DİNİN KEMALE ERDİRİLMESİ AYETİ (MÂİDE 5/3) ÇERÇEVESİNDE MEZHEBİ İHTİLAFLARİN KUR’AN YORUMUNDAKİ İZDÜŞÜMLERİ

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 627 - 650, 25.12.2020

Mustafa Köse

https://doi.org/10.30627/cuilah.818978

Öz

Kur’ân, İslâm’ın kutsal metni ve ilahi hitabın ete kemiğe bürünmüş halidir. İslâm kültür havzasında Resulullah’ın vefatından sonra başlayan Kur’ân’ı anlama çabaları tarih boyunca sürmüştür. Bu çabalar özünde, metinde var olduğu düşünülen ilahi emirleri, manaları bulup çıkarmaya yöneliktir. Ancak şurası da bir gerçektir ki her anlama çabası nihayetinde belli bir uzamda ve kültürel atmosferde gerçekleşmektedir. Anlam arayışının en önemli saiki siyasi / itikadi mücadelelerdir. Çünkü İslâm dünyasında siyasi olan şeyler itikadi, itikadi olan şeylerse siyasidir. Dolayısıyla geçmişten günümüze aktarılan her tefsir aslında metnin bize ulaşmasını engellemekte ve mana üzerindeki tortunun giderilme çabasını da beraberinde getirmektedir. Bu makale, dinin tamamlanması ile ilgili olarak temel referans kabul edilen bir ayetin (Bugün sizin için dininizi kemale erdirdim ve sizin üzerinizdeki nimetimi tamamladım. Sizin için din olarak İslâm’ı seçtim. Mâide 5/3) yorumu ve bu yorumda etkili olan zihniyetler / mezheplerin bu ifadeden anladıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu manada ilk bölümde ayetin ve ayetin ilişkili olduğu ayet grubunun nerede, ne zaman, hangi olayla / kişilerle ilgili olduğu tespit edilecektir. Akabinde ayetlerin ihtiva ettiği manalar, bağlam gözetilerek ifade edilmeye çalışılacaktır. Müfessirlerin anılan konulardaki görüşlerinin farklılaşmasının nedenleri ve bunların söz konusu fikirlere yansımalarına da işaret edilecektir. Çalışmamızda dinin ne olduğuna dair bir içerik saptaması yapılmayacaktır. Sadece ve sadece belli anlam dünyalarının paydaşı olan bu müfessirlerin fikirlerinin analizi yapılmaya çalışılacaktır. Bu noktada ayetin muhtevasının bir manaya delalet ettiği kabul edilecek ve kesinlikle çok anlamlılık gibi bir ön kabul benimsenmeyecektir. İslâm düşünce tarihini çevreleyen ve olayların nasıl görüleceği ve ne şekilde anlamlandırılacağına dair bize bir anlam haritası sunan birtakım zihniyetler ve belli yaklaşım biçimleri olduğu muhakkaktır. İkinci bölümde işte bu zihniyetler esas alınarak söz konusu zihniyetleri temsil eden ve belli bir mezhebi aidiyeti olan alimlerin görüşleri, görüşlerinin ana parametrelerine atıflar yapılarak verilecektir. Bu amaçla ilk olarak ortak bir dünya görüşünü paylaşan ancak itikadi / siyasi olarak birbiriyle muhalif olan Sünni (Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey), Mutezilî düşüncenin yaklaşımları göz önüne serilecektir. Daha sonra İslam dünyasında siyasi / karizmatik / liderci zihniyetin en önemli temsilcisi olan Şia’nın özellikle velayet eksenli yaklaşımı kendi kaynaklarından hareketle ortaya konulacaktır. Şiiliğin Ahbari - Usuli biçimindeki fikri ayrışmasının yol açtığı farklı görüşlerin yorumlar üzerindeki etkisine işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Tefsir, Sünnilik, Şiilik, Bağlam

THE REFLECTIONS OF SECTARIAN DISPUTES IN THE INTERPRETATION OF THE QURʾĀN WITHIN THE FRAMEWORK OF THE VERSE OF THE PERFECTION OF RELIGION (MĀIDAH 5/3)

Öz

The Qurʾān is the holy text of Islām and the flesh of the divine address. Efforts to understand the Qurʾān that started after the death of the Messenger of Allāh in the Islāmic cultural world have continued throughout history. These efforts are essentially aimed at fishing out divine commands and meanings that are thought to exist in the text. However, it is also a fact that every effort to understand ultimately takes place in a certain space and cultural atmosphere. The most important reason of the search for meaning is political/religious struggles. Because in the Islāmic world, what is political is religious, and what is religious is political. Therefore, every commentary from the past to the present prevents the text from reaching us and brings about the effort to remove the residue on the meaning. This article aims to reveal the interpretation of a verse that is accepted as the main reference regarding the perfection of religion (Māidah 5/3); This day have I perfected your religion for you, completed My favour upon you, and have chosen for you Islām as your religion.) and the mentalities/sects that are influential in this interpretation understand from this expression. In this sense, in the first chapter, it will be determined where, when, what event and people the sura and related verses are related to. Subsequently, the meanings contained in the verses will be tried to be expressed considering the context. The reasons for the differentiation of the opinions of the glossators on the aforementioned issues and their reflections on these ideas will also be pointed out. In our study, no content determination will be made on what religion is. It will be tried to analyze the ideas of these glossators who are the only stakeholders of certain worlds of meaning. At this point, it will be accepted that the content of the verse indicates one meaning and no presupposition such as multi-meaning will definitely be adopted. It is certain that there are some mentalities and obvious approaches that surrounds the history of Islāmic thought and provides us a meaning chart for how events will be seen and how they will be interpreted. In the second part, based on these mentalities, the views of the scholars who represent these mentalities and belong to a certain sect will be given by referring to the main parameters of their views. For this purpose, the approaches of Sunnī (Ahl al-Hadīth and Ahl al-Raʾy), Muʻtazilī thought, which share a common world view but are in opposition to each other in terms of religious/politics, will be examined first. Later, the custody-based approach of Shiʿah, which is the most important representative of the political/charismatic/leader mentality in the Islāmic world, will be examined with reference to its own resources. It will be pointed out the effect of different views on interpretations caused by the intellectual divergence of Shiʿism in the form of Akhbārī - Uṣūlī.

Anahtar Kelimeler

History of Islāmic Sects, Tafsir, Sunnism, Shiʿism, Context

Kaynakça

• Ahfeşü’l-Evsat, Ebu’l-Hasan Said b. Mesʻade el-Ahfeşü’l-Evsat (215/830). Meʻâni’l-Kurʼân. Thk. Hedy Mahmud Kurâʻa (Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1411/1990).
• Âlûsî, Ebu’l-Fazl Şihabuddin Mahmud el-Âlûsî. Rûhu’l-Meʻânî. 30 Cilt (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.).
• Ayyâşî, Ebu’n-Nadr Muhammed b. Mesud el-Ayyâşî (320/932). et-Tefsîr. 3 Cilt. Thk. ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye (Kum: Müessesetü’l-Biʻse, 1421/2000).
• Bahrânî, Seyyid Haşim el-Hüseynî el-Bahrânî (1107/1696). el-Burhân fî ʻUlûmi’l-Kurʼân. 5 Cilt. Thk. ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye (Kum: Müessesetü’l-Biʻse, 1410/1989).
• Beyzâvî, Nasıruddin Ebû Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî el-Beyzâvî (685/1286). Envâru’t-tenzîl ve Esrâru’t-Teʼvîl. 2 Cilt (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988).
• Bikâʻî, Burhanettin Ebu’l-Hasan İbrahim b. Ömer el-Bikâʻî (885/1480). Nazmu’d-Dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-suver. 22 Cilt (Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.).
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt (Bilmen Yay., ts.).
• Câbirî, Muhammed Âbid el-Câbirî. Fehmü’l-Kuran. 3 Cilt. Çev. Muhammed Coşkun. 3. Baskı (İstanbul: İlimyurdu Yay., 2017).
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim el-Cüşemî (ö. 494/1101). et-Tehzîb fi’t-Tefsîr. 10 Cilt. Thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1439-1440/2018-2019).
• Ebu’l-Hasan Mukâtil b. Süleyman el-Ezdî (150/767). Tefsîru’l-Mukâtil. 3 Cilt. Thk. Ahmet Ferid el-Mezîdî (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003).
• Ebu’l-Muzaffer es-Semʻânî (489/1096). Tefsîru’l-Kurʼân. 6 Cilt. Thk. Ebu Temîm Yâsir b. İbrahim (Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997).
• Fazlullah, Muhammed Hüseyin Fazlullah. Min Vahyi’l-Kurʼân. 24 Cilt. 2. Baskı (Beyrut: Dâru’l-Mellâk, 1419/1998).
• Furât el-Kûfî, Furât b. İbrahim el-Kûfî (310/923?). Tefsîru’l-Furât el-Kûfî. Thk. Muhammed el-Kâzım (Tahran: Müessesetü Vizârati’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-İslâmî, 1410/1990).
• Hâzin, Alaaddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Hâzin (765/). Lübâbü’t-Teʼvîl fî Meʻâni’t-Tenzîl. 4 Cilt. tsh. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1995).
• Huveyzî, Ali b. Cumʻa el-ʻArûsî el-Huveyzî (1112/1700). Tefsîru Nûri’s-Sekaleyn. 8 Cilt. Thk. Ali ʻAşûr (Beyrut: Müessesetü’t-Târîhu’l-ʻArabî, ts.).
• İbn ʻAtıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib b. ʻAtıyye el-Endelüsî (541/1147). el-Muharreru’l-Vecîz. 6 Cilt. Thk. Abdusselam Abdüşşâfî Muhammed (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001).
• İbn Berrecân, Abdurrahman b. Muhammed (536/1142). Tenbîhü’l-efhâm ilâ Tedebbüri’l-Kitâbi’l-Hakîm ve Teʻarrufi’l-Âyâti ve’n-Nebei’l-ʻAzîm. 4 Cilt. Thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013).
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr (774/1373). Tefsîru’l-Kurʼâni’l-ʻAzîm. 8 Cilt. Thk. Sami Muhammed es-Selâme (Riyad: Dâru Tîbe, 1420/1999).
• İbn Teymiye, Ebu’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim 728/1328). Minhâcü’s-Sünneti’n-nebeviyye. 9 Cilt. Thk. M. Reşad Salim. (B.y.: y.y., 1406/1986).
• İbnü’l-Aʻrâbî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah İbnü’l-Aʻrâbî (543/1148). Ahkâmü’l-Kurʼân. 4 Cilt. Thk. Muhammed Abdulkadir ʻAtâʼ (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1423/2003).
• İbnü’l-ʻAşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt (Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984).
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. el-Cevzî (597/1201)). Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. 9 Cilt. 3. Baskı (Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, 1404).
• İsmail Hakkı Bursevî (1137/1725). Rûhu’l-Beyân. 10 Cilt (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, t.s.).
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. (Ankara: DİB Yay., 2012).
• Kâsımî, Muhammed Cemaleddin el-Kâsımî (1866/1914). Mehâsinü’t-Teʼvîl. Thk. Muhammed Fuad Abdülbaki (B.y.: y.y., 1376/1957).
• Kâşânî, Molla Muhsin el-Feyz el-Kâşânî (1091/1679). Tefsîru’s-Sâfî. 5 Cilt (Tahran: Mektebetü’s-Sadr, 1379).
• Kummî, Ali b. İbrahim el-Kummî (329/941). Tefsîru’l-Kummî. 3 Cilt. Thk. Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî (Kum: y.y., 1435).
• Kummî, Nizameddîn Hasan b. Muhammed el-Kummî (730/1329). Garâibü’l-Kur’ân ve Regâibu’l-Furkân. 6 Cilt. Thk. Zekeriyya ʻUmeyrât (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996).
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Bekr el-Kurtubî (671/1273). el-Câmiʻ li-Ahkâmi’l-Kurʼân. 22 Cilt. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006).
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdülmelik el-Kuşeyrî (465/1072). Letâifü’l-işârât. 3:6. Thk. Menîʻ Abdülhalim Mahmud (Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.).
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (333/944). Teʼvîlâtü’l-Kurʼân. 17 Cilt. Çev. S. Kemal Sandıkçı. (İstanbul: Ensar Yay., 2016).
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Mâverdî (450/1058). en-Nüket ve’l-ʻUyûn. 6 Cilt. Thk. es-Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdürrahim (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.).
• Muğniyye, Muhammed Cevad Muğniyye. et-Tefsîru’l-Kâşif. 7 Cilt. Thk. Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî. 4. Baskı (Kum: Matbaatü Settâr, 1428/2007).
• Muhammed Reşid Rıza. Tefsîru’l-Menâr. 12 Cilt. 2. Baskı (Mısır: Dâru’l-Menâr, 1367/1947).
• Mutahharî, Murtaza el-Mutahharî. el-İmâme. Trc. Cevad Ali Kessâr (B.y.: Dâru’l-Havrâʼ, ts.).
• Öz, Ahmet. “Ortadoğu’da Şii-Sünni Savaşının Kur’âni Dayanakları”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (Aralık 2017), 69-90.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali. 4. Baskı (İstanbul: Düşün Yay., 2013).
• Râzî, Fahruddîn er-Râzî. Tefsîr-i Kebîr-Mefâtîhu’l-Ğayb. 23 Cilt. Çev. Suat Yıldırım vdğr. (Ankara: Akçağ Yay., 1990).
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed es-Semerkandî (373/983), Tefsîru’s-Semerkandî. 3 Cilt. Thk./Tlk. Ali Muhammed Muʻavviz-Adil Ahmed Abdülmevcûd (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993).
• Şeyh Sadûk, Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh el-Kummî (381/991). Kemâlu’d-Dîn ve Temâmu’n-Niʻme. Tsh. Ali Ekber el-Gaffârî (Tahran: Mektebetü’s-Sadûk, 1390/1970).
• Şîrâzî, Nâsır Mekârim eş-Şîrâzî. el-Emsel fî Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münzel. 20 Cilt (Kum: Medresetü’l-İmâm Ali b. Ebî Talib, 1421).
• Tabatabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kurʼân. 22 Cilt. Tsh. Hüseyin el-Aʻlemî. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlemî li’l-Matbûât, 1417/1997).
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr et-Taberî. Câmiʻu’l-Beyân ʻan Teʼvîli’l-Kurʼân. 25 Cilt. Thk. Abdullah Abdülmuhsin et-Türkî (Kahire: Hicr, 1422/2001).
• Tabersî, Ebû Ali el-Fazl b. el-Hasan et-Tabersî (548/1154). Mecmeʻu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kurʼân. 10 Cilt (Beyrut: Dâru’l-Murtaza, 1427/2006).
• Tantâvî, Muhammed Seyyid. Tefsîru’l-Vasît li’l-Kurʼâni’l-Kerîm. 15 Cilt (Kahire: Nahdati Mısr, 1997).
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan et-Tûsî (460/1067). et-Tibyân fî tefsîri’l-Kurʼân. 9 Cilt. Thk. Ağa Büzürk et-Tahrânî (Beyrut: Dâru İhyâi’-t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.).
• Yazır, Elmalı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. (İstanbul: Feza Yay., ts.) 3/139.
• Zemahşerî (538/1144). el-Keşşâf, 6 Cilt. Trc. Mehmet Erdoğan vd. (İstanbul: TYEK Başk., 2017).