KUTSALI FEDA ETMEK: SAFEVİ DEVLETİ’NDE MERKEZİLEŞME SÜRECİ VE DİNSEL DÖNÜŞÜM

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 714 - 728, 23.10.2023

Ayşe Duygu Tanrıverdi

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1255563

Öz

Diğer Türk-Moğol kökenli devletlerle birçok noktada benzerlikler taşımasına rağmen, Safevi Devleti’nin (1501-1722) kuruluşu ve gelişiminin kendine özgü yönleri vardır. Safeviler İran’da bir tarikat olarak ortaya çıkmışlardır ancak zaman içinde çeşitli Türkmen aşiretlerini ve tasavvuf örgütlerini sadece dinsel değil, aynı zamanda askeri ve politik liderlikleri altında birleştirerek bir Kızılbaş kimliği oluşturmuşlardır. Kuruluş döneminde Safevi Devleti’nin idari yapısı büyük ölçüde Kızılbaş inancıyla özdeşleşmiş ve Kızılbaş göçebe aşiret savaşçılarının siyasi ve askeri hâkimiyeti temelinde örgütlenmiştir. Safevi aşiret konfederasyonu, selefleri gibi, kuruluşundan sonra merkezi-bürokratik bir devlete dönüşmeye başlamıştır. Bu makalede, Safevi aşiret konfederasyonunun birçok farklı ve yarı-bağımsız güç odağının etkileşim içinde olduğu bir politik örgütlenmeden merkezi-bürokratik bir devlete dönüşümü sürecinde dinin rolü tartışılacaktır. Amaç, Şah I. İsmail’in, merkezileşme ve bürokratikleşme sürecinin ihtiyaçları doğrultusunda, dinsel söylemlerini yeniden üreterek ve dinsel alanı yeniden örgütleyerek devleti kurumsallaştırmaya çalıştığını göstermektir. Bu süreçte, “kutsal” Safevi Şahı’nın desteklediği pragmatist bir Onikicilik anlayışı, Kızılbaş taraftarlarını ve inancını kamusal alandan dışlayarak kurumsallaşmaya başlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Safevi Devleti, Türkmen, Aşiret Konfederasyonu, Kızılbaş, Onikici Şiilik

SACRIFICING THE HOLY: CENTRALIZATION PROCESS AND RELIGIOUS TRANSFORMATION IN THE SAFAVID STATE

Öz

Although it has similarities with other states of Turko-Mongol origin in many respects, the establishment and development of the Safavid State (1501-1722) has its own unique characteristics. The Safavids emerged in Iran as a sect, but gradually they created a “Qizilbash” identity by uniting various Turkoman tribes and Sufi organizations under their not only religious but also military and political leadership. During its foundation period, the administrative structure of the Safavid State was largely associated with the Qizilbash belief and was organized on the basis of the political and military dominance of the Qizilbash nomadic tribal warriors. The Safavid tribal confederation, like its predecessors, began to transform into a centralized-bureaucratic state after its establishment. In this article, the role of religion in the transformation of the Safavid tribal confederation from a political organization in which many different and semi-independent power centers interact to a central-bureaucratic state, will be discussed. The aim is to show that Shah Ismail I tried to institutionalize the state by reproducing his religious discourses and reorganizing the religious field in line with the needs of the centralization and bureaucratization process. In this process, a pragmatist understanding of Twelver Shi’ism, supported by the "sacred" Safavid Shah, started to be institutionalized by excluding Qizilbash adherents and faith from the public sphere.

Anahtar Kelimeler

Safavid State, Turkoman, Tribal Confederation, Qizilbash, Twelver Shi

Kaynakça

• Akkuş, M. (1996). Gaybet. İslâm ansiklopedisi (Cilt 13) (s. 409-410). TDV.
• Akyol, T. (2011). Osmanlı ve İran'da mezhep ve devlet. Doğan Kitap.
• Allouche, A. (2001). Osmanlı-Safevi ilişkileri (Kökenleri ve Gelişimi) (E. Dağ, Çev.). Anka Yayınları.
• Anzali, A. (2021). Sufism in the Safavid Period. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.349-373). Routledge.
• Baltacıoğlu-Brammer, A. (2016). Safavid conversion propaganda in Ottoman Anatolia and the Ottoman Reaction,1440s-1630s [Doktora Tezi]. Ohio State Üniversitesi. https://etd.ohiolink.edu/apexprod/rws_etd/send_file/send?accession=osu1466582807
• Baltacıoğlu-Brammer, A. (2021). The Emergence of the Safavids as a Mystical Order and their Subsequent Rise to Power in the fourteenth and fifteenth centuries. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.15-36). Routledge.
• Barfield, TJ (1990). Tribe and State Relations: The Inner Asian Perspective. P. S. Khoury ve J. Kostiner (Ed.), Tribes and State Formation in the Middle East (s. 153-182). University of California Press.
• Calmard, J. (1996). Shi’i Rituals and Power, II. The Consolidation of Safavid Shi’ism: Folklore and Populer Religion. C. Melville (Ed.), Safavid Persia, A History of an Islamic Society (s.139-190). I.B. Tauris.
• Çakmak, Y. (2018). II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin Kızılbaş/Alevî siyaseti (1876-1909) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Çelenk, M. (2015). Safevîlerin din politikası ve İran’ın Şiîleşme seyri. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 0(4), 7-36.
• Çetin, F. (2011). Osmanlı-Safevi rekabetinin Osmanlı resmî ideolojisine etkisi. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1), 12-28.
• Dedeyev, B. (2008). Safevi tarikatı ve Osmanlı Devleti ilişkileri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5, 205-223.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idari-askeri unvan ve terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Efendiyev, O. (2018). Azerbaycan Safevi Devleti-16. Yüzyıl (A. Asker, Çev.). Teas Press.
• Eravcı, M. (2002). Safevi Hanedanı. Türkler (Cilt 6) (s. 882-892). Yeni Türkiye Yayınları.
• Eröz, M. (1990). Türkiye'de Alevilik ve Bektaşilik. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erşahin, S. (2002). Akkoyunlular: Siyasal, kültürel, ekonomik ve sosyal tarih.
• Fığlalı, ER (2001). İsnaaşeriyye. İslâm ansiklopedisi (Cilt 23) (s. 142-147). TDV.
• Fletcher, J. (1979-1980). Turco-Mongolian monarchic tradition in the Ottoman Empire. Harvard Ukranian Studies, 3 (4), 236-252.
• Floor, W. (2021). The Safavid Court and Government. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.203-223). Routledge.
• Gellner, E. (1983). The Tribal Society and Its Enemies. R. Tapper (Ed.), The Conflict of Tribe and State in Iran and Afghanistan (s. 436-447). St. Martin's Press.
• Gölpınarlı, A. (1997). Türkiye'de mezhepler ve tarikatlar. İnkılâp Kitabevi. Grey, C. (1873). A Narrative of Italian Travels in Persia in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Hakluyt Society.
• Gündüz, T. (2013). Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe Yayınevi.
• Hinz, W. (1992). Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd: 15. yüzyılda İran'ın milli bir devlet haline yükselişi (T. Bıyıklıoğlu, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Hourani, A. (1986). From Jabal ‘Amil to Persia. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 49, 133-140. https://doi.org/10.1017/S0041977X00042555
• Javanshir, B. (2007). İran’daki Türk Boyları ve Boy Mensubu Kişiler (Safevi Dönemi-I. Şah Tahmasb Hakimiyetinin Sonuna Kadar/1576) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Kaplan, D. (2008). Şiîliğin İran Topraklarında Egemenliği: Safeviler Öncesi Arka Plan ve Safevi Dönemi Şiîleştirme Politikaları. Marife, 8(3), 183-203. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343994
• Karakaya-Stump, A. (2020). The Kizilbash-Alevis in Ottoman Anatolia: Sufism, politics and community. Edinburgh University Press.
• Karamustafa, AT (2015). Anadolu’nun İslamlaşması Bağlamında Aleviliğin Oluşumu. Y. Çakmak ve İ. Gürtaş (Ed.), Kızılbaşlık Alevilik Bektaşilik: Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel (s.43-54). İletişim Yayınları.
• Karamustafa, AT (2016). In His Own Voice: What Hatayi Tells Us about Şah İsmail’s Religious Views. M. A. Amir-Moezzi (Ed.), L’Ésotérisme Shiʿite: Ses Racines et Ses Prolongements/Shiʿi Esotericism: Its Roots and Developments (s. 601-611). Brepols Publishers.
• Khafipour, H. (2021). Beyond Charismatic Authority: The crafting of a Sovereign's Image in the Public Sphere. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.111-124). Routledge.
• Khazanov, A. (1994). Nomads and the Outside World. The University of Wisconsin Press.
• Kırkıl, E. (2012). Şah İsmail Dönemi İktidar Mücadelelerinde İki Dinsel Kurum. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 3, 177-184.
• Köprülü, MF (2005). Türk Tarih-i Dinisi. Akçağ Yayınları.
• Matthee, R. (2017). Safevi İranı Bir İmparatorluk Muydu? (İ. Külbilge, Çev.). Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 3(2), 179-208.
• Mélikoff, I. (1996). Bektaşi/Kızılbaş: Historical Bipartition and Its Consequences. T. Ollson, E. Özdalga ve C. Raudvere (Ed.), Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives (s.1-9). Swedish Research Institute.
• Mélikoff, I. (2009). Uyur İdik Uyardılar. Demos Yayınları.
• Minorsky, V. (1943). Tadhkirat al-Mulûk. A Manual of Safavid Administration (1137/1725). Cambridge University Press.
• Minorsky, V. (1957). Persia in A. D. 1478-1490 (An Abridge Translation of Fadlullah b. Ruzbihan Khunji’s Tarikh-i Âlem-ârâ-yı Âmînî). Royal Asiatic Society Monographs.
• Mitchell, C. (2021). Custodial Politics and Princely Governance in Sixteenth-Century Safavid Iran. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.79-110). Routledge.
• Nesibli, N. (2002). Osmanlı - Safevî Savaşları, mezhep meselesi ve Azerbaycan. Türkler (Cilt 6) (s.893-898). Yeni Türkiye Yayınları.
• Newman, AJ (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B. Tauris.
• Ocak, AY (2000a). Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu'da İslam Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. Dergah Yayınları.
• Ocak, AY (2000b). Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu'da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış. Belleten, 64(239), 129-159. https://doi.org/10.37879/belleten.2000.129
• Ocak, AY (2009a). Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu'da İslam Heterodoksisinin Doğuşuna Kısa Bir Bakış. A. Y. Ocak (Ed.), Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü (s. 38-57). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ocak, AY (2009b). Türk Sufiliğine bakışlar. İletişim Yayınları.
• Ocak, AY (2011). Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi. Kitap Yayınevi.
• Öztürk, M. (2013). İslamiyet’ten Önce Türklerin Din Anlayışı ve Gök Tanrı Dini. History Studies, 5(2), A Tribute to Prof. Dr. Halil İnalcık, 327-346.
• Roemer, HR (1986). The Safavid Period. P. Jackson (Ed.), The Cambridge History of Iran (s. 189-350). Cambridge University Press.
• Rumlu, H. (2004). Ahsenü’t-Tevarih, Sah İsmail Tarihi (C. Cevan, Çev.) Ardıç Yayın.
• Sarı, A. (2020). Osmanlı Devleti’nin Safevî Tebaasına Yönelik İstimâlet ve Mülteci Siyaseti. Amme İdaresi Dergisi, 53(3), 55-78.
• Savory, RM (1980). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press.
• Savory, RM (1986). The Safavid Administrative System. P. Jackson (Ed.), The Cambridge History of Iran (s. 351-372). Cambridge University Press.
• Sümer, F. (1999). Safevi Devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü. Türk Tarih Kurumu.
• Taflıoğlu, MS (2012). İran Türk Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Türk Tarihine Stratejik Etkisi. Turan Stratejik Araştırmaları Merkezi Dergisi, 4 (13), 105-115.
• Tapper, R. (1990). Anthropologists, Historians, and Tribespeople on Tribe and State Formation in the Middle East. P. Khoury ve J. Kostiner (Ed.), Tribes and State Formations in the Middle East (s. 48-74). University of California Press.
• Trausch, T. (2021). Continuing a Legacy in Times of Change: Courtly historiography in the sixteenth-century. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.182-199). Routledge.
• Tuğrul, T. (2013, Ekim, 3-5). Aleviliğin Heterodoksi-Senkretik Yapısı ve Modern Dönem [Sözlü Sunum]. Geçmişten Günümüze Alevilik 1. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl, Türkiye.
• Turner, CP (1989). The rise of Twelver Shi’ite externalism in Safavid Iran and its consolidation under ’Allama Muhammad Baqir Majlisi (1037/1627-1110/1699) [Doktora Tezi]. Durham Üniversitesi. http://etheses.dur.ac.uk/959/1/959.pdf
• Üzüm, İ. (2001). İsnaaşeriyye. İslâm ansiklopedisi (Cilt 23) (s. 147-149). TDV.
• Veliyeva, Z. (2007). Safevi Devlet teşkilatı (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre) [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Yamaguchi, A. (2021). The Kurdish Frontier under the Safavids. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.556-571). Routledge.
• Yazıcı, T. (1960). Safevîler. İslâm Ansiklopedisi (Cilt 10) (s.53-55). MEB.
• Yıldırım, R. (2008). Turkomans between two Empires: The Origins of the Qizilbash Identity in Anatolia, 1447-1514 [Doktora Tezi]. Bilkent Üniversitesi. http://repository.bilkent.edu.tr/handle/11693/14661
• Yıldırım, R. (2017). Aleviliğin doğuşu: Kızilbaş Sufiliğinin toplumsal ve siyasal temelleri, 1300–1501. İletişim Yayınları.
• Yıldırım, R. (2019). The Safavid-Qizilbash Ecumene and the Formation of the Qizilbash-Alevi Community in the Ottoman Empire, c. 1500–c. 1700. Iranian Studies, 52 (3-4), 449-483, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00210862.2019.1646120
• Yıldırım, R. (2021). The Rise of the Safavids as a Political Dynasty: The revolution of Shah Ismail, the founder of the Safavid state. R. Matthee (Ed.), The Safavid World (s.56-76). Routledge.