Progress, Jadid and Religion: A Mental Analysis of the Muslim-Turk's Assent to the State

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 132 - 155, 31.12.2023

Orhan Çakmak

https://doi.org/10.30627/cuilah.1364012

Öz

The human factor continues to play a dominant role in analyses of the concept of socioeconomic development. Today, the mentality of the individual, which is the dominant factor of development, has become a common field of study for many disciplines. In this context, the negative and positive effects of religious understanding and moral values on the road to progress are discussed in this study as an east-west comparison. In the study, an analysis of the cost of blunting our world of mentality at the beginning of the millennium and being forced to choose the state as the economic welfare contractor on the state-market pendulum with the motives of religious understanding is analyzed in terms of progress and jadit and a proposal for mentality analysis is presented. This study, which is a combination of history, sociology, theology, and economics, includes an interdisciplinary analysis. In the study, it is explained that the understanding of religious life together with the state, which serves the common interest of the scholarly class and the state rulers, is the religious-moral and cultural basis for the Muslim-Turk's public display. The historical process has been analyzed with the sociology of economics and religion (Weber-Ülgener), the mentality has been analyzed, and solutions have been proposed by comparing with the current situation. In the study, periodicity is neglected as the subject of progress and jadid is based on the Human Development Index data, and the east-west distinction is built on the level of socioeconomic development.

Anahtar Kelimeler

Religion, economic mentality, Weber-Ülgener, Nizamiye-Bologna, Human Devolepment Index

TERAKKİ, CEDİT VE DİN: MÜSLÜMAN-TÜRKÜN DEVLETE TEŞNELİĞİNİN ZİHNİYET ANALİZİ

Öz

Sosyo-ekonomik gelişmişlik kavramına ilişkin analizlerde insan faktörü, başat rol olmaya devam etmektedir. Günümüzde gelişmişliğin başat faktörü olan bireyin zihniyet anlayışı, birçok bilim dalının ortak çalışma alanı haline gelmiştir. Bu kapsamda dini anlayışın ve ahlaki değerlerin terakkiye giden yoldaki menfi ve müspet etkileri bu çalışmada, doğu-batı mukayesesi şeklinde ele alınmıştır. Çalışmada binli yılların başında zihniyet dünyamızın köreltilmesi ve devlet-piyasa sarkacı açısından iktisadi refah yüklenicisinin devlet olması tercihine dini anlayış saikleri ile zorlanmanın bedelinin, terakki ve cedit açısından analizi ve zihniyet çözümlemesi yapılmıştır. Tarih, sosyoloji, teoloji ve iktisat ilminin bileşkesi olan bu çalışma, interdisipliner bir analiz içermektedir. Çalışmada; devlet ile beraber dini anlayışın, ilmiye sınıfı ve devlet yöneticilerinin ortak çıkarına hizmet eden bir bakış açısıyla ele alınmasının, Müslüman-Türk’ün kamusal teşneliğine dini-ahlaki ve kültürel zemin olduğu izah edilmiştir. Tarihsel süreç iktisat ve din sosyolojisi (Weber-Ülgener) ile incelemeye tabi tutularak zihniyet çözümlemesi yapılmış ve günümüzdeki durum ile mukayese edilerek çözüm önerileri sunulmuştur. Çalışmada dönemsellik ihmal edilmiş olup terakki ve cedit konusu, İnsani Gelişme Endeksi verilerine ve doğu-batı ayracı ise sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesi üzerine inşa edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din, İktisadi Zihniyet, Weber-Ülgener, Nizamiye-Bologna, İnsani Gelişme Endeksi

Kaynakça

• Al-Hasani, Mohammed K, “Urban Space Transformation in Old City of Baghdad – Integration and Management”, MEGARON, Yıldız Technical University Faculty of Architecture E-Journal, (7-ek1):79-90. https://jag.journalagent.com/megaron/pdfs/ MEGARON -14633-ARTICLE-AL-HASANI.pdf, 2012.
• Apak, Adem, Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat), (İstanbul: Kuramer Yayınları: 22), 2017.
• Armaki, Azad&Kamali, Maryam, “Selçuklular Devleti'nde İktidarın Yapısı ve Siyasî Meşruiyet”, Çev. Hormoz Kazemighalinghieh&Yasemin Ellik, USAD (13):263-286, 2020.
• Arslan, Mahmut, “Mahmut Arslan ile Max Weber’den Sabri F. Ülgener’e Ahlak ve Piyasa Üzerine Söyleşi”, Piyasa (5):91-110, 2003.
• Avcı, Merve, “Nizamiye Medreseleri ve Eğitime Olan Katkıları”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (SOBİDER) 46:584-591, 2020.
• Bahadır, Osman, Ortaçağ Avrupa’sında Bilim ve Teknoloji, https://sarkac.org/2017/10/ ortacag-avrupasinda-bilim-teknoloji-osman-bahadir, 2017.
• Barkan, Ömer Lütfi, “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi 2:279-304, 1942.
• Barthold, W. Prof. Dr., İslâm Medeniyeti Tarihi, Çev. Fuad Köprülü, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları:86, Altıncı Basım), 1984.
• Basuğuy, Bedrettin, “Fuat Sezgin’e Göre Haçlı Seferleri’nin Doğu’ya ve Batı’ya Etkisi: Silah Teknolojisi Alanındaki Gelişmeler ve Bilimlerin Avrupa’ya Transferi”, Bingöl Üniversitesi SBE Dergisi 9-9 Özel Sayı:193-210, 2019.
• Çakmak, Orhan, “İktisat Teorisi Açısından Kamu Girişimciliği ve Özel Girişimcilik: Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Kamu Maliyesinde Seçme Yazılar- Prof. Dr. Aytaç Eker’e Armağan, (Sakarya Üniversitesi Maliye Bölümü Yayınları), 367-416, 2010.
• Çakmak, Orhan, “Osmanlıda Piyasa Zihniyeti ve Girişimcilik (Adam Smith Yaklaşımına Göre Bir Analiz)”, Halil İnalcık Armağanı II- Tarih Araştırmaları, (Ankara: Doğu Batı Yayınları), 144-213, 2011.
• Cote, Catherine, “What Is Predictive Analytics? 5 Examples”, Harvard Business School Online, What Is Predictive Analytics? 5 Examples | HBS Online.
• Deane, Phyllis, İlk Sanayi İnkılabı, Çev. Tevfik Güran, (Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları), 1994.
• Dizer, Muammer, “İbn Yûnus, Ebü’l-Hasan” maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, (20):450-452, 1999,
• Doğan, Mehmet, “Nizâmülmülk’ün Hayatı ve Şahsiyeti: Tonyukuktan Nizâmülmülk’e” Bilge Vezir Nizâmülmülk, (Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları:402): 2-12, 2019.
• Evans, Jonathan and Chris, Baronavski, How do European countries differ in religious commitment? https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/12/05/how-do-european-countries-differ-in-religious-commitment/ 2018.
• Elmalı, M. Hamdi Yazır, “Dibace (önsöz)”, Tahlili Felsefe Tarihi içinde, Paul Janet &Gabriel Seailles, (İstanbul: Eser yayınevi) XXVII-LIV, 1978.
• Gökalp, Ziya, “Hars ve Siyaset”, Yay. Haz. Dr. Salim Çonoğlu, Yeni Mecmua Yazıları içinde, (İstanbul: Ötüken Yayınları) 447-455, 2018.
• Gökalp, Ziya, “Milli Meseleler: Medeniyetimiz 2”, Yeni Mecmua Yazıları içinde, Yay. Haz. Dr. Salim Çonoğlu (İstanbul: Ötüken Yayınları) 499-512, 2018.
• Gökalp, Ziya, “Musahabe: Dehaya Doğru”, Küçük Mecmua Yazıları içinde, Yay. Haz. Dr. Ali Duymaz (İstanbul: Ötüken Yayınları) 32-40, 2018.
• Gökalp, Ziya, “Tarihe Dair: Tarih İlim mi, Yoksa Sanat mı?”, Küçük Mecmua Yazıları içinde, Yay. Haz. Ali Duymaz (İstanbul: Ötüken Yayınları) 235-236, 2018.
• Gökalp, Ziya, “İçtimai Neviler”, İslâm Mecmuası ve Muallim Mecmuası Yazıları, Haz. Dr. Salim Çonoğlu, (İstanbul: Ötüken Yayınları) 53-59, 2019.
• Gökalp, Ziya, “Garp’a Doğru”, Türkçülüğün Esasları içinde, Yay. Haz. Nargiza Sattarova, (İstanbul: Bilge Yayınları) 64-70, 2020.
• Gökalp, Ziya, “Mesleki Ahlak”, Türkçülüğün Esasları içinde, Yay. Haz. Nargiza Sattarova, (İstanbul: Bilge Yayınları) 150-152, 2020.
• Güzel, Fatih, “XIII. Yüzyılın Başlarında Bağdat Şehrinde Sosyal Durum”, Çankırı Karatekin Üniversitesi SBÜ Dergisi, (7):1-25, 2016.
• Hacak, Hasan, İslâm Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Hukuku Anabilim Dalı Doktora Tezi, No: 102262, İstanbul, 2000.
• Hackett Conrad, Gar Meng Leong, Achsah Callahan, Measuring Religion in China, https://www.pewresearch.org/religion/2023/08/30/measuring-religion-in-china, 2023,
• Hizmetli, Sabri, “Genel Olarak Raşid Halifeler Dönemi Olayları: Sonuçları ve Etkileri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39(1):27-54, 1999.
• Hizmetli, Mustafa, “Abbâsîler Döneminde Para Basımı”, İSTEM 8(15):79-110, 2010.
• Karakuş, Nadir “Haçlı Seferlerinde Köle Ticareti Üzerine Bir Değerlendirme”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1)/119-127, 2023.
• Kasper, Wolfgang, Ekonomik Özgürlükler ve Gelişme, Çev. Bahadır Akın, (Ankara: Liberte Yayınları), 2007.
• Kuran, Timur, Yollar Ayrılırken- Ortadoğu’nun Geri Kalma Sürecinde İslâm Hukukunun Rolü, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 3681, 2. Baskı) 2018.
• Kuru, T. Ahmet, Islam, Authoritarianism, and Underdevelopment A Global and Historical Comparison, (Cambridge: Cambridge University Press) 2019.
• Kuru, T. Ahmet, “Islam, Catholicism, and Religion-State Separation: An Essential or Historical Difference?”, International Journal of Religion, (1-1):91-104, 2020.
• Köprülü, M. Fuat, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, (Ankara: TTK Basımevi) 1984.
• Laffer, Arthur, https://www.heritage.org/taxes/report/the-laffer-curve-past-present-and-future, 2004.
• Madison, Angus, The World Economy: A Millenial Perspective, OECD, 2001.
• Merdivenci, Ahmet, Türkiye’de Mikroskop ve Tarihi, (İstanbul) 1975.
• Milanovic, Branko, Income inequality and citizenship: Quantifying the link, https://cepr.org/voxeu/columns/poverty and income inequality.
• Laura, Silver and Christine, Huang, In Emerging Economies, Smartphone and Social Media Users Have Broader Social Networks, https://www.pewresearch.org/internet /2019/08/22/in-emerging-economies-smartphone-and-social-media-users-have-broader-social-networks/2019.
• İbn Haldûn, Mukaddime I- Şark İslâm Klasikleri, Çev. Zakir Kadiri Ugan, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları:481) X-XI, 1990.
• İmam-ı Mâtürîdî, Kitabü’t Tevhid- Açıklamalı Tercüme, Çev. Bekir Topaloğlu, (Ankara: İSAM yayınları, 15. Basım) 2020.
• İnalcık, Halil, “Sultanizm Üzerine Yorumlar: Max Weber’in Osmanlı Siyasal Sistem Tiplemesi”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi 10(7):5-26, 1994.
• İnalcık, Halil, Şair ve Patron (Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme), (Ankara: Doğu Batı Yayınları) 2003.
• İnam, Ahmet, “Hanemizdeki Sır”, Doğu Batı Dergisi (5):179-185, 1998.
• İzmirli, İ. Hakkı, İslâm Mütefekkirleri ile Garp Mütefekkirleri Arasında Mukayese, Sad. S. Hayri Bolay (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Baskı) 1977.
• Ocak, Ahmet, Selçukluların Dini Siyaseti (1040-1092), (İstanbul: TATAV Yayınları), 2002.
• Orman, Sabri, Gazalinin İktisat Felsefesi (İstanbul: İnsan Yayınları) 1984.
• Özaydın, Abdülkerim, “Nizâmülmülk” maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi (33):194-196, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim, “Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin İlk Müderrisi Ebû İshâk Eş-Şîrâzî ve Medresenin Resm-i Küşâdı”, Şarkiyat Mecmuası (26):85-99, 2015.
• PEW Research, Key Findings from the Global Religious Futures Project, https://www.pewresearch.org/religion/2022. Piyadeoğlu, Cihan, “Nizâmiye Medreselerinin Kuruluşu ve Önemi”, USAD (8):124-135, 2018.
• Rosenberg, Nathan&Bridzell L. E, How The West Grew Rich- The Economic Transformation of the Industrial World, (USA: BasicBooks) 1986.
• Samadi, S. B., “Abbâsî Hâkimiyeti Döneminde Bağdat’ın Sosyal ve Ekonomik Hayatından Görünümler”, Çev. Ahmet Turan Yüksel, İSTEM (12):241-249, 2008.
• Sayar, Güner Ahmed, “Ahmed Güner Sayar ile İktisat Üzerine Söyleşi”, Piyasa (2):49-64, 2002.
• Sayılı, Aydın, “Ortaçağ İslâm Dünyasında İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri (Avrupa ile Mukayese)”, "http://kaynakca.hacettepe.edu.tr /eser/ 122045"ültesi Felsefe Bölümü Dergisi (I):5-69, 1963.
• Somuncuoğlu, Ecehan, “On Dokuzuncu Yüzyılda Nahda Hareketi: Modern Arap Düşüncesinin Oluşumu, Kapsamı ve Sınırları”, Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi 3-1/103-120, 2015.
• Sunar, Lütfi, Karl Marx ve Max Weber’in Doğu Toplumlarına Yaklaşımları, İstanbul Üniversitesi SBE Doktora Tezi, İstanbul, 2010.
• Sunar, Lütfi, “Weber’in İktisat Sosyolojisi: Uygarlığı Anlamanın Anahtarı Olarak İktisadi Zihniyet”, Sosyoloji Konferansları (45):19-42, 2012.
• Topuzkanamış, Engin, “Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 14(2):253-274, 2012.
• Tural, Murat, “Hülâgû Han’ın Bağdat’ı İstilası (1258) ve Tahribe Teşvik Meselesi”, Tarih Okulu Dergisi (TOD) 10-XXX:21-50, 2017.
• UNDP, İnsanı Gelişme Raporu (Önümüzdeki Sınır: İnsani Gelişme ve Antroposen) 2020.
• UNDP, İnsanı Gelişme Raporu (Belirsiz Zamanlar, Huzursuz Yaşamlar) 2021-2022.
• Ülgener, F. Sabri, Tarihte Darlık Buhranları, (İstanbul: Derin Yayınları) 2006a.
• Ülgener, F. Sabri, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, (İstanbul: Derin Yayınları) 2006b.
• Ülgener, F. Sabri, Zihniyet ve Din, İslâm Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, (İstanbul: Derin Yayınları) 2006c.
• Ülgener, F. Sabri, Zihniyet Aydınlar ve İzm’ler, (İstanbul: Derin Yayınları) 2006d.
• Yuvalı Abdülkadir, “XIII. Yüzyılda Doğu-Batı İlişkilerinin Mahiyeti Hakkında”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (2):121-129, 1987.
• Watt, W. Montgomery, Hz. Muhammed Mekke’de, Çev. Süleyman Kalkan, (İstanbul: Kuramer Yayınları) 2020.
• Weber, Max, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev. Zeynep Aruoba, (İstanbul: Hil Yayınları) 1985.
• Weber, Max, Ekonomi ve Toplum, Çev. Latif Boyacı, (İstanbul: Yarın Yayınları) 2012.
• https://archiviostorico.unibo.it/it/percorsi-storici http://www.investinemiliaromagna.eu/en/index.asp https://migrationdataportal.org /international-data https://pavaedu.com/bologna-universitesi https://www.topuniversities.com. https://www.timeshighereducation.com.