Kamu İktisadi Teşebbüslerinin ve Özelleştirmenin Ekonomi-Politiği: Türkiye Örneği

Yıl 2022, Cilt: 23 Sayı: 1, 337 - 361, 14.01.2022

Ahmet Arif Eren Orhan Şimşek

https://doi.org/10.37880/cumuiibf.1013738

Cited By: 2

Öz

Politik iktisadın merkezi tartışması olan devlet-piyasa ikiliğinde çok önemli bir alanı kaplayan devlete ait işletmeler/kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT’ler), tarih boyunca ülkelerin ulusal kapitalizmlerini oluşturmada, kalkınma deneyimlerinde dikkate değer şekilde görevler üstlenen birer araç olmuştur. Ancak bu durum, kamu iktisadi teşebbüslerini tartışılan, varlığı sorgulanan ve eleştirilen birer kurum olmaktan kurtaramamıştır. Öyle ki, neoliberal manifesto olarak kabul edilen Washington Uzlaşısı çerçevesinde devletin küçültülmesi hevesiyle başlatılan özelleştirme furyası, birçok ülkede kamu mülkiyetinin bu şirketlerden el çekmesine neden oldu. Ağırlıklı olarak gelişmekte olan ülkelerde temel kamusal hizmet alanlarındaki kamu iktisadi teşebbüsleri dahi özelleştirildi. 2000’li yıllara gelindiğinde ise, yaşanan ekonomik ve finansal krizler (örneğin 2008 küresel krizi), devletin ekonomiye geri dönüşünün güçlü bir şekilde seslendirilmesini beraberinde getirdi. Bu durum kamu iktisadi teşebbüslerini de yeniden sahneye çıkardı. Özellikle Çin merkezli kamu iktisadi teşebbüslerinin ve yine mülkiyeti devlet ait ulusal varlık fonu işletmelerinin küresel birer aktör haline gelmesi ve devletçi kapitalizmin farklı bir formatta dönüşü, bu kurumlara olan ilgiyi artırdı.
Ancak kamu iktisadi teşebbüslerinin yeniden dönüşünü anlamak, kavramak ve yorumlamak, tarihe müracaatı zorunlu kılmaktadır. Kapitalizmin met-cezir dalgalarının ortasında kalan bu kurumların günümüzde yeniden önem arz etmesini, politik iktisadın hacimli tartışmalarından soyutlamak mümkün değildir. Dolayısıyla bu çalışmada, önce devletin ekonomik faaliyetlerinin kapitalizmdeki yerine ve günümüzde yükselen devletçi kapitalizme Adam Smith ve iktisadi düşünce tarihi perspektifinden bakılmış, daha sonra ise, devletin ekonomik faaliyetlerinin en öncelikli aracı kamu iktisadi teşebbüslerine yönelik politikalar Türkiye örneği üzerinden irdelenmiştir. Türkiye’nin kamu iktisadi teşebbüsleri serüveni üzerine yapılan değerlendirmeler sonucunda, gelinen noktada devletçi ekonomi modeline doğru bir yönelimin olduğu kabul edilmektedir. Bu bağlamda çalışma, devletin ve devlet işletmelerinin geri plana itildiği düşüncelerin reddiyesi ile sonlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT’ler), Kapitalizm, Devlet, Türkiye

The Political Economy of State-Owned Enterprises and Privatization: Case of Turkey

Öz

State-owned enterprises (SOEs), which occupy a very important area in the state-market dichotomy, is the central debate of political economy, are instruments that have undertaken significant tasks in the development experiences of countries throughout history in forming their national capitalisms. However, this situation has not saved the state owned enterprises from being an institution that is discussed, whose existence is questioned and criticized. So much so that the privatization frenzy, which was initiated with the enthusiasm of downsizing the state within the framework of the Washington Consensus, which is accepted as the neoliberal manifesto, caused the public ownership to withdraw from these companies in many countries. Even state-owned enterprises in basic public service areas, predominantly in developing countries, were privatized. In the 2000s, the economic and financial crises (for example, the 2008 global crisis) brought a strong voice to the return of the state to the economy. This situation brought the state owned enterprises to the stage again. Particularly, China-based state-owned enterprises and state-owned sovereign wealth funds have become global actors and the return of statist capitalism in a different format has increased the interest in these institutions.
However, understanding, grasping and interpreting the return of state-owned enterprises necessitates a reference to history. It is not possible to isolate the importance of these institutions, which were in the midst of the tidal waves of capitalism, from the voluminous debates of political economy. Therefore, in this study, first, the place of the economic activities of the state in capitalism and the rising statist capitalism today were examined from the perspective of Adam Smith and the history of economic thought, and then, the policies towards state-owned enterprises, the most prioritized instrument of the state's economic activities, were examined through the example of Turkey. As a result of the evaluations made on the adventure of Turkey's state-owned enterprises, it is accepted that there is a tendency towards the statist economy model at the point reached. In this context, the study was concluded with the rejection of the thoughts that the state and state enterprises were pushed into the background.

Anahtar Kelimeler

State-owned enterprises (SOEs), Capitalism, State, Turkey

Kaynakça

• AK Parti (2002). Seçim Beyannamesi, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/954, (erişim tarihi, 12.3.2021)
• Alami, I. & Dixon, A. (2020). State capitalism(s) redux? Theories, tensions, controversies. Competition & Change 24 (1), 70-94.
• Amin, S. (2004). Liberal virüs (ed. F. Başkaya), Maki Basım Yayın.
• ANAP (1983). Anavatan Partisi Hükümet Programı, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/609 (erişim tarihi, 14.01.2021)
• ANAP (1991). Anavatan Partisi Seçim Beyannamesi, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/675 (erişim tarihi, 14.01.2021)
• Avcıoğlu, D. (1969). Türkiye’nin düzeni. Bilgi Yayınevi.
• Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (BBKP) (1962), https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/ (erişim tarihi, 5.1.2021)
• Başkaya, F. (1999). Küreselleşme mi? Emperyalizm mi? Piyasacı efsanenin çöküşü. Ütopya Yayınları.
• Boratav, K & Türkcan, E. (1993). Türkiye’de sanayileşmenin yeni boyutları ve KİT’ler. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Braunstein, J. (2014). The novelty of sovereign wealth funds: The emperor’s new clothes? Global Policy, 5(2), 169-180.
• Chang, H. (2012). Sanayileşmenin gizli tarihi, (çev. E. Akçaoğlu). Epos Yayınları.
• Clarke, S. (2005), The neoliberal theory of society. In A. Saad-Filho & D. Johnston (Eds.), Neoliberalism A critical reader (pp. 50-59). Pluto Press,
• Dafermos, Y.; Gabor, D. & Michell, J. (2021). The wall street consensus in pandemic times: What does it mean for climate-aligned development? Canadian Journal of Development Studıes, Revue Canadıenne D’études Du Développement Https://Doi.Org/10.1080/02255189.2020.1865137
• Dolfsma W. & Grosman A. (2019). State capitalism revisited: A review of emergent forms and developments. Journal of Economic Issues 53 (2), 579-586, DOI: 10.1080/00213624.2019.1606653
• Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (DBKP) (1979), https://sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/10/Birinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-1968-1972.pdf (erişim tarihi, 5.1.2021)
• Eren, A. A. (2010). Adam Smith’in ticarete ve merkantilist politikalara yaklaşımı: Yeni bir Adam Smith sorunu mu? İçinde Politik İktisat ve Adam Smith (ss.93-114). Yön Yayınları.
• Gabor, D. (2020). The wall street consensus. Center for Open Science.
• Hart-Landsberg, M. (2008). Neo-Liberalizm: Mitler ve gerçeklik. Neoliberalizm ve kriz içinde (çev. B. Baysal, vd.), (ss. 79-102). Kalkedon Yayınları.
• İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (İBKP) (1968), https://sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/10/Birinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-1968-1972.pdf (erişim tarihi, 5.1.2021)
• Karatay, A. (2018). Demir Çelik Karabük. İletişim Yayınları.
• KHK (1984), kamu iktisadi teşebbüsleri hakkında kanun hükmünde kararname, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/4.5.233.pdf, erişim tarihi 22.11.2021
• Lapavitsas, C. (2005). Mainstream economics in the neoliberal era, In A. Saad-Filho & D. Johnston (Eds.), Neoliberalism: A critical reader (pp. 30-40). Pluto Press.
• Menderes, A. (1951), Hükümet Programının Okunması TBMM Tutanak Dergisi Dönem 9 Cilt 6 Birlesim 58, (Hazırlayanlar: İ. Neziroğlu ve ve T. Yılmaz), Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri Cilt-2.
• MHP (2010). Özelleştirme’de 7 Yıl (AKP Dönemi 2002-2009), Milliyetçi Hareket Partisi Araştırma Geliştirme ve Değerlendirme Merkezi. https://www.mhp.org.tr/usr_img/_mhp2007/files/raporlar/ozellestirme/ozellestirme_subat_2010.doc, Erişim tarihi: 18.11.2020
• OECD (1997). The OECD Report on Regulatory Reform: Synthesis, Paris.
• Övgün, B. (2009). Türkiye’de kamu iktisadi teşebbüsü olgusu. Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları.
• Palley, T. J. (2005), From keynesianism to neoliberalism, shiftings paradigms in economics. In A. Saad-Filho & D. Johnston (Eds.), Neoliberalism: A critical reader (pp. 20-29). Pluto Press.
• Saad-Filho, A. (2005), From washington to post washington consensus. In A. Saad-Filho & D. Johnston (Eds.), Neoliberalism: A critical reader (pp. 113-119). Pluto Press.
• Sağlam, D. (1967). Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri. SBF İşletme İktisadı ve Muhasebe Enstitüsü Yayınları, No: 9.
• Shaikh, A. (2005), The economic mythology of neoliberalism. In A. Saad-Filho & D. Johnston (Eds.), Neoliberalism: A critical reader (pp. 41-49). Pluto Press.
• Smith, Adam (1977) [1776], An ınquiry into the nature and causes of the wealth of nations. Edited by Edwin Cannan. University of Chicago Press
• Şenses, F. (2017). İktisada Farklı Bir Giriş. İletişim Yayınları.
• Tasarrufların teşviki ve kamu yatırımlarının hızlandırılması hakkında kanun (1984), 2983 Sayı, 17/3/1984 tarihli 18344 sayılı Resmi Gazete, 5(23):47
• TBMM (1989-1995) Hükümetler Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri, Cilt 8.
• Tiryakioğlu, M. (Ed.). (2021). Türkiye’nin yerli üretimi ve politik ekonomisi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Thornburg, M. W. (1949). Turkey an economic appraisal. Twentieeth Century Fund.
• Türel, O. (2021). Küresel İktisadi Tarihçe 1980-2009, Yordam Kitap.
• Türk Kamu İşletmeleri Birliği (2015). Türkiye ve Dünyada Kamu İşletmeleri, AB, OECD, BRICS Ülkeleri Karşılaştırmalı Araştırma, İnceleme Raporu ve Siyasa Önerileri, TKİP Yayınları.
• Uslu, S. (2012). İşçiler Açısından KİT’lerin Özelleştirilmesi ve İstihdam Sorunları. Journal of Social Policy Conferences, 0 (40) , 87-96.
• Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (ÜBKP) (1973), https://sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/10/Birinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-1968-1972.pdf (erişim tarihi, 5.1.2021)
• Yücel (2018). Marshall Planı ve Türkiye’ye Etkisi. Basılmamış yüksek lisans tezi.