l-Maʻrife, Beyrut ts.
• Şâmî, Muhammed b. Yûsuf (ö. 942/1566), Sübülü’l-hüdâ, thk. Mustafâ Abdülvâhid v.dğr., I-XII, Kahire 1417-1419/1997-1999.
• Ṭaberânî, Süleymân b. Ahmed (ö. 360/971), el-Muʻcemü’l-kebîr, thk. Ḥamdî Abdülmecîd es-Selefî, I-XV, Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire ts.
• Ṭaberânî, Süleymân b. Ahmed (ö. 360/971), Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, thk. Ḥamdî Abdülmecîd es-Selefî, I-IV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1409-1416/1989-1996.
• Ṭaberî, Muhammed b. Cerîr (ö. 310/923), Târîḫu’l-ümemi ve’l-mülûk, thk. Muhammed Ebü’l-Faḍl İbrâhîm, I-XI, Dâru’l-Me‘ârif, Kahire ts.
• Ṭaberî, Muhammed b. Cerîr (ö. 310/923), Tehẕîbü’l-âsâr Müsnedü ʻAbdillâh b. ʻAbbâs, nşr. Maḥmûd Muhammed Şâkir, I-II, Matbaʻatü’l-Medenî, Kahire 1982.
• Ṭammâs, Ḥamdû, Divânu Nâbiga ez-Zübyânî, Dârü’l-Meʻârif, Beyrut 1426/2005.
• Ṭayâlisî, Süleyman b. Dâvud (ö. 204/819), Müsned, thk. Muhammed b. Abdilmuhsin et-Türkî, I-IV, Dâru Hicr, Kahire 1419/1999.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa (ö. 279/892), Sünen, thk. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr., I-V, Şirketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî, Mısır 1962-1977.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü, İSAM Yay., İstanbul 2010.
• Vâḥidî, Ali b. Ahmed (ö. 468/1076), el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1415/1994.
• Vâḳıdî, Muhammed b. Ömer (ö. 207/823), Fütûḥu’ş-Şâm, nşr. Abdüllatîf Abdurrahmân, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1417/1997.
• Vâḳıdî, Muhammed b. Ömer (ö. 207/823), Kitâbü’l-Megāzî, thk. Marsden Jones, ʻÂlemü’l-Kütüb, Beyrut 1404/1984.
• Yaʻḳūbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kūb (ö. 292/905), Târîḫu’l-Ya‘ḳūbî, thk. Abdülemîr Mühennâ, I-II, Dâru’l-ʻÂlemî, Beyrut 1431/2010.
• Yaʻḳūbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kūb (ö. 292/905), el-Büldân, nşr. Muhammed Emîn ed-Dannâvî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.Yâḳūt el-Ḥamevî (ö. 626/1229), Muʻcemü’l-büldân, I- V, Dâru Ṣâdır, Beyrut1397/1988.
• Ẕehebî, Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1348), Târîḫu’l-İslâm, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, I-LIII, Dâru’l-Kütübi’l-ʻArabî, Beyrut 1986-2000.
• Zübeyrî, Muṣ‘ab b. ʻAbdillah (ö. 236/851), Kitâbü Nesebi Ḳureyş, nşr. E. Lévi-Provençal, Dâru’l-Meʻârif, Kahire ts.