Hitit İmparatorluğu’nun Yıkılışından Bizans Dönemi’nin Sonuna Kadar Adana ve Çukurova Tarihi

Yıl 2006, Cilt: 15 Sayı: 3, 67 - 102, 01.09.2006

Prof. Dr. Ahmet Ünal

Öz

With the downfall of the Hittite empire in ca 1200 the region enters what is commonly called the “Dark Age” With the exception of occasional references to the region in the annals of Neo Assyrian kings this period is characterized by an absence of archaeological and textual sources until ca 750 B C E Accordingly it is hardly convincing to assign responsibility for the destruction of the Hittites and other Near Eastern powers to the invasion of the so called Sea Peoples In the Neo Assyrian period Cilicia was divided into two sections: Que more or less Cilicia Pedias in the east; and Hilakku from which our designation “Cilicia” drives representing Cilicia Tracheia in the west It was Shalmaneser III who in the middle of the 9th century began conducting military expeditions to Que in an effort to subdue it But Shalmeneser it appears was content simply to plunder the cities he encountered; he hardly succeeded in subduing it as one inscription from Karaba’il clearly indicates It is possible however that in 834 3 he conquered Que as far as Tarzu modern Tarsus After Shalmaneser’s reign our records again lack any reference to Cilicia until the time of Tiglatpileser III and Sargon II and it appears that some kings in the region enjoyed relative freedom during this time Key Words: Hittites Cilicia Çukurova Assyrian Babylonia Que

Anahtar Kelimeler

-

HİTİT İMPARATORLUĞU’NUN YIKILIŞINDAN BİZANS DÖNEMİ’NİN SONUNA KADAR ADANA VE ÇUKUROVA TARİHİ

Öz

Geç Tunç Çağı’nın sonlarına doğru (M.Ö.1200) Hitit Devleti ve onunla birlikte
daha birçok askeri gücün yıkılıp tarih sahnesinden silinmesine neden olan tarihi olaylar
yeterince açık değildir. Tüm bu felaketleri Ege Göçleri’yle geldikleri var sayılan ve
Deniz Kavimleri denen ve Mısır kaynaklarının biraz abartarak tüm Önasya ve Yakın
Doğu’yu yağmalamak, yakıp yıkmaktan sorumlu tuttukları yarı hayali bir kavime
atfetmek hiçbir zaman gerçekleri aksettirmez. Buna göre en başta Hatti (Hititler), Qadi
(Kizzuwatna), Kargamiş, Arzawa ve Alasiya (Kıbrıs) olmak üzere hiçbir kavim,
denizden gelen bu çapulculara karşı koyamamıştı. Mısırlılar’ın bu kavimlerle ilgili
haberleri o kadar abartmalarının bir sebebi, belki de onların denizden gelmeleri ve tıpkı
Orta ve Yeni Çağların korsanları gibi en başta Mısır olmak üzere Doğu Akdeniz
sahillerini yağmalamalarıydı.
Ancak bir zamanların Kizzuwatna’sında Çukurova’daki tarihi gelişmeleri
birinci elden anlatan belgeler gene yoktur, bölge tarihine ışık tutan bazı kıt bilgiler Yeni
Assur kaynaklarından, özellikle III.Salmanassar’ın (M.Ö.858-824) Çukurova’ya yaptığı
askeri sefer ve işgallerden bilinmektedir. III.Salmanassar Que’ye sefer düzenleyen ilk
Assur kralıdır. Assurlular, o zamanlar Çukurova’nın hiç olmazsa bir kısmını, doğudaki
Ovalık Kilikya’yı Que olarak biliyorlardı.

Anahtar Kelimeler

Hitit, Kilikya, Çukurova, Assur, Babil, Que.

Kaynakça

• Astour, M.C.1965: Hellenosemitica. An Ethnic and Cultural Study in West Semitic
• Impact on Mycenaean Greece, Leiden. Beal, R.H.1986: “The History of Kizzuwatna and the Date of the Šunaššura Treaty”, Or55/4, 424-445.
• Beckman, G.1996: Hittite Diplomatic Texts, Atlanta.
• Bing, J.D.1969: A History of Cilicia During the Assyrian Period, (Ph.D.Indiana University), Indiana.
• Bossert, H.Th.1950: “Karataş’taki Arkeolojik Araştırmalar Hakkında Kısa Ön-Rapor”, Belleten XIV/56, 661-666.
• Bossert, H.Th.1957: “1956 Yaz Mevsiminde Misis’te Yapılan Kazı Hakkında Rapor”, TAD VII-1, 40-41.
• Bossert, H.Th.1958: “Misis”, AfO 18, 461-463.
• Bossert, H.Th.1959: “1958 Misis Hafriyatı Hakkında Rapor”, TAD IX-1, 11.
• Brandes, W.1989: Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jh., Amsterdam.
• Branigan, K.1967: “Further Light on Prehistoric Relations Between Crete and Byblos”, AJA LXXI, 117-121.
• Bryce, T.1998: The Kingdom of the Hittites, Oxford.
• Buchholz, H.-G.1999: Ugarit, Zypern und Ägäis, AOAT 261, Münster.
• Budde, L.1969: Antike Mosaiken in Kilikien, Frühchristliche Mosaiken in Misis
• Mopsuhestia,Band I, Beiträge zur Kunst des frühchristlichen Ostens, Cilt: 5, Recklinghausen. Budde, L.1987: St. Pantaleon von Aphrodisias in Kilikien, Recklinghausen.
• Casabonne, O.1996: “Notes Ciliciennes I-II”, ANAN IV, 111-119.
• Cifola, B.1994: “The Role of the Sea Peoples at the End of the Late Bronze Age: A
• Reassessment of Textual and Archaeological Evidence”, Oriens Antiqui Miscellanae 1, 23 Cline, E.1994: Sailing the Wine-Dark Sea. International Trade and the Late Bronze Aegean, Oxford.
• Dalley, S.1999: “Sennacherib and Tarsus”, AS 49, Anatolian Iron Ages 4, Proceedings of the Fourth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Mersin, London, 73-80.
• Davesne, A.-Lemaire, A. vd. 1987: “Le site archéologique de Meydancıkkale
• (Turquie): du royaume de Pirindu a la garnison ptolemaique’’,CRAI, 359-383. de Martino, S.1999: “Ura and the Boundaries of Tarhuntašša”, AoF 26, 291-300.
• Derakshani, J.1999: Die Arier in den nahöstlichen Quellen des 3. und 2. Jahrtausends v. Chr., Tahran.
• Dinçol, B.-Dinçol, M.A.1987: “Unpublished Hittite Hieroglyphic Seals in the Regional
• Museum of Adana”, Hethitica 8, 81-93. Dinçol, M.A.1983: “Hethitische Hieroglyphensiegel in den Museen zu Adana, Hatay und İstanbul”, An.Ar. 9, 174-249.
• Dinçol, M.A.-Jean, E. vd. 1998: “Unpublished Hittite Seals in the Collections at Adana”, ANAN VI, 183-193.
• Durugönül, S.1999: “Nagidos Üzerine Düşünceler”, Olba II/I, I.Uluslararası Kilikia
• Arkeolojisi Sempozyumu Bildirileri, 67-78. Edwards, R.W.1987: The Fortifications of Armenian Cilicia, DOS XXIII,Washington.
• Ener, K.1990: Tarih Boyunca Adana Ovası (Çukurova’ya) Bir Bakış, Adana.
• Erzen, A.1940: Kilikien bis zum Ende der Perserherrschaft, Leipzig.
• Esin, U. 1993-1997: “Mersin”, RlA 8, 66-73.
• Forlanini, M.1979: “Appunti i geografia etea”, Studia Mediterranea 1,Fs.P.Meriggi, Pavia, 165-184.
• Forrer, E.1937: “Kilikien zur Zeit des Hatti-Reiches”, Klio 30, 135-268.
• French, D.H.1965: “Prehistoric Sites in the Göksu Valley”, AS XV, 177-201.
• Garstang, J.1953: Prehistoric Mersin, Yümük Tepe in Southern Turkey, Oxford.
• Girginer, K.S.2000: “Tepebağ Höyük (URUAdaniya) Kizzuwatna Ülkesinin Başkenti
• Miydi?”, Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, (Eds:S. Koz-E. Artun), İstanbul, 70-85. Goetze, A.1937: “Remarks on the Epigraphic Material Found at Tarsus in (1936)”, AJA XLI/2, 287-288.
• Goetze, A.1940: Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, London.
• Goetze, A.1957: Kulturgeschichte Kleinasiens, Handbuch der Altertumswissenschaft III/2, München.
• Goetze, A.1962: “Cilicians”, JCS 16, 48-58.
• Goldman, H.1950: Excavations at Gözlü Kule, Tarsus, The Hellenistic and Roman
• Period, Vol: I (Text-Plates), Princeton. Goldman, H.1956: Excavations at Gözlü Kule, Tarsus ,From the Neolithic through the Bronze Age, Vol: II (Text-Plates),Princeton.
• Goldman, H.1963: Excavations at Gözlü Kule, Tarsus, The Iron Age, Vol: III (Text- Plates), Princeton.
• Gough, M.R.E.1976: “Mopsuestia”, Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton, 593-594.
• Grayson, K.1996: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC II (858-745), Toronto.
• Grousset, R.1949: L’Empire du Levant. Histoire de la Question d’Orient, Paris.
• Güterbock, H.G.1997: “Observations on the Tarsus Seal of Puduhepa, Queen of Hatti”, JAOS 117, 143-144.
• Haas, V.1994: Geschichte der hethitischen Religion, Leiden,New York,Köln.
• Hawkins, J.D.19902: “The Neo-Hittite States in Syria and Anatolia”, CAH 3/1, 372
• Hawkins, J.D.2000: Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions I: Inscriptions of the Iron Age Part 1: Text, Introduction, Karatepe, Kargamiš, Tell Ahmar, Maraş, Malatya, Commagene, Berlin.
• Hawkins, J.D.-Röllig, W.1999: “Karatepe-Aslantaş, The Inscriptions”, Corpus of
• Hieroglyphic Luwian Inscriptions, Vol:II, (Ed:H.Çambel), Berlin, 51-67. Hellenkemper, H.-Hild, F.1986: Neue Forschungen in Kilikien, TIB 4= ÖAW,phil.- hist.Kl. Denkschr.186, Wien.
• Hermary, A.1984: “Un nouveau relief gréco-perse en Cilicie”, RA, 289-300.
• Hild, F.-Hellenkemper, H.1990: Kilikien und Isaurien, 2 Cilt, TIB 5= ÖAW,phil.- hist.Kl. Denkschr.215,Wien.
• Honigmann, E.1935: Die Ostgrenze des byzantinischen Reiches von 363 bis 1070 nach griechischen, arabischen, syrischen und armenischen Quellen, Brüksel.
• İpek, İ.-Tosun, A.K. vd. 1999: “Adana Geç Hitit Heykeli Kurtarma Kazısı 1997 Yılı
• Çalışması Sonuçları”, IX.MKKS, 173-188. Jasink, A.M.1988: “Danuna e Adana: Alcune osservazioni sulla Cilicia”, Mesopotamia , 91-104.
• Jasink, A.M.1991: “Hittite and Assyrian Routes to Cilicia”, ANAN I, 253-259.
• Jones, A.H.M.19982: The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford.
• Karg, N.1999: “Tarsus and Anatolian Chronology in Retrospect”, OLBA II/II,
• I.Uluslararası Kilikia Arkeolojisi Sempozyumu Bildirileri, 283-301. Kohlmeyer, K.1983: “Felsbilder der hethitischen Grossreichszeit”, APA 15,7-153.
• Korošec, V.V.1983: Der Vertrag zwischen Šuppiluliuma I. und Šunaššura von
• Kizzuwatna (KBo I,5), Razprave Dissertationes XIV, Ljubljana. Košak,S.1986: “The Gospel of Iron" Kanissuwar”, Fs.H.G.Güterbock, 125-135.
• Kökten, İ.K.1958: “Tarsus-Antalya Arası Sahil Şeriti Üzerinde ve Antalya Bölgesinde
• Yapılan Tarihöncesi Araştırmaları”, TAD VIII/2, 10-16. Kum, N.1955: “İslâm ve Osmanlı Türkleri Devrinde Misis. Anıtlar, Kitabeler”, An.Ar. I/1, 97-108.
• Kümmel, H.M.1976-1980: “Kizzuwatna”, RlA 5, 627-631.
• Lemaire, A.1987: “Aššur-šarra-usur gouverneur de Qué”, NABU 1, 5-14.
• Lemaire, A.1991: “Recherches de topographie historique sur le pays de Qué (IXe-VIIe siècles av. J.-C.)”, ANAN I, 267-275.
• Lemaire, A.1993: “Ougarit, Oura et la Cilicie vers la fin du XIIIe s. av. J.C”, UF 25, 236.
• Lenski, N.1999: “Assimilation and Revolt in the Territory of Isauria, From the 1st
• Century BC to the 6th Century AD”, JESHO 42, 413-465. Lequenne, F.1979: Galat’lar,(Çev:S.Albek), Ankara.
• Lloyd, S.1956: Early Anatolia, Harmondshworth.
• Lloyd, S.1998: Türkiye’nin Tarihi. Bir Gezginin Gözüyle Anadolu Uygarlıkları, (Çev: E.Varinlioğlu), Ankara. (Ancient Turkey. A Traveller's Guide, London 1989)
• Luckenbill, D.D.1968: Ancient Records of Assyria and Babylonia, Vol. II, Chicago.
• MacKay, Th.S.1990: “The Major Sanctuaries of Pamphylia and Cilicia”, ANRW II,
• Vol. 18.3, (Eds:W.Haase- H.Temporini), Berlin-New York, 2045-2129.
• Magie, D.1950: Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century Christ, I-II, Princeton
• Mellink, M.J.1989: “Anatolia and Foreign Relations of Tarsus in the Early Bronze
• Age”, Fs.T.Özgüç, Ankara, 319-331. Mellink, M.J.1993: “The Anatolian South Coast in the Early Bronze Age: The Cilician
• Perspective”, Between the Rivers and Over the Mountains: Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, (Ed: M.Frangipane), Roma, 495-508. Meyer, Ed.1925: Die Grenzen der hellenistischen Staaten in Kleinasien, Zürich- Leipzig.
• Michel, E.1954-1959: “Die Assur-Texte Salmanassars III (858-824)”, WO II, 27-45.
• Mora, C.1987: La glittica Anatolica del ii millennio A.C.: Classificazione tipologica i. I sigilli a iscrizione geroglifica Studia Mediterranea 6, Pavia.
• Orthmann, W.1976-1980: “İçel”, RlA 5, 24-27.
• Ostrogorsky, G.1952: Geschichte des byzantinischen Staates, München.(Türkçesi: Bizans Devleti Tarihi, (Çev:F.Işıltan), Ankara 19995).
• Ökse, T.1999: “Salat Tepe 1998 Araştırması”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında
• Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1998 Yılı Çalışmaları,
• (Eds:N.Tuna-J.Öztürk), Ankara, 345-351. Öz, H.1991: Tarsus Tarihi, İstanbul.
• Özbayoğlu, E.1999: “Soloi (Cilicia) ve “Soloecismus”, Olba II/I, I.Uluslararası Kilikia
• Arkeolojisi Sempozyumu Bildirileri, 209-219. Parpola, S.1970: Neo Assyrian Toponyms(Ahlamu,Aramu), AOAT 6, Neukirchen.
• Postgate, J.N.1973: “Sargon’s Letter Referring to Midas”, Iraq 35, 21-34.
• Postgate, J.N.1997: “Kilise Tepe”, Anatolian Archaeology 3, 8-9.
• Robert, L.1935: “Villes d’Asie Mineure”, Études de Géographie Antique, Paris, 255
• Rossner, E.P.1987: Die neuassyrischen Felsreliefs in der Türkei, Ein archäologischer Reiseführer, München.
• Rossner, E.P.1988: Die hethitischen Felsreliefs in der Türkei, Ein archäologischer Reiseführer, München.
• Ruge, W.1933: “Mopsuhestia”, RE XV,1, Sp. 243-245.
• Russell, H.1988: “Research on Assyrian Rock Monuments”, VI. AST, 17-18.
• Sandars, N.K.1978: Sea Peoples,Warriors of the Ancient Metiterranean, London.
• Savaş, S.Ö.1998: Anadolu (Hitit-Luwi) Hiyeroglif Yazıtlarında Geçen Tanrı, Şahıs ve Coğrafya Adları, İstanbul.
• Sayar, M.H.1999: “Antik Kilikya’da Şehirleşme”, XII. TTKong. I, Ankara,193-216.
• Schneider, E.E.1997: “Excavations and Research at Elaiussa Sebaste: 1995 First Campaign”, 18.KST II, 367-381.
• Smith, S.1924: Babylonian Historical Texts, Relating to the Capture and Downfall of Babylon, London.
• Smith, S.1947: The Statue of Idri-mi, London.
• Smith, W.S.1965: Interconnection in the Near East, New Haven.
• Steadman, S.R.1994 a: “Prehistoric Sites on the Cilician Coastal Plain : Chalcolithic and Early Bronze Age Pottery from the 1991 Bilkent University Survey”, AS XLIV, 85
• Steadman, S.R.1994 b: Isolation vs. Interaction: Prehistoric Cilicia and its Role in the Near Eastern World System, Ph.D.,Berkeley.
• Syme, R.1939: “Observations on the Province of Cilicia”, Anatolian Studies Presented to William Hepburn Buckler, (Eds:W.M.Calder-J.Keil), Manchester, 299-332.
• Taşkıran, C.1993: Silifke (Seleucia on Calycadnus) and Environs, Ankara.
• Taşyürek, O.A.1975: “Some New Assyrian Rock-Reliefs in Turkey”, AS XXV, 167
• Tekoğlu, R.-Lemaire, A. vd. 2000: “La bilingue royale Louvito-Phénicienne de Çineköy”, CRAI, 961-1006.
• Tobin, J.1996: “The City in the Sand Dunes: A Survey of A Roman Port Facility in Cilicia”, XIII.AST 2, 151-164.
• Ünal, A.1974: Hattusili III, Hattusili bis zu seiner Thronbesteigung,Teil 1: Historischer
• Abriss, Teil 2:Quellen und Indices, THeth 3 ve 4, Heidelberg. Ünal, A.1986: “Das Motif der Kindesaussetzung in den altanatolischen Literaturen”,
• XXXII. RAI, Keilschriftliche Literaturen, Berliner Beiträge zum Vorderen Orient: 6, (Eds:K.Hecker-W.Sommerfeld), Berlin, 129-136. Ünal, A.1994: “Misis”, RIA 8/3-4, 269-270.
• Ünal, A.1996: The Hittite Ritual of Hantitaššu from the City of Hurma Against
• Troublesome Years, Ankara. Ünal, A.1997 a: “Hurriler. Hurri Tarihi, Kültürü ve Arkeolojisiyle İlgili Yeni
• Buluntular ve Gelişmeler”, 1996 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferanslar, 7
• Ünal, A.1997 b: “Zur historischen Geographie von Kizzuwatna und Lage von Sirkeli- eine Bilanz”, Ist.Mitt. 47, 143-150.
• Ünal, A.1998: Hittite and Hurrian Cuneiform Tablets from Ortaköy (Çorum) Central
• Turkey, With two Excursuses on the “Man of the Storm God” and a full edition of KBo 27, İstanbul. Ünal, A.1999: Etiler-Hititler ve Anadolu Uygarlıkları, İstanbul.
• Ünal, A.2000 a: “Adana'da Kizzuwatna Krallığı Taş Devrinden Hitit Devleti'nin
• Yıkılışına Kadar Adana ve Çukurova Tarihi”, Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, (Eds:S.Koz-E.Artun), İstanbul, 43-69. Ünal, A.2000 b: “Çukurova'nın Antik Devirlerde Taşıdığı İsimler ile Fiziki ve Tarihi
• Coğrafyası”, Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, (Eds:S. Koz-E. Artun),İstanbul, 18-41. Ünal, A.2002: Hititler Devrinde Anadolu I, İstanbul.
• Ünal, A.2003: Hititler Devrinde Anadolu II, İstanbul.
• Ünal, A.2005: Hititler Devrinde Anadolu III, İstanbul.
• Ünal, A.-Girginer, K.S.Baskıda: Kilikya-Çukurova, En Eski Çağlardan Osmanlı Dönemi’ne Kadar Çukurova’nın Tarihi, Tarihi-Coğrafyası ve Arkeolojisi, Kraliçe Puduhepa ve Kent Rehberi Ekleriyle Birlikte. Vanschoonwinkel, J.1990: “Mopsos: Legendes et Realite”, Hethitica 10, 185-211.
• Vryonis, S.1971: The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of
• Islamization from the Eleventh through the fifteenth Century, Berkeley. Werner, R.1951: “Eine griechische Inschrift aus Karataş”, JKF 1, 325-327.
• Wilson, J.A.19693: “The Asiatic Campaigns of Thut-mose III”, Ancient Near Eastern
• Texts Relating to the Old Testament, (Ed:J.B.Pritchard), Supplement, Princeton, 235- Winlock, H.E.1921: “An Egyptian Statuette from Asia Minor”, BMMA XVI/9, 208
• Wiseman, J.D.1953: The Alalakh Tablets, London.
• Wiseman, J.D.1956: Chronicles of Chaldean Kings (626-556) in the British Museum, London.
• Wittek, P.1935: “Von der byzantinischen zur türkischen Toponomie”, Byzantion 10/1, 64.
• Yoshida, D.-Kammenhuber, A.1995: “Hurriter und Hethiter. Mit besonderer
• Berücksichtigung der Beziehung zwischen Hatti und Kizzuwatna”, Essays on Ancient Anatolia and Surrounding Civilizations, (Ed:H.I.H. Prince T. Mikasa), 201-212. Zadok, P.1985: Geographical Names According to New-and Late-Babylonian Texts,
• RGTC 8, Beihefte zum TAVO 7, Wiesbaden. Zoroğlu, K.L.1994: “Cilicia Tracheia in the Iron Age: The Khilakku Problem”, The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium, Held at Van, Anatolian Iron
• Ages 3, (Eds:A. Çilingiroğlu-D. French), 301-309. Zoroğlu, K.L.1996: A Guide to Tarsus, Ankara. Resim 1 Resim 2 Resim 3 Resim 8