FÜTUHÂT LİTERATÜRÜNDE İÇERİK VE USÛL SORUNLARI ÜZERİNE

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 343 - 363, 22.06.2021

Şaban Öz

https://doi.org/10.30627/cuilah.813842

Öz

Müslüman ilim çevreleri, çok erken dönemlerden itibaren fetih haberleriyle ilgilenmişler, fetih savaşları ve süreci hakkında bilgiler toplamaya özen göstermişlerdir. Zaman içerisinde bir araya getirilen bu rivâyet malzemesi, konuyla ilgili müstakil eserlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Fütûh eserleri fetihlere veya savaşlara dair sadece askerî bilgiler vermekle kalmayıp çok geniş konu yelpazesine sahip kitaplardır. Bu yüzden de bu tür eserler incelenirken dikkatli davranılmalı, sadece muhtevaya bakarak taramalar yapılmamalıdır. Bu rivâyetlerin aktarılmasında ise klasik Siyer-Tarih metodunun uygulandığı görülmektedir. Genel anlamda fütûhât literatüründeki sorunları ele aldığımız bu çalışmamızın konu çerçevesini ilk dönem İslâm fetihlerini ele alan eserler oluşturmaktadır. Sonraki dönem farklı kültür ve edebiyat sahalarında ortaya çıkmış fetihnâmeler konumuza dâhil değildir. Hiç kuşkusuz onların da tarihî açıdan ayrıca tetkik edilip tarih kaynağı olarak değerlerinin tespiti gerekmektedir. Ancak daha çok edebî alana hasredilen bu külliyatın en azından Türk tarihçileri için ayrı bir önemi vardır. Bütüncül bir bakış açısı vermesi adına fütûh metinlerindeki usûl ve içerik sorunlarını birlikte ele almanın daha faydalı olacağı kanısındayız. Bu yüzden de usûl veya içerik olarak tekrar ayrı başlıklar yapmak yerine onları bir arada vermeyi uygun bulduk. Fütuhât literatüründe tespit edebildiğimiz sorunlar olarak şunları kaydetmemiz mümkündür: Meçhul müellif Sorunu, Kaynak Sınırlılığı, Tek Taraflı Olmaları, Dil Problemi, Tarih Yazıcılığı Sorunları, Coğrafî Belirsizlikler, İçerik Değişimi, Kronoloji Problemi, Teknik Problemler, Yaklaşım Problemi, Değerlendirme Eksiklikleri ve Arkeolojik Veri Yetersizliği. Bu sorunlar çerçevesinde çözüm önerilerimiz ise şunlardır: İslâm coğrafyası konusundaki akademik ve profesyonel eksiklerin giderilmesi, uluslararası projelerin hazırlanması, tarih haritaları eksiklerinin giderilmesi, fetihlerle ilgili akademik çalışmaların artırılması ve akademik titizlik, görsel atlasların/sözlüklerin hazırlanması, tenkit zarureti, İslâm Arkeolojisinin inşası. Fetihlerle ilgili metinlerin, yorumu, felsefesi, arka planı, iktisadî, siyasî, dinî, ictimaî neticeleri vs. şeklinde geniş bir perspektifte değerlendirilmesi, işlenmesi yönünde çalışmalar yapılması da bu metinleri tarihçilik açısından daha değerli bir hale getirecektir. Fetihlerin ortaya çıkarılmasının özellikle ülkemizdeki ilahiyat ve tarih fakültelerinin öncelikli gayesi olması gerekmektedir. Her ilimizde ilahiyat ve tarih fakülteleri ile bu fakülteler bünyesinde bu alana dair ana bilim dalları yer almaktadır. Maalesef aynı konuların defaatle çalışıldığı gözlemlenmektedir. Oysa yerel tarihçiliğe yönelerek illerin fetihlerinin gerekirse köy ve kasaba ölçeğinde tespiti, coğrafyamızın sahip olduğu tarihi ortaya çıkarması açısından son derece önemli olacaktır. Bunun için farklı projelerin yapılması ve üniversite, belediye ve sivil toplum kuruluşlarının bir araya gelmesi zaruridir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Fetih, Tarih Yazıcılığı, Fütûh Literatürü.

On Content and Method Problems in the Conquests Literature

Öz

Muslim scientific circles have been interested in the news of conquest from very early periods and have paid attention to collect information about the conquest wars and its process. This narration material, which was brought together over time, led to the emergence of separate works on the subject. The works of conquest are books that not only provide military information about conquests or wars, but also have a very wide range of topics. Therefore, care should be taken when examining such works, and scanning should not be made only by looking at the content. In the transmission of these narrations, it is seen that the classical Sirah-History method is applied. the works dealing with the first period of Islamic conquests constitute the scope of this study, in which we deal with the problems in the conquest literature in general. Conquest works that emerged in different cultural and literary fields in the next period are not included in our subject. Undoubtedly, it is necessary to examine them historically and determine their value as a source of history. However, this corpus, which is mostly devoted to the literary field, has a special importance at least for Turkish historians. In order to give a holistic perspective, we think it would be more useful to deal with the procedural and content problems in the conquest texts together. Therefore, instead of making separate titles again in terms of method or content, we found it appropriate to give them together. It is possible to note the following as problems that we can identify in the conquests literature: Unknown Author Problem, Resource Limitation, Unilaterality, Language Problem, Historiography Problems, Geographical Uncertainties, Content Change, Chronology Problem, Technical Problems, Approach Problem, Evaluation Deficiencies and Archaeological Data Insufficiency. Our solutions within the framework of these problems are as follows: Eliminating academic and professional deficiencies in Islamic geography, preparing international projects, eliminating the deficiencies of history maps, increasing academic studies on conquests and academic rigor, preparation of visual atlases/dictionaries, the necessity of criticism, construction of Islamic Archeology. Studies on the evaluation and processing of the texts on the conquests in the form of their interpretation, philosophy, backgrounds and economic, political, religious and social results in a wide perspective will make these texts more valuable in terms of historiography. Revealing the conquests should be the primary goal of the theology and history faculties in our country. In each province, there are theology and history faculties and departments related to this field within these faculties. Unfortunately, it is observed that the same subjects are studied repeatedly. However, by tending to local historiography the determination of the conquests of the provinces if necessary, on the scale of villages and townswill be extremely important in terms of revealing the history of our geography. For this, it is imperative that different projects be carried out and universities, municipalities and non-governmental organizations come together.

Kaynakça

• Ağarı, Murat. İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar –Doğuşu, Gelişimi ve Temsilcileri–. İstanbul: Kitabevi Yay., 2002.
• Ahmed Emîn. Fecru’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 11. Bsk., 1975.
• Barthold, Vasili V.. Orta Asya Türk Tarihi Dersleri. haz. Hüseyin Dağ. Ankara: Çağlar Yay., 2004.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892). Fütûhu’l-buldân. thk: Abdullah Üneys et-Tıbâ’ - Ömer Üneys et-Tıbâ’. Beyrut: Müessesetü’l-Meârif, 1407/1987.
• Brockelman, Carl. Kitâbu’t-Târîhi’l-edebi’l-arabî. 2 Cilt. Ar. Çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî vd. Kahire: el-Heyetü’l- Mısriyye, 1993.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman (255/869). Sünen. 2 Cilt. thk., tlk., thrc. Seyyid Abdullah Hâşim. İstanbul: Çağrı Yay., II. Bsk., 1992.
• Duygu, Zafer. “VII. Yüzyıldaki İslâm Fetihlerinin ve Müslüman Hâkimiyetinin Hıristiyan Tarih Yazımına İzdüşümleri”. Artuklu Akademi 1/1 (2014), 33-65.
• Fowden, Garth. Muhammed’den Önce ve Sonra Birinci Binyıla Yeni Bir Bakış. çev. Abdurrahman Aydın. Ankara: Phoenix Yay., 2019.
• Gregory, Timothy E.. Bizans Tarihi. çev. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Bsk., 2019.
• Günaltay, M. Şemseddin. İslâm Tarihinin Kaynakları –Tarih ve Müverrihler–. haz. Yüksel Kanar. İstanbul: Endülüs Yay., 1991.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Ömer el-Leysî (240/854). Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk., tkd. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1993.
• Hamidullah, Muhammed. Hz. Peygamber’in Savaşları ve Savaş Meydanları. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Yağmur Yay., 2. Bsk., 1972.
• Humphreys, R. Stephen. İslâm Tarih Metodolojisi Bir Sosyal Tarih Uygulaması. çev. Murtaza Bedir - Fuat Aydın. İstanbul: Litera Yay., 2004.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer (774/1372). el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 3. Bsk., 1998.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232). el-Kâmil fi’t-târîh. 12 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1399/1979-1402/1982.
• İzzetî, Ebu’l-Fazl. İslâm’ın Yayılış Tarihine Giriş, çev. Cahit Koytak. İstanbul: İnsan Yay., 1984.
• Kaegi, Walter E.. Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, çev. Mehmet Özay. İstanbul: Kaknüs Yay., 2000.
• Köprülü, M. Fuad. Anadolu’da İslâmiyet. haz. Metin Ergun. Ankara: Akçağ Yay., 2005.
• Köse, Feyza Betül. Medine’de Sosyal Hayat –Dört Halife Dönemi-. İstanbul: Mana Yay., 2016.
• Köse, Feyza Betül. “Sosyal Tarih Yazıcılığında Sorunlar ve Çözüm Önerileri −İlk Dönem İslâm Toplumu Özelinde−”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 19/1 (2018), 10-26.
• Marsden Jones. “Mukaddime”. Kitâbu’l-Meğâzî. mlf. Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207/822). 1/1-42. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1984.
• Nicol, Donald M.. Bizans’ın Son Yüzyılları (1261-1453). çev. Bilge Umar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 2. Bsk., 2003.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 7. Bsk., 2011.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: İsar Vakfı Yay., 2008.
• Öz, Şaban. “Siyer Literatüründe Mitoloji Metinleri Üzerine”, Akademik Siyer Dergisi 1/2 (Ocak 2020), 2-20.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “İlk İslâm Fetihleri ve Sâsâni Devleti’nin Çöküşü”. Turkish Studies 10/9 (Yaz 2015), 389-428.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. tkd. E. İhsanoğlu. İstanbul: İsar Yay., 1998.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr (310/922). Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-Taberî). 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Togan, A. Zeki Velidi. Tarihte Usûl. İstanbul: Enderun Yay., 4. Bsk., 1985.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207/822). Fütûhu’ş-Şâm. 2 Cilt. tsh. Abdullatîf Abdurrahman. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1998.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207/822). Kitâbu’l-Meğâzî. 3 Cilt. thk., tkd. Marsden Jones. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 3. Bsk., 1984.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. E. Ruhi Fığlalı. İstanbul: Şa-to Yay., 3. Bsk., 2001.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi’l-Ya’kûb b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh (292/905). Târîhu’l-Ya’kûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1412/1992.
• Yılmaz, Saim. Anadolu’da Abbâsî-Bizans Mücadelesi (132-193/750-809). İstanbul: İfav Yay., 2015.
• Yüksel, Ahmet Turan. “Bazı Batılı Araştırmacılara Göre İlk İslâm Fetihleri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1996), 169-195.
• Yüksel, Ahmet Turan. “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki Faaliyetler”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1999), 45-79.
• Zweig, Stefan. Bizans’ın Düşüşü –Sultan Mehmed Han’ın İstanbul’u Fethi–. çev. İlker Balkan. İstanbul: Kanon Kitap, 3. Bsk., 2019.