KÜL TĖGİN YAZITI KUZEY 10. SATIRDAKİ ÖD TEŊRİ RSY KİŞİ OGLI KOP ÖLGELİ TÖRÜMİŞ İBARESİ ÜZERİNE

Yıl 2023, , 121 - 131, 27.04.2023

Celalettin Bulut Bostan

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1218399

Öz

Rus arkeolog Yadrintsev’in 1889 yılında keşfettiği, henüz o zaman ne oldukları bilinmeyen taşların yapılan çalışmalar sonucu Kül Tėgin ve Bilge Kağan adına diktirilmiş yazıtlar olduğu anlaşıldı. Bu yazıtlar Türk kültürü ve dili açısından bize pek çok konuda kaynak sunmaktadır. Yazı sisteminin ünlü sesleri ayırt etmedeki yetersizliğinden ve bazı karakterlerin bağlam içerisinde yazılmamasından dolayı araştırmacılar tarafından bazı ibarelerde, sözcüklerde farklı okuma ve anlamlandırma görüşleri ortaya çıkmıştır. Bu çeşitli görüşlerden birisi de Kül Tėgin yazıtının kuzey cephesinin 10. satırında yer alan öd teŋri RSY kişi oglı kop ölgeli törümiş ibaresidir. Bu okuma farklılıkları ve yorumlamaları RSY “yasar/ yaşar/ aysar” biçimlerinde okumaya müsait olduğundan araştırmacılar tarafından yaşar “yaşamak”; yasar “düzenlemek”; aysar “buyurmak, söylemek” biçiminde anlamlandırılmaktadır. Öd Tėŋri ibaresi ise burada göz ardı edilen bir diğer husustur. Bu sözcüğün anlamlandırılmasında bilim çevresinde bir fikir birliği yoktur. Bizden önceki yazarların görüşleri, açıklamaları belirtilerek bu yazıda kuzey 10. satırda geçen öd teŋri RSY kişi oglı kop ölgeli törümiş ibaresi morfolojik, sentaktik ve semantik açıdan okuma ve anlamlandırması yeniden değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kül Tėgin, yaşar, aysar, yasar, Öd Teŋri

KÜL TĖGIN INSTRUCTIONS NORTH ON LINE 10 ON THE PHRASE ÖD TEŊRİ RSY KİŞİ OGLI KOP ÖLGELİ TORÜMİŞ İBARESİ ÜZERİNE

Öz

The stones discovered by the Russian archaeologist Yadrintsev in 1889, which were not known at that time, were found to be inscriptions erected in the name of Kül Tegin and Bilge Kagan. These inscriptions provide us with many sources in terms of Turkish culture and language. Due to the inability of the writing system to distinguish vowel sounds, and because some characters are not written in context, different views of reading and interpretation have emerged in some phrases and words. One of these various views is the phrase öd teŋri RSY kişi oglı kop ölgeli törümiş on the 10th line of the northern surface of the Kül Tėgin inscription. Since these reading differences and interpretations of RSY are suitable for reading in the forms of “yasar/ yaşar/ aysar”, researchers can interpret yasar “to edit”; yaşar “to live”; aysar “to command, to say”. The phrase Öd Tėŋri is another point that is overlooked here. There is no consensus in the scientific community on the meaning of this word. By stating the opinions and explanations of the previous authors, the reading and interpretation of the phrase öd terŋri RSY kişi oglı kop ölgeli törümiş in the north 10th line was re-evaluated in terms of morphological, syntactic, and semantic aspects.

Anahtar Kelimeler

Kül Tėgin, Aysar, Yasar, Öd Tengri, Yaşar

Kaynakça

• Akar, A. (2022). Kül Tigin yazıtı. Ötüken Neşriyat.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının bugünkü durumu. Kurmay Yayınları.
• Atsız, M. (2021). “Kül Tégin Yazıtının Kuzey Yüzünde Geçen Y1S1R1 Kelimesi Üzerine”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı:5, s. 292-298. DOI: 10.51531/korkutataturkiyat.975166
• Ayaz, E. S. (2020). Köl Tigin (K 10) Yazıtındaki Öd T(e)ñri RSY Kişi Oglı Koop Ölg(e)li Törim(i)ş cümlesi üzerine. The Journal of Social Science, 4 (7), 219-225. DOI: 10.30520/tjsosci.689575
• Aydın, E. (2019a). Orhon Yazıtları. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2019b). Sibirya’da Türk izleri Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk dünyasında kronoloji yöntemleri. Türk Dil Kurumu Yayınları (Çev. Vedat Köken).
• Berta, A. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının karşılaştırmalı yayını. Türk Dil Kurumu Yayınları (Çev. Emine Yılmaz).
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre–thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit, Band 4, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Doerfer, G. (1984). Türkçenin ideal bir etimolojik sözlüğünün nasıl olması gerektiği hakkında düşünceler. Türk Dili Dergisi, 392-393, 366-374. (Çev. İ. ÇENELİ).
• Ercilasun, A. B. (2007). Makaleler dil-destan-tarih-edebiyat. Akçağ Yayınları (Yay. Haz. Ekrem Arıkoğlu).
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergâh Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2021). Bengü İl Tuta Olurtaçı Sen. Dergâh Yayınları.
• Ergin, M. (2016). Orhun Âbideleri. Boğaziçi Yayınları (50. baskı).
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Basımevi (Çev. Mehmet Akalın).
• Gürbüz, E. (2020). Türkiye’de yapılan çalışmalarda Orhon Yazıtları’nı okuma ve yorumlama farklılıkları (1936- 2016) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 32, Sayı 1, 2023, Sayfa 121-131.
• Karaca Çetin, G. (2016). Kutadgu Bilig’de Şart Eki -sA’nın farklı bir kullanımı üzerine. International Journal of Language Academy 4/4, 78-87. DOI: 10.30520/tjsosci.689575
• Orkun, H. N. (1987). Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları: 529.
• Ölmez, M. (2021). Orhon-Uygur Hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları metin-çeviri-sözlük. BilgeSu Yayıncılık.
• Özgür, E. (2021) Orhon Yazıtlarını okuma ve anlamlandırma önerileri (1893 - 2018) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi].
• Radloff, W. (1895). Die alttürkische Inschriften der Mongolei (Erste Lieferung), Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Sertkaya, O. F. (2017). Köl Tigin (K-10)’da geçen Öd Teŋri “Zaman Tanrısı” ile ilgili fiili Yaşamak “Yaşamak” mı, Yasamak “Tanzim Etmek, Düzenlemek” mi, Yoksa Aymak “Demek, Söylemek” mi okumalıyız?. Journal of Old Turkic Studies 1(2), 55- 63.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk Yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Indiana University Press.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları (1988’deki eserin tıpkıbasımı).
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées, Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Tulum, M. (1990). Orhon Yazıtlarında birleşik cümleler ve baş cümle ile yardımcı cümle ilişkileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1990, 193-205.