The Instant Healer: Abū al-Barakāt al-Baghdādī’s Theriac Called al-Barshaʿthā (Study, Editio Princeps, and Turkish Translation)

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 205 - 254, 31.12.2024

Tuna Tunagöz

https://doi.org/10.30627/cuilah.1532650

Öz

Theriac refers to a class of medicinal formulas developed to treat a wide range of ailments, particularly venomous bites. This concept, along with some of its associated literature, was translated into Arabic, leading to the development of numerous new formulas within Islamic medicine. Among these is al-Barshaʿthā, a theriac formulated by Abū l-Barakāt al-Baghdādī. Its name, derived from the Syriac “bar shaʿthah” (ܒܪ ܫܥܬܗ) –literally “son of its hour,” figuratively “instantaneous” or “immediate”– reflects both its purported rapid efficacy and the evolutionary process of its development. The formula’s origins can be traced back to the Philoneiōn theriac of Philo of Tarsus, a first-century physician. This study begins by exploring the historical context leading up to al-Barshaʿthā’s development. The formula itself, originally recorded in a cryptic manner according to ancient practice, has been reconstructed through careful analysis of marginal notes within the extant manuscripts, supplemented by insights from relevant medical and geographical texts. The critical edition presented here is based on the six most reliable manuscripts out of twelve identified, edited according to ISAM’s edition method (ITNES), and accompanied by a Turkish translation.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Medicine, History of Islamic Pharmacy, Theriac, Abū al-Barakāt al-Baghdādī, al-Barshaʿthā, Philo of Tarsus

ANINDA İYİLEŞTİREN: EBÜ’L-BEREKÂT EL-BAĞDÂDÎ’NİN BERŞA‘SÂ ADLI TİRYAKI (İNCELEME, TAHKİK VE ÇEVİRİ)

Öz

Tiryak, zehirli ısırıklar başta olmak üzere, çok sayıda sağlık sorununun tedavisi için üretilen tıbbî formüllerin genel adıdır. Kavram ve ilgili literatürün bir kısmı tercüme hareketi içinde Arapçaya aktarılmış ve İslam tıbbında çok sayıda yeni formül üretilmiştir. Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’nin el-Berşaʿs̱â adlı tiryakı da bunlardan biridir. Süryanice “bar-şaʿs̱eh” (ܒܪ ܫܥܬܗ) terkibine (lafzen ‘saatinin oğlu’; manen ‘anında/derhal’) dayanan isim, tiryakın iddiasını ortaya koyduğu gibi, gelişim aşamalarına da işaret etmektedir. Formülün kökeninin birinci yüzyılda yaşayan Tarsuslu Philôn’un Philoneiôn adlı tiryakı olduğu tespit edilmiştir. Makalenin inceleme bölümüne Berşaʿs̱â’yı önceleyen süreçle başlanmıştır. Ardından, kadim bir usulü takip ederek şifreli kaleme alınan metnin imaları; elyazmaların kenarlarında yer alan notlarının, ilgili tıp ve coğrafya eserlerinin desteğiyle çözümlenerek formül ortaya çıkarılmıştır. Eser, tespit edilen on iki yazmasının en iyi altısı üzerinden, İSAM tahkik esaslarına (İTNES) göre tahkik edilmiş ve Türkçeye çevrilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tıp Tarihi, Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî, Berşaʿs̱â, Tiryak, Tarsuslu Philon

Kaynakça

• Akrâbâzînü Sâbûr alâ Nüshati’l-Bîmâristâni’l-Adudî: Muhtasar min Akrâbâzîni Sâbur fî Te’lîfi’l-Edviye Sittete Aşr Bâben, Münih, Bayerische Staatsbibliothek, Cod.arab. 808, vr. 2b-21a.
• Antâkî, Dâvûd b. Ömer, et-Tezkire fi’t-Tıbb, 2 Cilt, Kahire: el-Matbaatü’l-Ezheriyye, 1324.
• Arshi, İmtiyaz Ali, Catalogue of the Arabic Manuscripts in Raza Library, 5: Mathematics, Medicine, Natural Science, Agriculture, Occult Sciences, Ethics & Politics, Education & Military Science, Rampur: Raza Library Publication, 1963.
• Asade, Daniel & Druille, Paola, “The Syriac Christianization of a Medical Greek Recipe: From Barbaros Hera to the ‘Apostles’ Ointment’”, Studia Ceranea, 11 (2021), s. 11-38.
• Attâr, Zeynüddin Ali b. Hüseyin, İhtiyârât-ı Bedîî: Kısm-ı Müfredât, nşr. Muhammed Takî Mîr, Tahran: Şirket-i Dârû-yi Pahş-i Râzî, 1371hş.
• Attâr, Zeynüddin Ali, İhtiyârât-ı Bedîî, İstanbul: Süleymaniye YEK, Fatih, nr. 3560.
• Attâr, Zeynüddin Ali, İhtiyârât-ı Bedîî, İstanbul: Süleymaniye YEK, Şehid Ali Paşa, nr. 1999.
• Attâr, Zeynüddin Ali, İhtiyârât-ı Bedîî, İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3549.
• Attâr, Zeynüddin Ali, İhtiyârât-ı Bedîî, İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3550.
• Attâr, Zeynüddin Ali, İhtiyârât-ı Bedîî, Manisa YEK, nr. 1848/3, 74b-113a.
• Attâr, Zeynüddin Ali, İhtiyârât-ı Bedîî, Tahran: Kitabhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, nr. 6156.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Berşa‘sâ el-Mücerreb li-Ebi’l-Berekât el-Bağdâdî, Tokyo: University of Tokyo, Institute of Oriental Culture, Daiber, nr. 113/23, vr. 207a-208a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Berşa‘sâ el-Mücerreb li-Ebi’l-Berekât el-Bağdâdî, İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3555, vr. 39a, 162b.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Emînü’l-Ervâh, nşr. Tuna Tunagöz, “Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’nin Emînü’l-ervâh Adlı Tiryakı: İnceleme, Metin ve Çeviri”, Tahkik: İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 13:2 (2024), s. 95-141.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, el-Kitâbü’l-Maḍnûn min İşârâti Ebi’l-Berekât, Leiden: De Universitaire Bibliotheken, Or. 1592, s. 10-13.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, el-Kitâbü’l-Muʻteber fi’l-Hikme, nşr. Zeynelâbidîn el-Mûsevî vd., 3 Cilt, Haydarâbâd: İdâretü Cem‘iyyeti Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1357-58/1938-39.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Nüshatü Berşa‘sâ min Esahhi’n-Nüsah el-Mensûb ilâ Evhadi’z-Zamân Ebi’l-Berekât, Vatikan: Biblioteca Apostolica Vaticana, Ar. 145, vr. 170b-171b.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Nüshatü Berşa‘sâ min Kitâbi Üstâzî sellemallâh, ve Hüve min Esahhi’n-Nüsahi’l-Mensûbe ilâ Evhadizzamân Ebi’l-Berekât, İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3569, vr. 225b-226a.
• [Bağdâdî, Ebü’l-Berekât], Nüshatü Tiryâki Berşa‘sâ, Tahran: Kitabhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, nr. 4601/1, vr. 2a-3a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Sıfatü Berşa‘sâ el-Mensûb ilâ Ebi’l-Berekât, Manisa YEK, nr. 1781/5, vr. 154b-158a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Sıfatü Tiryâki Berşa‘sâ li-Evhadi’z-Zamân Ebi’l-Berekât el-Bağdâdî, İstanbul: Köprülü YEK, Fazıl Ahmed Paşa, nr. 985/2, vr. 74b-75a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Sıfatü’t-Tiryâki’l-Ma‘rûf bi’l-Berşa‘sâ, Tahran: Kitabhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, nr. 16430/1, vr. 2a-2b.
• [Bağdâdî, Ebü’l-Berekât], [Tiryâku Berşa‘sâ], İstanbul: Nuruosmaniye YEK, nr. 3567, vr. 76b-77a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât, Tiryâku Berşa‘sâ min San‘ati’l-Hakîm el-Ecell el-Evhad Ebi’l-Berekât Ali b. Melkâ, Tahran: Müessese-i Kitâbhâne ve Mûze-i Millî-yi Melik, nr. 4218/1, s. 1-2, 4-5, 7-10.
• Bağdâdî, İbn Cezle, Minhâcü’l-Beyân fî-mâ Yesta‘milihu’l-İnsân, İstanbul: Süleymaniye YEK, Fatih, nr. 3641, vr. 25a.
• Bağdâdî, İbn Hebel, el-Muhtâr fi’t-Tıbb, İstanbul: Nuruosmaniye YEK, nr. 3584.
• Bağdâdî, İbn Hebel, el-Muhtâr fi’t-Tıbb, Londra: British Library, Delhi Arabic, nr. 1713.
• Bağdâdî, İbn Hebel, Kitâbü’l-Muhtârât fi’t-Tıbb, 4 cilt, Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1362–4/1943–4.
• Bağdâdî, Saîd b. Hibetullah, Kitâbü’l-İknâ‘ fi’t-Tıbb, İstanbul: Süleymaniye YEK, Bağdatlı Vehbi, nr. 1468.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân, Tahkîku mâ li’l-Hind, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Cürcânî, İsmail b. Hasan, Zahîre-i Harizmşâhî, İstanbul: Süleymaniye YEK, Fatih, nr. 3552.
• Dioskouridês, Kitâbü’l-Haşâiş, Leiden: De Universitaire Bibliotheken, Or. 289.
• Efrâm, Mâr Ağnâtyûs, “el-Elfâzü’s-Süryâniyye fi’l-Meâcimi’l-Arabiyye-2”, Mecelletü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Arabî, 23:3 (1948), s. 321-346.
• Erbilî, Hasan b. Ahmed, el-Muhtâr min Târîhi Uyûni’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etıbbâ’, İstanbul: Süleymaniye YEK, Fatih, nr. 4473.
• Galênos, Klaudios, Peri Antidotôn, Klaudiou Galênou Hapanta: Claudii Galeni Opera Omnia içinde, nşr. ve Lat. çev. Carolus Gottlob Kühn, Leipzig: Libraria Car. Cnoblochii, 1827, c. 14, s. 1-209.
• Galênos, Klaudios, Peri Süntheseôs Pharmakôn tôn kata Topous, Klaudiou Galênou Hapanta: Claudii Galeni Opera Omnia içinde, nşr. ve Lat. çev. Carolus Gottlob Kühn, Leipzig: Libraria Car. Cnoblochii, 1827, c. 12, s. 378-1007; c. 13, s. 1-361.
• Galênos, Klaudios, Terkîbü’l-Edviye hasebe’l-Mevâzii’l-Âlime el-Ma‘rûf bi’l-Meyâmir, Ar. çev. Huneyn b. İshâk, İstanbul: Topkapı Sarayı YEK, III. Ahmed, nr. 2079.
• Gazzî, Necmeddin Muhammed, el-Kevâkibü’s-Sâire bi-A‘yâni’l-Mieti’l-Âşire, 3 Cilt, nşr. Halil el-Mansûr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Hacı Paşa, Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm, İstanbul: Süleymaniye YEK, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1404.
• Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ, Kitâbü Sûreti’l-Arz mine’l-Müdün ve’l-Cibâl ve’l-Bihâr ve’l-Cezâir ve’l-Enhâr, Bibliothèque nationale et universitaire de Strasbourg, Ms.4.247.
• Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ, Kitâbü Sûreti’l-Arz mine’l-Müdün ve’l-Cibâl ve’l-Bihâr ve’l-Cezâir ve’l-Enhâr, nşr. Hans von Mžik, Bağdat: Matbaatü’r-Râbıta, 1962 (Leipzig: Otto Harrassowitz, 1926’dan tıpkıbasım).
• Hasan bar Behlûl, Lexicon syriacum [Leksikôn Suryâyâ]: Voces syriacas græcasque cum glossis syriacis et arabicis complectens), nşr. Rubens Duval, 3 cilt, Paris: E Reipublicæ typographæo, 1901.
• Hautala, Svetlana, “‘As a Matter of Fact, This is Not Difficult to Understand!’: The Addresses to the Reader in Greek and Latin Pharmacological Poetry”, ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts, Leiden & Boston: Brill, 2014, s. 183-200.
• Hautala, Svetlana, “Transmitting (and Hiding) Knowledge in Ancient Greek Pharmaceutical Poetry”, Proceedings of the 11th Conference of the International Society for the Study of European Ideas (ISSEI), s. 1-12. https://blogs.helsinki.fi/issei2008.
• Herevî, Muhammed b. Yusuf, Bahru’l-Cevâhir: Mu‘cemü’t-Tıbbi’t-Tabîî, Kum: İntişârât-ı Celâleddin, 1387hş.
• Herevî, Muhammed b. Yusuf, Kitâbü Ayni’l-Hayât, nşr. Seyyid Zıllürrahmân, Tahran: Müessese-i Mütalâat-i Târîh-i Pezüşkî, 1386hş.
• Hinz, Walther, İslâm’da Ölçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990.
• İbn Ebî Usaybia, Uyûnü’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etıbbâ’, nşr. Emilie Savage-Smith v.dğr., A Literary History of Medicine, c. 2-1 ve 2-2: Arabic Edition içinde, Leiden & Boston: Brill, 2020.
• İbn Ebi’l-Beyân, Sedîdüddin, Düstûrü’l-Edviyeti’l-Mürekkebe, İstanbul: Süleymaniye YEK, Bağdatlı Vehbi, nr. 1464.
• İbn Sînâ, Ebû Ali, el-Kânûn fi’t-Tıbb, 4 cilt, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1426/2005.
• İbn Sînâ, Ebû Ali, el-Kânûn fi’t-Tıbb, Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3638.
• İshâk b. Huneyn, Târîhu’l-Etıbbâ’ ve’l-Felâsife, nşr. Fuâd Seyyid, 2. Baskı, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985, s. 139-169.
• İsrâilî, Kûhîn el-Attâr, Minhâcü’d-Dükkân ve Düstûrü’l-A‘yân, İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3758.
• İsrâilî, Kûhîn el-Attâr, Minhâcü’d-Dükkân ve Düstûrü’l-A‘yân, nşr. Halil Hasan İbrahim el-Hamevî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Kahl, Oliver, Sābūr ibn Sahl’s Dispensatory in the Recension of the ʿAḍudī Hospital, Leiden & Boston: Brill, 2009.
• Kavak, Mehmet, Antik Dönem Hint Tıp Anlayışı (Suśruta - Caraka - Vāgbhaṭa Dönemi), Doktora Tezi, Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Kitâbü İhtilâfi Esmâi’l-Edviye ve Ta‘rîfihâ, İstanbul: Hacı Selim Ağa YEK, nr. 883/5, vr. 556b-563a.
• Konevî, Sadreddin, Fihristü’l-Kütüb, Tahran: Kitâbhâne ve Mûze-i Millî-i Melik, nr. 4263/5, vr. 174a-175b.
• Lâhicî, Kutbüddin Muhammed, Mahbûbü’l-Kulûb, 2 Cilt, nşr. İbrahim ed-Dîbâcî, Tahran: Defter-i Neşr-i Mîrâs-ı Mektûb, Âyine-i Mîrâs, 1382hş./2003.
• Levey, Martin, Early Arabic Pharmacology: An Introduction Based on Ancient and Medieval Sources, Leiden: E. J. Brill, 1973.
• Liddell, Henry G. & Scott, Robert, A Greek-English Lexicon: A New Edition, 2 Cilt, Oxford, Clarendon Press, [1940].
• Lloyd-Jones, Hugh & Parsons, Peter J. (ed.), Supplementum Hellenisticum, Berlin & New York: Walter de Gruyter, 1983.
• Manniche, Lise, Sacred Luxuries: Fragrance, Aromatherapy, and Cosmetics in Ancient Egypt, New York: Cornell University Press, 1999.
• Mecûsî, Ali b. Abbâs, Kâmilü’s-Sınâati’t-Tıbbiye, 2 Cilt, Kum: Müessese-i İhyâ-i Tıbb-i Tabîî, 1387hş.
• Mesîhî, Ebû Sehl, Kitâbü’l-Mie, Tahran: Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, nr. 6335/1, vr. 1a-253a.
• Mevsılî, Dâvûd b. Nâsırüddin, Ravzatü’l-Elibbâ’ fî Târîhi’l-Etıbbâ’, Berlin: Staatsbibliothek, nr. 1068.
• Nedîm, Muhammed b. İshak, el-Fihrist, nşr. ve çev. Ramazan Şeşen, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Nidâî, Şaban, Menâfiu’n-Nâs, Ankara: Milli Kütüphane, A 8031/3, vr. 29b-120b.
• Overduin, Floris, “A Riddling Recipe? Philo of Tarsus’ Against Colic (SH 690)”, Mnemosyne, 71 (2018), s. 593-615.
• Sabuncuoğlu Şerefeddin, Mücerrebnâme, İstanbul: Süleymaniye YEK, Hamidiye, nr. 1034/2, vr. 38a-40b.
• Sâbûr b. Sehl, el-Akrâbâzînü’s-Sağîr, nşr. Oliver Kahl, Dispensatorium parvum (al-Aqrābādhīn al-ṣaghīr) içinde, Leiden & New York: E.J. Brill, 1994, s. 41-211.
• Sührâb, İbn Serâbiyûn, Acâibü’l-Ekâlîmi’s-Seb‘a ilâ Nihâyeti’l-İmâra, Londra: British Library, Add MS 23379.
• Sührâb, İbn Serâbiyûn, Acâibü’l-Ekâlîmi’s-Seb‘a ilâ Nihâyeti’l-İmâra, nşr. Hans von Mžik, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1929.
• Syrian Anatomy, Pathology and Therapeutics, or The Book of Medicines, 2 cilt (1: İnceleme, Süryanice Metin; 2: İngilizce Çeviri, Dizin), nşr. ve İng. çev. Ernest Alfred Wallis Budge, Londra: Oxford University Press, 1913.
• Şîrâzî, İmâdeddin Mahmûd b. Mes‘ûd, Risâle-i Afyûniyye, Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı Târîh-i Pejûşkî, 1384hş.
• Şîrâzî, Kutbüddin, Fî Beyâni’l-Hâce ile’t-Tıbb ve’l-Etıbbâ’ ve Vasâyâhum, nşr. Muhammed Fuâd ez-Zâkirî, el-Ayn [BAE]: Merkezü Zâyid li’t-Türâs ve’t-Târîh, 2001.
• Şîrâzî, Mahmûd b. İlyâs, el-Hâvî fî İlmi’t-Tedâvî, Londra: British Library, Or 13383.
• Şirvânî, Muhammed b. Mahmûd, Şifa Bahçesi: Ravḍatü’l-ʻIṭr, nşr. ve çev. Muammer Sarıkaya & Celal Turgut Koç, 2 Cilt, Ankara: Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, [2022].
• Taberî, Ali b. Rabben, Firdevsü’l-Hikme fi’t-Tıbb, nşr. Muhammed Zübeyr es-Sıddîkî, Berlin: Matbaatü Âftâb, 1928.
• Temîmî, Muhammed b. Ahmed, Mâddetü’l-Bekâ’ fî Islâhi Fesâdi’l-Hevâ’ ve’t-Taharrüz min Zarari’l-Evbâ’, nşr. Yahya Şa‘‘âr, Kahire: Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 1420/1999.
• The Syriac New Testament, İng. çev. James Murdock, New York, Gorgias Press, 2001.
• Ukaylî, Muhammed Hüseyin eş-Şîrâzî, Hülâsatü’l-Hikme, 3 Cilt, Kum: Neşriyyât-ı İsmâiliyyân, 1385 hş.
• Ukaylî, Muhammed Hüseyin eş-Şîrâzî, Mecma‘u’l-Cevâmi‘ ve Zehâiru’t-Terâkîb: Karâbâdîn-i Kebîr, Tahran: b.y., 1277/1860.
• Ullmann, Manfred, Die Medizin im Islam, Leiden & Köln: E. J. Brill, 1970.
• Yuhannâ b. Serâfiyûn, el-Künnâşü’l-Kebîr, İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, nr. 3716.
• Zehebî, Şemseddin, Siyeru Aʻlâmi’n-Nübelâ’, nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., 25 Cilt, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Şemseddin, Târîhu’l-İslâm, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, 17 Cilt, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zencânî, Bedreddin Sivâr b. Bahtiyâr, Cevâmiu’l-Edviyeti’l-Müfrede ve’l-Mürekkebe, Tahran: Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, nr. 16250.
• Zencânî, Bedreddin Sivâr b. Bahtiyâr, Cevâmiu’l-Edviyeti’l-Müfrede ve’l-Mürekkebe, Tahran: Kitabhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, nr. 1108.
• Zencânî, Bedreddin Sivâr b. Bahtiyâr, Cevâmiu’l-Edviyeti’l-Müfrede ve’l-Mürekkebe, Los Angeles: University of California, Caro Minasian, nr. 100.