OSMANLIDA KISITLILAR ÜZERİNE VASÎ TAYİN USULÜ

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 1, 114 - 135, 30.06.2024

Nasi Aslan Ferdi Menteş

https://doi.org/10.30627/cuilah.1414577

Öz

İslam hukuku literatüründe vesâyet, yaşı küçük olan çocuklar ile ergenlik çağına girmiş ancak cünun, ateh ve sefeh gibi sebeplerle ehliyeti noksan olan kişilerin mallarının velî ya da vasî tarafından idare edilmesini ifade etmektedir. Vesâyeti gerektiren haller neticesinde kısıtlı üzerine vasî tayin edilmek suretiyle kısıtlıların malları hem koruma altına alınmakta hem de bu mallar idare edilmektedir. İslam hukukunun klasik kaynaklarında vesâyet konusu teorik anlamda temelde “kitâbu’l-vesâyâ” ana başlığı altında olmak üzere fıkhın diğer konuları arasında serpiştirilmiş bir şekilde incelenmiştir. Ancak vesâyet konusuyla ilgili özellikle pratiğe dönük çalışmaların sayısı çok azdır. Vesâyetin toplum ve devlete yüklemiş olduğu yükümlülüğü yerine getirmek üzere görevlendirilen vasînin tayin edilme şekli ve süreci de en az konunun kendisi kadar önemlidir. Bu sebeple, çalışmamızda kısıtlılar üzerine vasî tayin konusunda Osmanlıdaki uygulamanın nasıl olduğu konusunun açıklığa kavuşturulması hedeflenmektedir. Çalışma esnasında şer’iyye sicillerindeki örnek kayıtların yanısıra, ihtiyaç duyulduça fıkıh eserleri ve fetva mecmualarındaki fetvalardan da istifade edilerek nazari fıkıh, ile uygulamanın ne derece örtüştüğünün tespiti ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı, Şer'iyye Sicilleri, Vesâyet, Hacir, Kısıtlı, Nâzır

Procedure for Appointing a Guardian for the Restricted in the Ottoman Empire

Öz

In the Islamic law literature, guardianship refers to the management of the property of minors and persons who have reached the age of puberty but lack capacity due to reasons such as insanity, atheh and debauchery by a guardian or a guardian. As a result of the conditions requiring guardianship, the property of the restricted is both protected and managed by appointing a guardian. In the classical sources of Islamic law, the subject of guardianship is theoretically analysed under the main heading of ‘Kitāb al-wasāyā’ and interspersed among other subjects of fiqh. However, there are very few studies on the subject of guardianship, especially in practice. The way and process of appointing the guardian, who is appointed to fulfil the obligation that guardianship imposes on society and the state, is as important as the subject itself. For this reason, this study aims to clarify how the Ottoman practice of appointing guardians for the limited was in the Ottoman Empire. In addition to the sample records in the shari'iyya registers, the study will also make use of fiqh works and fatwas in fatwa collections to determine the extent to which the theoretical fiqh and the practice coincide.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman, Sharia Registers, Guardianship, Hacir, Restricted, Overseer.

Kaynakça

• Advî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed, Hâşiyetü’l-Advî Alâ Şerhi Kifâyeti’t-Tâlibi’r-Rabbânî, thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bukâî, 2 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994.
• Ahi Çelebi Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1063-1064 / M. 1652-1653), haz. Sabri Atay - Nedim Pakırdağ. İstanbul: Kültür AŞ. Yayınları, 2019.
• Aslan, Nasi. İslâm Yargılama Hukukunda “Şühûdü'l-Hâl” Jüri Osmanlı Devri Uygulaması. Adana: Karahan Kitabevi, 2018.
• Bâbertî. Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed, el-İnâye Şerhu’l-Hidâye. 10 Cilt, Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1389/1970.
• Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 /M. 1730-1732), haz. Ali Coşkun - Abdullah Sivridağ, İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 970 - 971 / M. 1563), haz. Mehmet. Akman vd., İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Bardakoğlu, Ali. “Vesâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013, 66-70.
• Belk, Ayten. 10 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (H.1012-1014/M.1603-1605) (S.3-101), Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bilici, Hatice. 31 Numaralı Kırım Hanlığı Kadı Sicili'nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslamiye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. İdrîs. Keşşâfu’l-Kınâ’ an Metni’l-İknâ’. thk. Hilâl Musaylihî-Mustafa Hilâl, 6 Cilt, Riyad: Mektebetü’n-Nasr el-Hadîse, ts, 4/335.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. İdrîs. er-Ravdu’l-Murbi’ Şerhu Zâdi’l-Müstenkı’. Riyad: Dâru'l-Müeyyid, 1417/1996. Cemaleddin Muhammed b. Mukrim İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt, Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1414/1993.
• Çağatay, Ömer. 10 Numaralı Vidin Şer’îyye Sicil Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi/Mardin Artuklu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. nşr. H. Necâti Demirtaş, 2 Cilt, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2014.
• Çoban, Halil. 206/3 Numaralı Urfa Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (367-602), Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Düsûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh. Hâşiyetü’d-Düsûkî ale’ş-Şerhi’l-Kebîr, 4 Cilt, yy., Dâru l-Fikr, ts., 4/422.
• Ebussuud Efendi. Fetâvâ-yı Ebussuud, Şeyhulislam Ebussuud Efendi’nin Fetvaları. haz. Abdullah Demir - Ramazan Günay, İstanbul: SD Yayınevi, 2020.
• Erikci, Esra. 8 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili’nin (1-64. Varak) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H.1050-1051/M.1640-1642), Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ebû Cîb, Sa’dî. el-Kâmûsu’l-Fıkhî Luğaten ve Istılâhen. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• Eyüb Mahkemesi 19 Numaralı Sicil (H.1028-1030/M.1619-1620), haz. Yılmaz Karaca - Rasim Erol, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Eyüb Mahkemesi 175 Numaralı Sicil (H. 1157-1159 / M. 1745-1746), haz. Rasim Erol - Mustafa Yılmaz, İstanbul: Kültür AŞ. Yayınları, 2019, 165-166.
• Ezherî, Salih Abdussemi’ el-Âbî. Cevâhiru’l-İklîl Şerhu Muhtasari Halîl. nşr. Muhammed Abdulaziz el-Hâlidî, 2 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Feyrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakup. el-Kâmûsu’l-Muhît, Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Galata Mahkemesi 32 Numaralı Sicil, (H. 1015-1016/M.1606-1607), haz. Mehmet Akman, İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• Galata Mahkemesi 37 Numaralı Sicil (H. 1022-1024 / M. 1613-1615), haz. Rasim Erol - Yılmaz Karaca, İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• Galata Mahkemesi 65 Numaralı Sicil (H. 1051-1053 / M. 1641-1644), haz. Sabri Atay - Rasim Erol, İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• Güneş Şimşek, Seda. 32 No’lu Galata Şer’iyye Sicilinin Değerlendirilmesi. Aksaray: Aksaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gökbuğa, Ferdi. H.1075–1076/M.1665–1666 Tarihli 124 No’lu Manisa Şer‘iyye Sicili Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah. Şerhu’l-Haraşî Alâ Muhtasari Halîl. Hâşiyetü’l-Advî İle Birlikte, 8 Cilt, Bulak: el-Matbaatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 2. Basım, 1317/1899.
• Hasköy Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.1023-1081/M.1615-1670), haz. Mustafa Kırış - Salih Kahriman, İstanbul: Kültür AŞ. Yayınları, 2019.
• Hasköy Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H. 1020-1053 / M. 1612-1643), haz. Baki Çakır vd., İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Hasköy Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H.1085-1090/1674-1679), haz. Tahsin Özcan, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Hattâb, Şemsuddîn Ebû Abdillâh. Mevâhibu’l-Celîl fî Şerh-i Muhtasar-i Halîl. 6 Cilt, yy., Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbn-i Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-Muhtâr Ale’d-Dürri’l-Muhtâr. 6 Cilt, Beyrut: Şeriketu Mektebe ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihî, 2. Basım, 1386/1966.
• İbn-i Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî-Abdulfettâh Muhammed el-Hulv, 15 Cilt, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2. Basım, 1417/1997.
• İbnu’l-Muflih, Ebû İshâk Burhânüddîn. el-Mübdi’ fî Şerḥi’l-Mukni’. 8 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• İstanbul Mahkemesi 156 Numaralı Sicil (H. 1246-1247 / M. 1831-1832), haz. Nedim Pakırdağ - Abdulkadir Altın, İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• İstanbul Mahkemesi 191 Numaralı Sicil (H.1000-1027/M.1591-1617), haz. Abdullah Sivridağ - Ali Coşkun, İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• Kal’acî, Muhammed Ravvâs. Mu’cemu Lugati’l-Fukahâ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1988. Karâfî, Ebû’l-Abbas İdrîs b. Abdurrahman. ez-Zahîra. thk. Muhammed Hacî vd., 14 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Ğarb el-İslâmî, 1. Basım, 1994.
• Karaköse, Murat. 57/1 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme (H.1058-1059/M.1648-1649), Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Karaslan, Arzu. 1039-1040 (1629-1630) Yıllarına Ait 61 Numaralı Manisa Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebûbekir b. Mes’ûd. Bedâiʻu’s-Sanâiʻ fî Tertîbi’ş-Şerâiʻ. 7 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Koç, Mehmet. “Osmanlı Aile Hukukunda Akıl Hastalığının (Cünûn) Nikâh ve Talâk Hükümlerine Etkisi”. Türk Dünyası Araştırmaları 130/256 (Ocak – Şubat 2022), 149-174.
• Koç, Mehmet. Osmanlı Aile Hukukunda Mahrem Akrabalar (Civar Hısımlar) Nafakası. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (2021), 161-184.
• Korkmaz, Ömer, XVIII. Yüzyıl Adana Şer‘iyye Sicilleri Özelinde Aile Hukuku, Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Köse, Uğur. H.1063-1065 (1058), M.1653-1655 Tarihli Çankırı Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 31. Basım, 2017.
• Makdisî, Bahâuddîn Abdurrahman b. İbrahim. el-Udde Şerhu’l-Umde. thk. Ahmed b. Ali, Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2003.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah el-Asbahi el-Himyeri. el-Müdevvene. 4 Cilt, yy., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• Mandıra, Melis. 661 Nolu (H.1130-1131/ M.1717-1718) Edirne Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvî’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdulmevcûd, 19 Cilt, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419/1999.
• Merdâvî, Alâeddîn Ebu’l-Hasen. el-İnsâf fî Ma’rifeti’r-Râcih mine’l- Hilâf. thk. Muhammed Hamid el-Fakî, 12 Cilt, Beyrut: Matbaatü’s-Sünnetü’l-Muhammediyye, 1. Basım, 1374/1955.
• Meydânî, Abdülganî el-Guneymî. el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb.thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamîd, 4 Cilt, Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn. El-Muğrib fî Tertîbi’l-Mu’rib, yy.: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî Yayınları, ts.
• Nesefî, Necmeddin Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. Tılbetü’t-Talebe fi’l-Istılâhâti’l-Fıkhiyye. yy.,: Matbaa-i Âmire, 1311.
• Nohutlu, Ali. 8 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1-100), Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Oğuz, Mustafa - Akgündüz, Ahmet. “Hüccet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18/446-450, İstanbul: TDV Yayınları, 1998, 446-450.
• Özpolat, Leyla. 1 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili (970-1019/1563-1610) Değerlendirme ve Transkripsiyon. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 1042-1043 / M. 1633), haz. Fuat Recep - Sabri Atay, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi 127 Numaralı Sicil (H. 1090-1091 / M. 1679-1680), haz. Selman Soydemir - Fikret Sarıcaoğlu, İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• Serahsî, Şemsuleimme Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Marife, 1414/1993.
• Sevici, Hatice. 54 Numaralı Konya Şer'iye Sicili'nin (1-190) Değerlendirme ve Transkripsiyonu (H. 1150 1152/M. 1738–1740), Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Şirbînî, Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Meânî Elfâzi’l-Minhâc. thk. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdülmevcûd, 6 Cilt, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Basım, 1410/1994.
• Tanır, Züleyha. Amasya 23 Numaralı Şer‘iyye Sicili (H.1112-1113/M.1700-1702), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Taşcan, Zehra. 173 Numaralı Ankara Şer´iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H.1198/M.1783-1784), Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Terzi, Mehmet Akif. İstanbul 1131/1719 Tarihli Askeri Kassam Defteri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı Sicil (H.987-988/M.1579-1580), haz. Rıfat Günalan, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Yazıcıoğlu, Serap. 8 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili’nin Değerlendirilmesi ve Transkripsiyonu (H.1132/M.1719-1720), Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ. Haz. Süleyman Kaya vd., İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Yıldırım, Ayşe. 152 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1092/1681-82), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Yıldırım, Fatma. S 12 Numaralı Sofya Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yıldız, Hacer. 50 Nolu (H.1254/M. 1838-1839) Tokat Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bililmler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Vesâyâ ve’l-Vakf fî’l-Fıkhi’l-İslâmî. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhû. 10 Cilt, Dımeşk: Dâru’l-Fikr, ts.