Ayanlık Kurumunun Gelişimi ve Anadolu ile Balkan Coğrafyasındaki Farklılıkları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2018, , 29 - 38, 31.01.2018

Nagehan Üstündağ Özdemir

https://doi.org/10.30613/curesosc.372749

Öz

Klasik dönemden beri taşranın seçkinleri olarak bilinen ayanlar, XVII. yüzyıldan itibaren,
Osmanlı İmparatorluğu’nun geçirdiği ekonomik ve askeri dönüşüm sonucunda idari kadroları
dolduracaklardır. İltizam ve arpalık uygulamaları neticesinde bu kadroları ele geçiren yerel
seçkinler, XVIII. yüzyıl içinde, taşrada, zaman zaman tam bir otorite kurma imkânına
kavuşacaklardır. XVIII. yüzyıl ortalarından itibaren kurumsallaşmaya başlayan ayanlık, bu
yüzyılın ikinci yarısında, Balkanlar sahasında ve özellikle bugünkü Bulgaristan topraklarında
taşra idaresini belirleyen bir yapı haline gelecektir. Güçlerinin zirvesinde bulunan Rumeli
ayanlarının faaliyetleri, XVIII. yüzyılın son on yılına damgasını vuracak ve merkezi yönetimi
fazlasıyla meşgul edecektir. Osmanlılar için bir değişim ve dönüşüm yüzyılı olan XVIII.
yüzyılda, ayanlık kurumu ve ayanlar, taşra idaresinin dönüşen yapısını ve yüzlerini yansıtan bir
örgütlenme ve bu örgütlenmenin “yeni” tip bireyleri/idarecileri olarak karşımıza çıkarlar. Bu
açıdan bakıldığında ayanlık kurumunun ve ayanların Anadolu ve Balkanlar coğrafyasında bazı
farklılıklara sahip olduğunu belirtmekte yarar vardır. Her ne kadar bu farklılıklar bir nüans
şekilde görülebilirse de üzerinde düşünmeye değer bir özellik sunmaktadırlar. Bu çalışmada
ayanlık kurumunun gelişimi ve iki bölge arasındaki farklar üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ayanlık Kurumu, Anadolu, Balkanlar, Seçkinler/Ayanlar, XVII. yüzyıl, XVIII. yüzyıl

The Development of Ayanlık Institutions and an Evaluation of the differences in Anatolia and the Balkans

Öz

Having been known as the elites of the provinces since the classical period of the Ottoman
Empire, the notables (ayan) started to occupy the administrative posts gradually from the 17th
century due to the economic and military transformation of the Empire. The local elites who
acquired the administrative duties through the practices of iltizam and arpalık got the opportunity to establish their authority in the
provinces, from time to time, in the eighteenth
century. The institution of ayanlık, which had
been institutionalized since the midst of the
eighteenth century, evolved into a structure that
determined provincial administration in the
Balkans, in the Bulgarian lands in particular. The
activities of the notables of Rumeli, whose power
was then at its zenith, left their footprints in the
last ten years of the eighteenth century; thus the
central administration dealt with these activities
excessively. In the eighteenth century (it was the
century of change and transformation for the
Ottomans) we come across the institution of
ayanlık and ayans (provincial notables) as an
organization, which reflects the transforming
structures of the provincial administration and
changing attributes of the notables. On the other
hand, we come across the notables as a new type
individuals/governors of this organization. From
this point of view, it is useful to note that the
ayanlık has dome differences in Anatolia and The
Balkans. Although these differences can be seen
as a nuance, they offer a remarkable feature. This
study will focus on the development of ayanlık
institution and the differences of two regions.

Anahtar Kelimeler

Institution of Ayans, Anatolia, Balkans, Notables/Ayans, 17th century, 18th century

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Cevdet Dahiliye Tasnifi. 10979; 12620; 3291.
• Akyıldız, A. (1998). Sened-i İttifak’ın İlk Tam Metni. İslam Araştırmaları Dergisi. Sayı 2. 209-222.
• Alkan, N. (2007). Âyânlık’ın Son Dönemlerinde Tipik Bir Örnek: Gümüşhane Sancağı Kürtün-i Zir Kazası Âyânı Süleyman’ın Meselesi. Karadeniz Araştırmaları, 12, 69-84.
• Akdağ, M. (1995). Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1453-1559) (Cilt II). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Arapyan, K. (1943). Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşanın Hayatı ve Kahramanlıkları. (E. Uras, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Baltacı, C. (1991). Arpalık. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, III, 392-393.
• Başar, F. (1997). Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Batmaz, E. Ş. (1999). İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları. Osmanlı, III, 250-257.
• Baykal, B. S. (1964). A'yanlık Müessesesinin Düzeni Hakkında Belgeler. Belgeler, I(2), 221-227.
• Beydilli, K. (1989). Alemdar Mustafa Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II, 364-365.
• Berkes, N. (1978). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Doğu–Batı Yayınları.
• Cezar, M. (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler. İstanbul: İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Cezar, Y. (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi: XVIII. Yüzyıldan Tanzimat'a Mali Tarih. İstanbul:Alan Yayıncılık.
• Çadırcı, M. (1970). II. Mahmut Döneminde Mütesellimlik Kurumu. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVII(3-4), 369-390.
• Çevikel, N. (2002). Osmanlı'da Ayanlık ve Kıbrıs Eyaleti (XVIII. Yüzyıl). Türkler, XIII, 710-719.
• Ergenç, Ö. (1979). Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Düşünceler. VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. 2, s. 1265-1274. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ergenç, Ö. (1982). Osmanlı Klasik Dönemindeki "Eşraf ve A'yan" Üzerine Bazı Bilgiler. Osmanlı Araştırmaları(3), 105-118.
• Ergin, O.N. (1997). Mecelle-i Umûr-ı Belediyye. C. Özdemir (Yay.). Cilt III. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• İnalcık. H. (1964). Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu. Belleten, XXVIII(112),603-622.
• İnalcık, H. (1977). Centralization and Decenaralization in Ottoman Administration. T. N. R.Owen (Dü.) içinde, Studies in Eighteenth Century Islamic History (s. 27-52). Carbondale:University of Southern Illinois Press.
• İnalcık, H. (1996). Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2002). Studies in Ottoman Social and Economic History. Hampshire: Variorum.
• İslamoğlu-İnan, H. (1991). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılıç, O. (1997). 18.Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdari Taksimatı- Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elazığ: Ceren Matbaacılık.
• Koç, Y. (1999). Osmanlı İmparatorluğu'nun Nüfus Yapısı: 1300-1900. Osmanlı, IV, 535-550.
• Mert, Ö. (1991). Ayan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, IV, 195-198.
• Mert, Ö. (1999). Osmanlı Devletinde Ayanlık Dönemi. Osmanlı, 174-180.
• Mert, Ö. (2002). II. Mahmut Döneminde Taşrada Merkeziyetçilik Politikası. Türkler, XIII, 720-729.
• Mutafçieva, V. (1978). XVIII. Yüzyılın Son On Yılında Ayanlık Müessesesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi(31), 163-182.
• Nagata, Y. (1999). Muhsinzade Mehmed Paşa ve Ayanlık Müessesesi . İzmir: Akademi Kitabevi.
• Özkaya, Y. (1970). XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesesi. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVIII(3-4), 369-390.
• Özkaya, Y. (1983). Osmanlı İmparatorluğu'nda Dağlı İsyanları (1791-1808). Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Özkaya, Y. (1994). Osmanlı İmparatorluğu'nda Ayanlık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Özvar, E. (2003). Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Sadat, D. (1972). Rumeli Ayanları: The Eighteenth Century. Journal of Modern History, XLIV(3), 346-363.
• Salzmann, A. (1993). An Ancien Regime Revisited: "Privatization and Political Economy in the Eighteenth Century Ottoman Empire. Politics and Society, XXI(4), 393-423.
• Salzmann, A. (1999). İmparatorluğu Özelleştirmek: Osmanlı XVIII. Yüzyılında Paşalar ve Ayanlar. Osmanlı, 3, 227-235.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1942). Meşhur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli İsmail, Yılık Oğlu Süleyman Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Üstündağ Özdemir, N. (2014). 18. Yüzyıl Osmanlı Yönetim Anlayışında “Sorun Çözme”Süreci ve Pazvantoğlu Osman. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 20. 237-260.
• Ünal, M.A. (2013). Harput Şehir Kethüdalığı. Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu Elazığ 23-25 Mayıs 2013 Bildiriler. E. Çakar (Ed). Cilt: 2. Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Yaman, T. M. (1944). Osmanlı İmparatorluğu Teşkilatında Mütesellimlik Müessesesine Dair. Türk Hukuk Tarihi Dergisi, I, 75-105.