YEMEN ARAPÇASINDA TÜRKÇE UNSURLAR

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 802 - 829, 25.12.2020

Ertuğrul Döner Yusuf Özcan

https://doi.org/10.30627/cuilah.811056

Cited By: 1

Öz

Önemli birtakım deniz yolları üzerinde bulunan ve bereketli topraklara sahip olan Yemen farklı kültür ve medeniyetlerin uğrak mekanı olmuş, birçok devlete ev sahipliği yapmış, jeoplolitik konumu itibariyle de her daim önemini korumuştur. Bu bölgeye özellikle 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti dahil olmuş, Osmanlı’nın Yemen hakimiyeti kesintilerle birlikte 20. yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir. Osmanlı Devleti zamanında bölgede çıkan birçok isyan ve sıkıntılara rağmen siyasi, idari, dini ve içtimai alanlarda yapılar inşa edilmiş, farklı kültürlerin içiçe yaşadığı Yemen’de Osmanlı kültürü varlık alanı bulmuştur. Bu varlık alanlarından biri de kültürlerin etkileşim aracı olan dildir. Bu çalışmada Yemen-Osmanlı münasebetleri çerçevesinde Yemen Arap lehçesinde kullanılan Türkçe unsurların belirlenmesi ve çeşitli yönleriyle değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Aslında Türkçe-Arapça etkileşimi genel olarak Türklerin İslamiyeti kabulü neticesinde ilk olarak dinî lafızların aktarımıyla başlayan ve zamanla gündelik konuşma diline varıncaya kadar hayatın diğer alanlarında da etkisini hissettiren doğal bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkçe ve Arapça arasındaki dil etkileşimi tek taraflı olmamış her iki dil de birbirinden kelime almış ve kelime vermiştir. Osmanlı’da devlet işlerinde kullanılan resmi dil Osmanlı Türkçesi olsa da Osmanlı hakimiyeti altındaki diğer bölgelerde etki alanı geniş olan Türkçe, Farsça, Arapça, Rumca, Ermenice vb. diller de konuşulmaktaydı. Nitekim Osmanlı Türkçesi, içerisinde Arapça-Farsça sözcük ve dil bilgisi kuralları içermesi sebebiyle adeta imparatorluk dili olmuştur. Bu durum Türkçenin Arap lehçeleri üzerindeki etkisinin boyutunu da şekillendirmiştir. Bu yönüyle Osmanlı Türkçesi, gerek doğrudan Türkçe kelimelerin gerek Farsça ve diğer batı dillerindeki birçok kelimenin Arap lehçelerine aktarımında aracı dil konumunda olmuştur. Hal böyle olunca Türkçenin Yemen bölgesi Arap lehçesinde dahi hem sözcük hem de yapı/ekler bağlamındaki etkisi diğer komşu Arap ülkelerinin lehçelerine (Suriye, Irak, Lübnan vb.) oranla azımsanamaz nitelikte ve nicelikte olmuştur. Türkçenin Yemen lehçesi üzerindeki etkisi günlük konuşma dilinin yanı sıra Yemen bölgesi yerleşim yerleri-kabile adlarında ve kalıp ifadelerinde/atasözlerinde de müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Arapça, Türkçe, sözvarlığı, ödünçlemeler

TURKISH ELEMENTS IN YEMENI ARABIC

Öz

Yemen, which is located on a number of important sea routes and has fertile lands, has been a place frequented by different cultures and civilizations, has hosted many states, and has always preserved its importance due to its geopolitics location. The Ottoman Empire was included in this region especially from the 16th century, and the Ottoman domination of Yemen continued until the beginning of the 20th century with interruptions. Despite many rebellions and troubles in the region during the time of the Ottoman Empire, political, administrative, religious and social structures were built, and Ottoman culture found a place of existence in Yemen, where different cultures lived together. One of these areas of existence is language, which is the interaction tool of cultures. In this study, it is aimed to determine the Turkish elements used in the Yemen Arabic dialect within the framework of Yemen-Ottoman relations and to evaluate them in various aspects. In fact, Turkish-Arabic interaction appears as a natural process that starts with the transmission of religious words as a result of the acceptance of Islam by Turks in general and makes its effects felt in other areas of life, up to the daily speech language. The language interaction between Turkish and Arabic was not one-sided, but both languages took words from each other and gave words. Although the official language used in state affairs in the Ottoman Empire is Ottoman Turkish, Turkish, Persian, Arabic, Greek, Armenian, etc. languages were also spoken. Thus, Ottoman Turkish has almost become an imperial language because it includes Arabic-Persian words and grammar rules. This situation has shaped the dimension of the influence of Turkish on Arabic dialects. In this respect, Ottoman Turkish has been the intermediary language in the transfer of Turkish words directly, Persian and many other western languages to Arabic dialects. Under the circumstances, the influence of Turkish in the Arab dialect of the Yemen region, both in terms of words and structures/suffixes, has been substantial and not underestimated compared to the dialects of other neighboring Arab countries (Syria, Iraq, Lebanon etc.). The influence of Turkish on the Yemen dialect has been observed in the daily spoken language as well as in the settlements-tribal names of the Yemen region and in the phrase expressions/proverbs.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Arabic, Turkish, lexicon, loanwords

Kaynakça

• ‘Allūb, Abdulvehhāb. Mu‘cemu’d-daḫīl fi’l-‘āmmiyyeti’l-Mıṣriyye. Kahire: el- Merkezu’l-Ḳavmī li’t-Tercume, 2014.
• ‘Anān, Zeyd b. Ali. el-Lehcetu’l-Yemāniyye fi’n-nuket ve’l-emsāli’ṣ-Ṣan‘āniyye. Yemen: Yemen Archive, 1983.
• Abduddāyim, Muhammed. el-Kelimātu’t-Turkiyye fî ḳavāidi’l-luġati’l-‘Arabiyye ve’l-lehceti’s-Sūriyye. Humus: yy, 2006.
• Abdullah, Yusuf Muhammed. el-Mevsū‘atu’l-Yemeniyye. San‘a: Müessetu’l-Afīfi’s-Sekāfiyye, 2003.
• Abdurrahim, Yasin. Mavsu'atu’l-‘āmmiyyeti’s-Sūriyye. 3 cilt. Dımeşk: Vizāratu’s-Sekāfe, 2012.
• Ahmed, İbrahim. eş-Şa‘bu’l-Mıṣrī fī emsālihi’l-‘āmmiyyeh. Kahire: eş-Şeriketu’d-Devliyye li’t-Tıbā‘a, 2004.
• Akalın, Şükrü Haluk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3 cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Algül, Hüseyin. “Himyerîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/62-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Alp, Musa. “Farklı İki Açıdan Arapça: Fusha ve Avamca”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2011), 87-110.
• Alp, Musa. “Kelimelerin Göçü: Türkçe Nisbet Eki “-ci’ nin” Şam Bölgesi (Suriye, Ürdün, Filistin ve Lübnan) Arap Halk Ağzında Kullanımı Hakkında Bir Araştırma”. Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2007), 179-226.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Aydın, Mustafa. İlk Dönem İslâm Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Yayınevi, 1991.
• Aydın, Nurhan-Ergün, Elif. “Geçmişten Günümüze Yemen”, Yeni Türkiye 23/98 (2017), 5-27.
• Aynî, Ebū Muhammed Bedreddīn Mahmūd b. Ahmed b. Musa el-Hanefī. ‘Umdetu’l-Ḳārī Şerḥu Saḥīh el-Buḫārī. Kahire-Beyrut: y.y., ts.
• Aytaç, Bedrettin. Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1994.
• Barlak, Yasemin. “Yemen’de Bir Osmanlı Şehri: San’a”. İSTEM (30) 2017, 333-354.
• Barlak, Yasemin. Dinî ve Siyasî Yönden Osmanlı Devleti İdaresinde Yemen (1872-1909). Sansun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Barlak, Yasemin. Kabilecilik Anlayışının Hz. Ali Dönemi Siyasi Gelişmelerine Etkisi. Sansun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Bostan, İdris. “Yemen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/406-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Coşkunoğlu, Cihangir. Yemen Vazat-Luhye Mıntıka Kumandanlığı Harp Ceridesine Göre I. Dünya Savaşı ve Yemen Cephesi. Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Cuhenī, Muhammed b. Feyz el-Hemdānī-Mahmud, Hasan Süleyman. es-Suleyhiyyūn ve’l-Ḥareketu’l-Fātimiyyûn fi’l-Yemen. San‘a: Menşūrātu’l-Medīne, 1986.
• Curafī, Kādī Abdullah b. Abdulkerīm, el-Muḳteṭaf min Tārīhi’l-Yemen. Beyrut: Asru’l-Hadīs, 1987.
• Çağatay, Neşet. “Samîler-Araplar ve Güney Arabistan Devletleri”, AÜİFD 4/3 (1955), 44-67.
• Çağatay, Neşet. İslâm’dan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara: AÜİFY, 1957.
• Çağrıcı, Mustafa. “Fîl Sûresi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/69-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Demirci, Kadir. “‘İman da Hikmet de Yemendedir’ Hadisine Dair Bir İnceleme”. Dini Araştırmalar 14/38 (2011), 95-122.
• Dilçin, Dehri. Edebiyatımızda Atasözleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. 11. Baskı. b.y.: İz Yayıncılık, 1996.
• Döner, Ertuğrul. “Dine İlişkin Bazı Bilgi, Rivayet ve Kıssaların Hareket Noktası: Yemen/Yemen Yahudi ve Hıristiyanları”. Dinî Araştırmalar 18/16 (2014), 209-232.
• Ekva‘, İsmail b. Ali. “Kelimāt Turkiyye fi’l-lehecāti’l-Yemāniyye”. Mecma‘u’l-‘Ilmī ‘Irākī 3 (1980), 145-154.
• Ekva‘, İsmail b. Ali. “Kelimāt Turkiyye musta‘mele fi’l-Yemen”. Eklîl (1985), 49-58.
• Ekva‘, İsmail b. Ali. el-Emsālu’l-Yemāniyye. 2 cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risāle, 1984.
• Eroğlu, Muhammed. “Ashâbü’l-Uhdûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/471. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Esedī, Muhammed Hayruddîn. Mevsū‘atu Ḥaleb el-muḳārane. 7 cilt. Halep: Cem‘iyyetu'l-‘Ādiyāt, 1987.
• Ezherī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Aḥmed. Tehzību’l-luġa. thk. Rıyāẓ Zekī Ḳāṣım. 4 cilt. Beyrut: Dāru’l-Ma‘rife, 2001.
• Fayda, Mustafa. İslâmiyet’in Güney Arabistan’a Yayılışı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Fıçıcı, Emine. “Osmanlı Şehitlerinin Efsane Diyarı Yemen Üzerine Notlar”. İslâm Ülkeleri Tarih ve Coğrafya Etütleri 1 (2009).
• Gökalp, Yusuf. “Yemen’de Zeydi-Sünni İlişkilerinin Tarihi Arka Planı”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 6/2 (2013), ss. 87-114.
• Günel, Gökçe-Dişli, Gülşen. “Yemen’de Bir Osmanlı Eseri: Bekiriye Camii”. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• Haidari, Khulod. Türk Halk Edebiyatında Yemen. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Halil Kurt, “Yemen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/400-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Hamdānī, Ebū Muhammed Hasen b. Ahmed. Ṣıfatu Cezīrati’l-‘Arab. thk. Muhammed b. Ali el-Ekva. San‘a: Mektebetu’l-İrşād, 1990.
• Hatipoğlu, Turgut. Yemen’in Osmanlı’dan Ayrılışı (Kopuşu). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Hitti, Philip. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: MÜİFY, 2011.
• Hizmetli, Sabri. İslam Tarihi. Ankara: AÜİFY, 1991.
• İbn Manzūr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisānu’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. Kahire: Dâru’l-Meârif, trs.
• İhsan Süreyya Sırma, “Yemen”, İslam Ansiklopedisi. 13/371. İstanbul 1993.
• İryānī, Mathar Ali. el-Mu‘cemu’l-Yemenī fi’l-luġa ve’t-terās. Dımeşk: Dāru’l-Fikr, 1996.
• Kadri, Hasan. Yemen ve Hayatı, İstanbul: Dersaadet, 1910.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. “Ebrehe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/79-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kurt, Abdurrahman. “Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yönden İslam Öncesi Mekke Toplumu”. UÜİFD 10/2 (2001), 97-122.
• Mahfūz, Hüseyin Ali. “el-Elfāżu’t-Turkiyye fi’l-lehecāti’l-‘Irāḳıyye”. Mecelletu’t-Turāsi’ş-Şa‘bī 6 (Bağdat 1964), 33-57.
• Maḳaḥfī, İbrahim b. Ahmed. Mu‘cemu’l-büldān ve’l-ḳabāili’l-yemeniyye. Yemen: Dāru’l-Kelime, 2002.
• Oy, Aydın. Tarih Boyunca Türk Atasözleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1972.
• Özbaran, Salih. “Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan Yolu: XVI. Yüzyıl Başında Hint Okyanusu”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 31 (1978), 65-146.
• Playfair, Robert L. A History of Arabia Felix or Yemen. Byculla: Education Society’s Press, 1859.
• Porter, J.R. “Arabia Felix: Israelites, Jews and Christians”. ed. Ian Richard Netton. Arabia and The Gulf: From Traditional Society to Modern States, London 1986.
• Sarı, İsa. “Dil Etkileşimi Bağlamında Ses-Anlam Eşlemesi ve Türkçedeki Örnekleri”, Türk Kültürü 1 (2013), 1-27.
• Seydişehri, Mahmud Esad. İslâm Tarihi. İstanbul: Divan Yayınları, 1983.
• Sırma, İhsan Süreyya. Osmanlı Devleti’nin Yıkılışında Yemen İsyanları, İstanbul: y.y., 1982.
• Sırma, İhsan Süreyya. Yemen’in Jeo-Politik Durumu ve Osmanlı Devleti’ne Katılması, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1982.
• Sūsuva, Abbas Ali. “Bākāya el-elfāz et-Turkiyye fil’l-maḥkiyyeti’l-Yemeniyye”. Mecelletu Mecma‘i’l-Luğati’l-Arabiyye 2 (2013), 38-104.
• Thomas, Justin. Psychological Well-Being in the Gulf States: The New Arabia Felix. London: Palgrave Macmillan, 2013. Tkatsch, J. “Sebe”, İslam Ansiklopedisi. 10/273. İstanbul 1988.
• Tomar, Cengiz. “Resûlîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/1-2. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Tomar, Cengiz. “Yemen’de Bir Türk Devleti: Resûlîler ve Âlim Sultanları”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 33/33 (2009), 221-236.
• Tomar, Cengiz. “Yemen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/401-406. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ünal, Çağlar. Yemen Tarihi Hakkında Yazılmış Türkçe Eserler. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Üzüm, İlyas. “Zeydîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/324-326. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Watson, Janet. The phonology and morphology of Arabic. New York: Oxford University Press, 2002.
• Wınford, Donald. An introduction to contact linguistics. Oxford: Blackwell Publishing, 2003.
• Yavuz, Hulusi. Yemen’de Osmanlı İdaresi ve Rumûzî Tarihi, Ankara: Yayınevi, 2003.
• Yazıcı, Elif. Yemen Bölgesiyle İlişkili Kur’ân Kıssalarının Tarihsel ve Kültürel Açıdan Tahlili. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Yıldırım, Muhammet. XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Kızıldeniz, Yemen, Basra Körfezi ve Habeşistan Politikaları. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Yıldız, Musa. “Türkçe ile Arapça Arasındaki Karşılıklı Etkileşim”. NÜSHA Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 23 (2006), 7-39.
• Zebīdī, Ebu’l-Feyz Muhammed Murtazā. Tācu’l-‘Arūs min Cevāhiri’l-Ḳāmūs. thk. Abdülkerîm el-Azbâvî. Kuveyt: Matbaatu Hukumeti’l-Kuveyt, 2001.
• Zeydan, Corci. el-‘Arab ḳable’l-İslām. Beyrut: Dāru Mektebeti’l-Hayāt, trs.