ARAP DİLİ ISTILÂHLARINDAKİ İHTİLAFLARDA DÎNÎ HASSASİYETİN ROLÜ

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 486 - 508, 25.12.2020

Fatih Ulugöl

https://doi.org/10.30627/cuilah.722748

Öz

Istılâhlar, bir ilim veya sanat dalı uzmanları tarafından kendisine özel bir mana yüklenen kelimeler ya da terkiplerdir. Dilciler, ıstılâh ortaya koyarken kelimenin sözlük anlamıyla terim anlamı arasında bir münasebet bulunmasına önem vermişlerdir. Seçilen kelimeler ile bu kelimelere yüklenen yeni anlamlar arasında çoğu zaman mana ya da şekil ve ses yönünden bir ilişkinin bulunduğu görülmektedir. Arap dilinde ıstılâh vaz’ederken kullanılan birçok yol bulunmaktadır. Genellikle kelime türetme (iştikâk), kelimeyi mecâzî anlamda kullanma, yabancı dilden kelime alma (ta’rîb) ve birden fazla kelimeyi tek kelimeye dönüştürme (naht) gibi metotlarla dilde çok sayıda ıstılâh ortaya konmuştur.
Her ilim dalında olduğu gibi Arap dili alanında da ıstılâhların doğuşu ile dil çalışmalarının doğuşu arasında bir paralellik bulunmaktadır. Arap dil çalışmalarını başlatan Basra dil ekolü mensupları ıstılâhların temelini atmış, ancak zamanla aynı manayı karşılamak üzere farklı ıstılâhlar ortaya atılmıştır. Bu ıstılâh farklılıkları, kimi zaman farklı ekollere mensup olan dilciler arasında görülürken kimi zaman ise aynı dil ekolüne mensup dilciler arasında görülmektedir. Bazen de Sîbeveyh gibi erken dönem dilcilerinde olduğu gibi bir dilcinin bile aynı manayı karşılamak için farklı birçok ıstılâh kullandığı vakidir. Ortaya çıkan ıstılâh farklılıklarında Arap dilindeki terâdüf olgusu, bazı dilcilerin mezhep taassubu ve felsefî akımların dilciler üzerindeki etkisi gibi birçok etken bulunmaktadır. Bu etkenlerin dışında bazı dilcilerin sahip olduğu dinî hassasiyetin de Arap dilinde kullanılan ıstılâh farklılıklarında önemli bir rolü bulunmaktadır. Özellikle bir konunun Allah Teâlâ’nın zatı ya da isim ve sıfatlarıyla ilişkisinin bulunması durumunda, bazı dilciler özel bir hassasiyet göstermişlerdir. Buna göre bazı dilciler, ıstılâh olarak kullanılan bazı kelime veya terkiplerin sadece Arap dili gramerinde ifade ettiği anlamları göz önünde bulundurarak bu ıstılâhları kullanmaktan çekinmemişken bazı dilciler ise kelimelerin sadece ıstılâhî manasını değil aynı zamanda sözlük manasını da göz önünde bulundurmuşlar ve sözlük manası yönüyle problemli olarak gördükleri ıstılâhları kullanmaktan kaçınmışlardır. Bu hususta farklı bir ıstılâh kullanılmasının altında yatan sebebin dinî bir hassasiyet olduğu kimi zaman o ıstılâhı vaz’eden dilci tarafından açıkça ve bizzat ifade edilmişken kimi zaman ise sonradan gelen dilciler tarafından ifade edilmiştir.
Bu makalede, öncelikle ıstılâh terimi ele alınıp ıstılâhların oluşum süreci ve Arap dili grameri ıstılâhlarının ortaya konmasında göz önünde bulundurulan hususlar incelenmiş, daha sonra ise ortaya çıkan ıstılâh farklılıklarında kimi dilcilerin sahip olduğu dinî hassasiyetin rolü ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Istılâh, Dinî Hassasiyet, Sıla, Bedel-i Mutâbık

THE ROLE OF RELIGIOUS SENSITIVITY ON THE CONTROVERSY CONCERNING THE ISTILAHS IN THE ARABİC LANGUAGE

Öz

Istilahs (terms) are words or phrases that special meaning are attributed by a field expert of science or art. The linguists gave importance to the presence of a relationship between the lexical meaning and the terminological meaning of the word while forming an istilah. It is often observed that there is a relationship between the chosen words and the new meanings attributed to these words in terms of meaning or shape and sound. There are various ways that linguists use while forming an istilah. Generally, many istilahs have been introduced in the language by methods such as word derivation (ishtiqaq), using the word in a figurative sense, borrowing words from a foreign language (ta'rîb) and converting more than one word into a single word (naht).
The members of the Basra language school, which began the Arabic language studies, established the foundations of istilahs, but different istilahs were put forward to present the same meaning over time. While these differences were sometimes observed among the linguists from different schools, the differences were seen among the linguists belonging to the same language school in some cases. Also, the situations where even a linguist, such as Sibeveyh, occasionally employed many various istilah to provide the same meaning are known. In the differences about istilahs, there are various factors like the synonymy (taraduf) phenomenon in the Arabic language, the sectarian bigotry of some linguists, the influence of philosophical movements on linguists. Apart from these factors, the religious sensitivity of some linguists had a role in the differences of the istilahs employed in the Arabic language. Especially if a subject has a link with the entity or names and adjectives of Allah Ta'ala, some linguists displayed a particular sensitivity. Accordingly, although some linguists did not hesitate to employ these istilahs by considering the meanings of some words or phrases used only in Arabic language grammar, some other linguists took into consideration not only the terminological meaning but also the lexical meaning of the words and they avoided using the words that they determined any negative connotation in terms of lexical meaning. While, in such cases, the main reason behind the employment of a different istilah sometimes was clearly expressed as religious sensitivity by the linguist himself who formed the istilah, this situation was occasionally expressed by the succeeding linguists.
In the article, firstly, the term istilah was examined, the process of formation of istilahs and, the issues that are taken into consideration in exhibiting the istilahs in Arabic language grammar were studied, and then the role of religious sensitivity of some linguists in the differences of istilahs was analyzed.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Istilah, Religious Sensitivity, Sıla, Bedel-i Mutabık

Kaynakça

• Abbas Hasan. en-Nahvu’l-Vâfî. Mısır: Dâru’l-meârif, ts.
• Akbaş, Rıfat. Arap Gramerinde Kavram ve Terminoloji Sorunu. Ankara: Gece Akademi, 2018.
• Âsârî, Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed b. Dâvûd. Kifâyetü’l-Ğulâm fî İʿrâbi’l-Kelâm. thk. Züheyr Zahid - Hilal Nâcî. Beyrut: Mektebetu’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1987.
• Bardakoğlu, Ali. “Havale”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 16/507-512. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Abdullah b. Ömer. Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşlı. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1997.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. Mu'cemu's-Sıhâh. Beyrut: Daru’l-Marife, 2012.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• Çetin, M. Nihad. “Arap”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Daşkıran, Yaşar. Arapçada Terim ve Terim Türetme Yolları. Ankara: Gece akademi, 2019.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail. “Seci”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 36/275-276. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Düsûkî, Mustafa Mustafa Muhammed. Hâşiyetu'd-Dusûkî 'alâ Muğni'l-Lebîb 'an Kütübi’l-E’ârîb. thk. Abdusselam Muhammed Emin. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts. Esmer, Râcî. el-Mu’cemu’l-Mufassal fî İlmi’s-Sarf. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1993.
• Eşmûnî, Ali b. Muhammed. Menhecü’s-Sâlik ilâ Elfiyyeti’bni Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman el-Halil b. Ahmed. el-Cümel fi’n-Nahv. thk. Fahrettin Kabâve. byy: y.y., 1995.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. Me’âni’l-Kur’an. thk. İmaduddin b. Seyyid. Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 2011.
• Galâyyînî, Mustafa. Câmiu’d-Durûsi’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstasfâ. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşafî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1993.
• Hacûc, Muhammed Abdurrahman. Te’addudu’l-Mustalahâti’l-Lugaviyye. Havliyyâtu Âdâbi Ayni'ş-Şems, 2016.
• Hafâcî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Saîd b. Sinan el-Halebî. Sırrü’l-Fesâha. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1982.
• Hamlâvî, Ahmed b. Muhammed. Şeze’l-Arf fî Fenni’s-Sarf. thk. Nasrullah Abdurrahman. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, ts.
• Hammâr, Nesîme. Tetavvuru’l-Mustalahi’n-Nahviyye fi’t-Turâsi’l-Arabî. Mecelletu Mumâresâti’l-Lugaviyye 5/1, (2011) 35-49.
• http://revue.ummto.dz/index.php/pla/article/view/458/331 Hatîb, Tahir Yusuf. el-Mu’cemu’l-Mufassal fi’l-İ’râb. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2007.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali Neccâr. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1952.
• İbn Fâris, Ahmed el-Kazvînî. es-Sâhibî fî Fıkhi’l-Lüga. tah. Muhammed Ali Beydûn. byy: y.y., 1997.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-Aʿyân. tah. İhsan Abbas. Beyrut: Daru Sadır, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf el-Ensârî. Kavâʿidu’l-İʿrâb. (Kocevî şerhiyle birlikte). thk. İsmail İsmail Merve. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muasır, 1995
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf el-Ensârî. Şerhu Katri’n-Nedâ ve Belli’s-Sadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2010.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf, el-Ensârî. Evdahu’l-Mesâlik ilâ Elfiyyeti’bni Mâlik. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bikâ’î. byy: Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâ’ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî’, ts.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillah et-Tâî. Elfiyye. byy: Dâru’t-Teâvun, ts.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillah et-Tâî. Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye. thk. Abdulmün’im Ahmed. Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, ts.
• İbn Yaîş, Yaîş b. Alî. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. thk. Emîl Bedî’ Yakub. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbrahim Mustafa vd., el-Mu’cemu’l-Vasît. byy: y.y., ts.
• Kavzî, İvaz Ahmet. el-Mustalahu'n-Nahvî Neş'etuhu ve Tatavvuruhu. Riyad: İmâdetu Şuûni’l-Mektebât, 1981.
• Kemalpaşazâde, Ahmed b. Süleyman. Ta’rîbu’l-Kelimeti’l-E’cemiyye. thk. Muhammed Sevâ’î. Dimeşk: y.y., 1991.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-Ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim el-Atfîş. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1964.
• Lübdî, Muhammed Semir Necîb. Mu’cemu’l-Mustalahâti’n-Nahviyye ve’s-Sarfiyye. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1985.
• Lügavî, Ebü’t-Tayyib Abdülvâhid b. Alî el-Halebî. Merâtibü’n-Nahviyyîn. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2009.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetü'l-Kûfe. Mısır: Şeriketu Mektebeti Matbaati Mustafa el-Bâbî, 1958.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid İbn Abdilmaksud. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• MEB, Milli Eğitim Bakanlığı. “Albuminoit”. Erişim 05 Mart 2020.
• http://talimterbiye.mebnet.net/Kitaplar/2017-2018/ortaokul-lise/FenBilimleri-8.pdf
• Mecelletu Mecme’i’l-lügati’l-Arabbiyyeti’l-melekî. Bulak: el-Matbaatu’l-Emîriyye, ts.
• Mehmet Zihni Efendi. el-Muktadab. İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
• Murâdî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İʿrâbü’l-Kurʾan. thk. Abdulmun’im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
• Murâdî, Hasan b. Kasım. el-Cene’d-Dânî fî Hurûfi’l-Meânî. thk. Fahrettin Kabâve - Muhammed Nedim Fadıl. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1992.
• Murâdî, Hasan b. Kasım. Tavdîhu’l-Makâsıd ve’l-Mesâlik bi Şerhi Elfiyyeti’bni Mâlik. thk. Abdurrahman Ali Selman. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2008.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbaki. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Öznurhan, Halim. “Istılâh”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. EK-1/575-576. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Radıyyüddîn, Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî. Şerhu’l-Kâfiye. thk. Yahya Beşir Mısrî. Riyad: Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Su’ûd el-İslamiyye, 1996.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Îsâ b. Alî el-Bağdâdî. en-Nüket fî İʿcâzi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Halefullah - Muhammed Zağlûl Sellâm. Mısır: Daru’l-Me’ârif, 1976.
• Sabbân, Muhammed b. Ali. Hâşiyetü's-Sabbân ala Şerhi'l-Eşmûnî alâ Elfiyyeti’bni Mâlik. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
• Sa’leb, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ eş-Şeybânî. Mecâlisu Sa’leb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Mısır: Daru’l-Me’ârif, 1960.
• Selam Bezzî Hamza. Teşekkülü’l-Mustalahi’l-Basît fî Kitâbi Sîbeveyhi Beyne’l-Ma’ne’l-Mu’cemî ve’l-Ma’ne’l-Istılâhî. Tunus: el-Mecelletu’l-Mu’cemiyye, 2004.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. tah. Abdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Sübkî, Bahâuddin Ahmed b. Ali. Arûsu’l-Efrâh fî Şerhi Telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2003.
• Süyûtî, Celaluddin. Hem’u’l-Hevâmi’ fî Şerhi Cem’i’l-Cevâmi’. thk. Abdulhamid Hindâvî. Mısır: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, ts.
• Şevbekî, Meryem Mahmud Mustafa. el-Istılâhâtu’n-Nahviyye ve’s-Sarfiyye inde’l-Müberred fi’l-Muktadab ve’bni’s-Serrâc fi’l-Usûl. byy: Dâru’l-Cinân li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2015.
• Şevkî Dayf, Ahmed Şevkî Abdusselam. el-Medârisu’n-Nahviyye. Mısır: Dâru’l-Me’ârif, ts.
• Şeyhzâde el-Kocevî, Muhammed b. Mustafa. Şerhu Kavâ’idi’l-İ’râb. thk. İsmail İsmail Merve. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muasır, 1995.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. İbrâhim Utve Avd. Mısır: Şeriketu Mektebeti Matbaati Mustafa el-Bâbî, 1975.
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullah b. el-Hüseyn. et-Tibyân fî İʿrâbi’l-Kurʾân. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. byy: nşr. İsa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Ulugöl, Fatih. Arap Dili Gramerinde Şibh-i Cümle ve Taalluk. Bilimname Dergisi. 37/1 (2019), 477-508.
• Vakkâd, Halid b. Abdillah el-Cercâvî el-Ezherî. Mûsilu’t-Tullâb ilâ Kavâidi’l-İ’râb. thk. Abdulkerim Mücahid. Beyrut: Dâru’r-Risale, 1996.
• Ya'kûb, Emîl Bedî' - ‘Âsî, Mîşal. el-Mu’cemu’l-Mufassal fi’l-Lügati ve’l-Edeb. Beyrut: Daru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1987.
• Ya'kûb, Emîl Bedî'. Mevsûatu’l-Lügati’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Zebîdî, Murtaza Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmus. tah. Hüseyin Nassâr. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti’l-Kuveyt, 1969.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Mufassal fî San’ati’l-İ’râb. thk. Ali Bû Melhem. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1993.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve ʿUyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Teʾvîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic. Tabakatu'n-Nahviyyin ve'l-Luğaviyyin. tah. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. byy: Daru’l-Me’ârif, ts.