ŞAM HANEFÎ KADISI NECMEDDİN TARSÛSÎ’NİN KİTABÜ’T-TEVÂRÎH’İ: (TAHKİK - TERCÜME - DEĞERLENDİRME)

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 176 - 200, 29.06.2020

Ömer Sadıker

https://doi.org/10.30627/cuilah.726752

Cited By: 1

Öz

Memlükler
dönemi ilim adamları tarafından sultan ve devlet ricalinin destekleri ve
teşvikleri ile çok yönlü zengin bir edebiyat meydana getirilmiştir. Bunda
vakfiyeler aracılığıyla inşa edilen dört mezhebe ait medreselerin faaliyetlerinin
de olumlu etkisi olmuştur. Şafiiler başta olmak üzere bu medreselerde Hanefî,
Maliki ve Hanbeli mezhebine mensup müderrisler ve kadılar yetişmiştir. Bu
atmosferde yetişen âlimler İslami ilimlerin her alanında kendini ifade etme imkânı
bulmuş; özgün ve derinlikli eserler ortaya koymuşlardır. Eserlerin başında
tarih, teracim ve tabakat türü eserler gelmiştir. Hemen her mezhepte kurucusundan
kendi dönemine kadar etkin liderlerin biyografisinin yapıldığı tabakat, teracim
ve vefeyât türü eserler yazılmıştır. Bununla beraber muasır kişilerin kaleme alındığı
eserler de kaleme alınmıştır. Söz konusu çalışmayı yapan âlimlerden biri de
Türk asıllı, dedeleri Tarsus’tan Şam’a gelmiş olan Necmeddin Tarsûsî’dir. İlmiyi
sınıfı bir aileden gelen Tarsûsî, “Ürcuze fi Vefeyâti’l-Aʻyân min Mezhebi
Ebî Hanîfeti’n-N’umân” adlı eseriyle Ebû Hanîfe’den (ö. 150) Alâaddin Türkmânî’ye
(ö. 750) kadar Hanefî âlimlerin vefat tarihlerini konu edinen vefeyat türünden
bir eser ortaya koymuştur. Ayrıca Kitabü’t-Tevârîh adıyla 664 yılından kendi
zamanına kadar Şam’da kadılık yapan Hanefî kâdılkudâtların başka bir ifadeyle
muasır hanefî âlimlerinin biyografilerini de yazmıştır. Çalışmamızda
incelediğimiz eser de Kitabü’t-Tevârih’tir. Kitabü’t-Tevârîh, Tarsûsî’nin 54
bölümden oluşan el-Feâidü’l-Fıkhiyye adlı 1000 beytlik manzumesinin ve
ed-Dürretü’s-Seniyye fi’l-Fevâidi’l-Fıkhiyye adlı şerhinin 13 beytlik son
bölümüdür. Eserin bu bölümünün çalışma konusu edilmesinde bölümün Şam tarihçileri
olarak bilinen Nuaymî (ö. 927) ve İbn Tolun’un (ö. 953) eserlerine kaynaklık
etmesi yatmaktadır. Bununla ilgili çalışmamız da yayın aşamasındadır. Özellikle
İbn Tolun’un “Kudâtu Dımaşk” olarak bilinen “es-Sağru’l-Bessâm fi Zikri men
Vülliye Kadâe’ş-Şâm” adlı eserinin ilk dokuz Hanefî kadısı neredeyse
Kitabü’t-Tevârih’in aynısıdır. Bölüm h. 664 yılında Şam’a kâdılkudât olarak İbn
Ata’dan başlayarak h. 746 yılı babası İmadüddin Tarsûsî’nin kadılığı bırakıp
kendisinin geçmesini ifade etmesiyle son bulmaktadır. Eser, kadıların doğum,
vefat ve kadılık tarihlerini ebced sembolleriyle ifade eden nazımla başlamıştır.
Sonra da şerh edilerek dokuz kadının hayatına dair önemli bigiler verilmiştir.
Şerhte sembollerin karşılığı olan tarihlerin açıklamasına ilaveten, kadıların
hocaları, öğrencileri, ilgi duydukları eserler, öne çıktıkları yönler, görev
yaptığı medreseler, tayinleri, terfileri, azilleri, bazılarının da edebi
yönleri ele alınmıştır. Bu yönüyle teracim özelliği taşıyan eser Moğol istilası,
halkla münasebetler, iktidar ulema ilişkisi gibi siyasi ve sosyokültürel yönü
ortaya koymasıyla da tarih niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Biyografi, Hanefi kadılar, el-Fevaidü'l-Fıkhiyye, Kitabü't-Tevarih, Necmeddin Tarsusi

Destekleyen Kurum

Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri

Proje Numarası

SBA-2020-11994

Teşekkür

Çalışma, Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri SBA-2020-11994 kodlu bireysel araştırma projesiyle desteklenmiştir.

KİTABÜ’T-TEVARİH WHİCH BELONG TO NECMEDDİN TARSUSİ WHO İS A QADI İN DAMASCUS: (REVİEW, TRANSLATİON AND EVALUATİON)

Öz

  

With the support and encouragement of
sultans and statesmen was created a rich versatile literature by scientists in
Mamluks period. The emergence of this situation has also had a positive effect
on the madrasah activities of four sects built through foundations. In these
madrasas, the professors and muslim judges were trained belonging to Hanafi,
Maliki and Hanbeli sects, especially the Shafiis sect. in the context of this
idea, scholars had the opportunity to express themselves in every field of
Islamic sciences; they have created original Works and in depth works. History,
biography and obituary works are at the peak of these works. In almost all
denominations, obituary and biography works were written, where the biography
of effective leaders was made from its founder to its own period. One of the
scholars doing this kind of work is Necmeddin Tarsusi who Turkish-born and came
to Damascus from Tarsus. Tarsusi who came from a family of wise class produced
his work named “Ürcuze fi Vefeyâti’l-Aʻyân min Mezhebi Ebî Hanîfeti’n-N'umân” which a type
of death that deals with the death dates of Hanafi scholars who passed away
from Ebû Hanîfe (d.150) to Alâaddin Türkmânî (d. 750). In addition, he wrote
the biographies of Hanefî kâdılkudât who was a judge in Damascus from 664 until
his time with the name of Kitabü-Tevârîh. Our study is about the work which
name is Kitabü-Tevârîh. This work consisting of fifty-four episodes of Tarsûsi
is the last chapter of thirteen couplets of the verse of its named
“ed-Dürretü’s-Seniyye fi'l-Fevâidi'l-Fıkhiyye” and the verse of a thousand
couplets called al-Feâidü'l-Fıkhiyye. The study of this part of the work is due
to the fact that the section was the source of the works of Nuaymî and İbn
Tolun that known as Damascus historians. Our study which examines the source of
the work for later studies is also in the publishing phase. Especially the
ranking of the first nine Hanafi qadı in the es-Sağru'l-Bessâm fi Zikri men
Vülliye Kadâe'ş-Şâm which work is name and belong to İbn Tolun is almost the
same as Kitabü't-Tevârih. Kitabüt-Tevârîh starts from Ibn Ata who is appointed
as a kâdılkudât in Damascus in hijri 664 and it ends with the replacement of
his father İmadüddin Tarsûsî who to be fired from muslim judge in hijri 746.
The work begins with the verse which expresses important dates related to
muslim judge such as birth, death and the history of judgment with their letter
symbols. Then, important information was given one by one about the lives of
nine muslim judge. In this context, in addition to the explanation of the dates
corresponding to the symbols in the annotation, the teachers of muslim judges,
their students, the works they are interested in, the features they stand out,
the madrasahs where they work, their appointments, their promotions, be fired
from muslim judge and literary interests some of which are also discussed. In
this context, this work which encompasses a biography is also a historical
feature by contacting details such as the Mongolian invasion and its impact on
society, the relationship between management and scholars and thus revealing
its the political and sociocultural results.

Anahtar Kelimeler

Biography, Hanafi Muslim Judge, el-Fevâidü’l-Fıkhiyye, Kitabü’t-Tevârîh, Necmeddin Tarsûsî

Proje Numarası

SBA-2020-11994

Kaynakça

• Asım Efendi, Seyyid (ö. 1235). el-Okyanûsü’l-Basît fi Tercümeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. Meclisi Aʻyân Kütüphanesi: 1328.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Döneminin (648-923/1250-1517) Öne Çıkan Vefeyât, Tabakât Ve Terâcim Eserleri”, ÇÜİFD, 16/2, 1-38, 2016.
• Ayaz, Fatih Yahya. "Memlüklerin Tarsus’u Fethi", İSTEM, ss.197-217, 2011.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler Dönemi Vezirlik. İstanbul: İSAM 2009.
• Ayaz, Fatih Yahya. Türk Memlükler Dönemi Saray Ağalığı (Üstâdârlık). İstanbul: İFAV, 2008.
• Etik, Arif. Ferheng-i Farisî. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, t.y.
• Hamevî, Yakut (ö. 626). Muʻcemu’l-Büldân. Beyrut: Daru’l-Fikir, t.y.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ (ö. 774). el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin, Kahire: Daru Hicr, 1997.
• İbn Râfiʻ, Takiyyüddin Muhammed (ö. 774), el-Vefeyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1402.
• İbn Tağrîberdî (ö. 874). en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısır ve’l-Kahire. Mısır: Daru’l-Kütüb, t.y.
• İbn Tolun, Şemseddin (ö. 953). el-Kalâidü’l-Cevheriyye fî Târîhi’s-Sâlihiyye. thk. M. A. Dehmân. Dımaşk: Mutbûâtü Mecmaı’l-Lügati’l-Arabiyye, 1980.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebûbekir (ö. 736’dan sonra). Kenzü’d-Dürer ve Câmiü’l-Gurer. nşr. Isa el-Babî el-Halebî, yrs., t.y.
• İbnü’l-Hacer el-Askalânî (ö. 852). ed-Dürerü’l-Kâmine fi Aʻyâni’l-Mieti’s-Sâmine. Hindistan: Meclisü Dâireti’l-Maârif el-Osmâniyye, 1972.
• İbnü’ş-Şilbî, Ahmed B. Yunus (ö. 947). Fetâvâ İbni’ş-Şilbî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Kâtib Çelebî (ö. 1067). Keşfü’z-Zunûn ʻan Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Makrizî, Ahmed b. Ali (ö. 845). es-Sülûk li Maʻrifeti Düveli’l-Mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Nuaymî, Abdülkadir (ö. 927). ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris. Beyrut: Darul’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Safedî, Halîl b. Aybek (ö. 764). Aʻyânü’l-Asr ve Aʻvânü’n-Nasr. nşr. Ali Ebû Zeyd vd., I-VI, Beyrut-Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muʻâsır-Dâru’l-Fikr, 1998.
• Sümer, Faruk. “Türkmenler”, DİA, XXXXI, İstanbul: 2012.
• Şık, İsmail. "Necmeddin Tarsusî’nin “Urcûze fî Vefeyâti’l-A‘yân Min Mezhebi Ebî Hanîfeti’n-Nu‘mân” Adlı Eseri: Tedkik, Çeviri ve Değerlendirme", ÇÜİFD, 17/1 (Haziran 2017).
• Şık, İsmail. “Hilafetin Kureyşliliği Tezine Teolojik ve Hukukuki Bir Reddiye Tuhfetü’-Türk Örneği”. Ramazanoğlu Beyliği. Adana: 2017.
• Şık, İsmail. “Necmeddin Tarsûsî’nin Urcûzesinde Eşʻarî-Hanefî Teolojik Farklılaşmaları”. İTOBİAD. 6/1, (2017).
• Tarsûsî, Necmeddin (ö. 758). el-Fevâidü’l-Fıkhiyye. Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, no: Ma 841 34.
• Tarsûsî, Necmeddin. ed-Dürretü’s-Seniyye fi Şerhi’l-Fevâidi’l-Fıkhiyye. Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, no: Ma 841 34.
• Tatlı, Bekir. “Necmeddin et-Tarsûsî (ö. 758/1357) ve Hilafetin Kureyşîliği Hadisine Yaklaşımı” Ramazanoğlu Beyliği. Adana: 2017.
• Yalçın, Mehmet Fatih. Bahrî Memlükler Döneminde Dımaşk Kâdılkudâtları 1266 1382. ( 1. Basım), Aybil Yayınları, 2016.
• Yardım, Ali. “Birzali”. DİA. VI. İstanbul: 1992.
• Ziriklî, Hayreddîn b. Mahmûd (1893-1976). el-Aʻlâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.