ANADOLU VE AZERBAYCAN EFSANELERİNDE TAŞ KESİLME MOTİFİ

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 3, 15 - 28, 29.10.2022

Emine Bilgehan Türk

Öz

Millî hafızanın korunması ve gelecek kuşaklara taşınmasında edebî eserler etkin bir role sahiptir. Halk edebiyatı kapsamında ele alınan türler de hem kendi metinleriyle hem de modern türler içerisinde yer alış şekilleriyle sürekliliği sağlamaya önemli katkıda bulunurlar. Mit, destan, masaldan sonra oluşumları itibariyle yaşanılan zamana en yakın tür olan efsaneler ortak motifleri barındırabilirler. Efsanelerde sıkça görülen motiflerden biri de “taş kesilme”dir. Taş kesilmeler çoklukla, bir suçun cezalandırılması, beddua ya da istenmeyen bir durumdan kurtulmak için edilen dua sonucunda gerçekleşir. Bazen bir dilek sonucunda görülen taş kesilmenin nedeni olarak korku görülür. Ortak geçmiş, dil ve kültüre sahip olan Anadolu ve Azerbaycan efsanelerinde bu motifin benzer metinlerde yer aldığı görülür.
Bu çalışmada öncelikle efsane türüne, bu türün modern metinlerde yer alış şekillerine kısaca değinilmiş, Anadolu ve Azerbaycan efsanelerinde yer alan taş kesilme motiflerinin karşılaştırılması yapılmaya çalışılmıştır. Anadolu efsanelerinin tespiti için basılı kaynaklarla birlikte Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi kütüphanesinde yer alan Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü bitirme tezleri içinde de tarama yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Efsane, Taş Kesilme, Anadolu, Azerbaycan.

Kaynakça

• Acalov, Arif (1988) Azerbaycan Mitoloji Metinleri, Bakı.
• Arıgöz, Narin (1999) “Nigar Kayası”, Efsanelerimiz: İnönü Üniversitesi Efsane Derleme Yarışması, (İkinci Basım), (Haz. Cahit Kavcar, Mehmet Yardımcı), Malatya: İnönü Üniversitesi Basımevi.
• Boratav, Pertev Naili (1973) Yüz Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınları. Boratav, Pertev Naili (1974) “Türk Efsaneleri”, Folklora Doğru, S. 35.
• Alptekin, Ali Berat (2002) Halk Hikâyelerinde Motif Yapısı, Ankara: Akçağ Yayınları. Bakhtin, Mikhail (2001) Karnavaldan Romana, (Çev. Cem Soydemir, Derleyen ve Önsöz Sibel Irzık). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Çankırı İl Yıllığı (1967) Taş Bebek Efsanesi.
• Çobanoğlu, Özkul (2003) Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Er, Nihal (1987) Elazığ Mani ve Efsanelerinden Örnekler, Basılmamış Bitirme Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Ergun, Metin (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökyay, Orhan Ş. (1976) Dede Korkut Hikâyeleri, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. Güleç, M. Şener (1973), “Urfa’da Ev Yılanı”, Folklora Doğru, Sayı: 30, s. 31.
• Kara, Ruhi (1993) Erzincan Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma, Ankara: Erzincan Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği.
• Kubat, Rasim (1999) “Gudret Köprüsü”, Efsanelerimiz: İnönü Üniversitesi Efsane Derleme Yarışması, (İkinci Basım), (Haz. Cahit Kavcar, Mehmet Yardımcı), Malatya: İnönü Üniversitesi Basımevi.
• Paşayev, Sednik (1978) Yanardağ Efsaneleri, Bakı. Paşayev, Sednik (1985) Azerbaycan Halg Efsaneleri, Bakı.
• Sakaoğlu, Saim (1978) “İğde Yolu ve Ersandık Efsaneleri”, Türk Folklor Araştırmaları, No. 352.
• Sakaoğlu, Saim (1976) 101 Anadolu Efsanesi, İstanbul: Damla Yayınevi.
• Sakaoğlu, Saim (1980). Anadolu Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim- Türkan, Kadriye (2019). “Efsanelerden Masallara Uzanan Taş Kesilme Motifinin Azerbaycan ve Anadolu Masallarına Yansıması” Türk Bilim, S. 38.
• Seyidoğlu, Bilge (1997) Erzurum Efsaneleri, İstanbul: Erzurum Kitaplığı.
• Şarvan, Kezban (1999) “Kız Oğlan Kayası”, Efsanelerimiz: İnönü Üniversitesi Efsane Derleme Yarışması, (İkinci Basım), (Haz. Cahit Kavcar, Mehmet Yardımcı), Malatya: İnönü Üniversitesi Basımevi.
• Tanyu, Hikmet (1968) Türklerde Taşlarla İlgili İnançlar, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yılmaz, Mehmet (1990) Gaziantep Efsaneleri (Belli Yerlere Bağlı Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerinde Bir İnceleme ve Tahlil Çalışması), Basılmamış Bitirme Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Zeyrek, Yunus (1999) “Nene Kaya”, Efsanelerimiz: İnönü Üniversitesi Efsane Derleme Yarışması, (İkinci Basım), (Haz. Cahit Kavcar, Mehmet Yardımcı), Malatya: İnönü Üniversitesi Basımevi.