VERB-BASED COMPOUNDS IN KHWAREZM TURKISH: SAMPLE OF QISAS AL-ANBIYA

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 2, 669 - 690, 20.10.2024

Ayşehan Deniz Abik , B. Erdem Dağıstanlıoğlu

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1477025

Öz

The aim of this study is to reveal and analyze the formation forms of verb-based compounds used by Rabguzi in Qisas al-Anbiya. In the literature, it is accepted that Qisas Al-Anbiya, which constitutes the sample of the study, represents the Khwarezm Turkish. The term Khwarezm Turkish was produced by Janos Eckmann, taking the expression “Kaside-i Bürde’ga dagı Harezmiçe Türki tili bile şerh bitipdür” into account used by Nevai regarding Hüseyn-i Harezmi in Macalis Al-Nafayis. Document analysis method, one of the qualitative research methods, has been used in the study. In the first section of this study, exemplars from the universe of Khwarezm Turkic products are considered, with Kısasü’l-Enbiyâ serving as a sample. Within this sample, classifications of compound verbs in the historical and contemporary branches of the Turkish language are taken into account, and theoretical knowledge and approaches regarding terms and categories such as compound verbs, verb tense, aspect, mood, and reporting are presented, while considering the scope of the research topic. . Drawing on the literature in the field, conclusions have been made regarding the classification of compound verbs by utilizing data obtained from Qisas Al-Anbiya in addition to other historical and contemporary periods of Turkic language. In the second section of the study, basen on this classification, the idetification and classification of verb-based compounds in Qisas Al-Anbiya are presented as findings.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish, Qisas al-Anbiya, Verb, Compound Verb, Verbal Composition

Proje Numarası

SBA-2023-15890

HAREZM TÜRKÇESİNDE FİİL TABANLI BİRLEŞİKLER: KISASÜ'L-ENBİYÂ ÖRNEKLEMİ

Öz

Bu çalışmanın amacı, Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’da kullanmış olduğu fiil tabanlı birleşiklerin oluşum biçimlerinin tespiti ve tahlilidir. Çalışmanın örneklemini teşkil eden Kısasü’l-Enbiyâ, Janos Eckmann tarafından Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis’te Hüseyn-i Hârezmî’ye dair kullandığı “Kaside-i Bürde’ga dagı Harezmîçe Türkî tili bile şerh bitipdür.” cümlesinden mülhem üretilen bir terim olan Harezm Türkçesini, temsil kabiliyeti alan yazınında kabul gören bir eser olması bakımından tercih edilmiştir. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi yöntemi tercih edilmiştir. Bu çalışmanın birinci bölümünde, Harezm Türkçesi ürünleri evreninden Kısasü’l-Enbiyâ’daki tanıklar örneklem kabul edilmiştir. Bu örneklemde Türk dilinin tarihî ve çağdaş kollarında fiil tabanlı birleşiklerin tasnifleri göz önünde bulundurulup, araştırma konusunun kapsamı gözetilerek birleşik fiil ve fiil birleşikleri terimleri ile bakış, kip, kılınış, bildirme gibi terim ve kategoriler hakkındaki kuramsal bilgi ve yaklaşımlar ortaya konmuştur. Alan yazını dikkate alınarak, Kısasü’l-Enbiyâ’nın yanı sıra Türkçenin diğer tarihî ve çağdaş dönemlerinden elde edilen verilerden yararlanılarak fiil tabanlı birleşiklerin sınıflandırılması üzerine vargılar ifade edilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde işbu sınıflandırmadan yararlanarak Kısasü’l-Enbiyâ’da tespit edilen fiil tabanlı birleşiklerin tasnifi ve tanıklaması bulgular olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Kısasü’l-Enbiyâ, Fiil, Birleşik Fiil, Fiil Birleşikleri

Etik Beyan

Bu çalışma canlılar üzerinde yapılan bir deney içermemektedir.

Destekleyen Kurum

Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi: SBA-2023-15890

Proje Numarası

SBA-2023-15890

Kaynakça

• Abik, A. D. (2004). Nevâyî’nin üç eserindeki deyimlerin Farsça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 211-222.
• Aksan, D. (2006). Anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi (4. bs.). Engin Yayınevi.
• Ata, A. (1997a). Nasırü’d-dîn bin Burhanü’d-dîn Rabgûzî kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları) I giriş- metin- tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-1.
• Ata, A. (1997b). Nasırü’d-dîn bin Burhanü’d-dîn Rabgûzî kısasü’l- enbiyâ (peygamber kıssaları) II dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-2.
• Ata, A. (2002). Harezm – Altın Ordu Türkçesi. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm – Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Yayınları: 395.
• Ata, A. (2019a). Rabgûzî kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları) I giriş- metin- tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları: 1302-1.
• Ata, A. (2019b). Rabgûzî kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları) II dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları: 1302-2.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin grameri (6. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 528.
• Bilgegil, K. (1984). Türkçe dilbilgisi (3. bs). Dergâh Yayınları: 82.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Coşkun, V. (1999). Türk lehçelerinde zaman kavramı taşıyan -˚p zarf-fiil eki. Türk Dünyası (Dil ve Edebiyat Dergisi), 7, 173-192.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları: 752.
• Cumakunova, G. (1999). Kırgız dilinde i- fiilinin gelişmesi. 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı 1996 içinde (s. 233-237).
• Dahl, Ö. (1994). Aspect. The Encyclopedia of Language and Linguistics (C. 1, s. 240-247).
• Delice, H. İ. (2000). Türk dilinde işlevsel ek tasnifi denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24, 221-235.
• Delice, İ. (2002). Yüklem olarak Türkçede fiil. Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 26(2), 185- 212. Demir, N. ve Yılmaz, E. (2003). Türk dili el kitabı. Grafiker Yayınları.
• Demiral, A. (2012). Harezm Türkçesinde birleşik fiiller. Yayımlanmamış doktora tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Deny, J. (1941). Türk dili grameri- Osmanlı lehçesi (Elöve, A. U., Çev.) (1. bs.). İstanbul Maarif Matbaası.
• Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-Ferâdîs - uştmahlarnıñ açuḳ yolı I- metin II- tıpkıbasım (Tezcan, S. ve Zülfikar, H., Yay.). Türk Dil Kurumu: 518.
• Eckmann, J. (2003a). Çağatayca el kitabı (Karaağaç, G., Çev.) (1. bs). Akçağ Yayınları: 456.
• Eckmann, J. (2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (Sertkaya, O. F., Haz.) (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 635.
• Ediskun, H. (2005). Türk dilbilgisi sesbilgisi- biçimbilgisi- cümlebilgisi (10. bs.). Remzi Kitabevi.
• Emre, A. C. (1951). Liselerin ikinci sınıfları için dilbilgisi- II. Hilmi Yayınevi.
• Eraslan, K. (2001a). Alî Şîr Nevâyî mecâlisü’n-nefâyis I. Türk Dil Kurumu Yayınları 788.
• Eraslan, K. (2001b). Alî Şîr Nevâyî mecâlisü’n-nefâyis II. Türk Dil Kurumu Yayınları 788.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig grameri - fiil (1. bs.). Gazi Üniversitesi Yayınları: 33.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı giriş- metin- faksimile (4. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 169.
• Ergin, M. (2000). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Türkiye Türkçesinde yapısında isim-fiil bulunan birleşik fiiller. Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 83-95.
• Gabain, A. (1953). Türkçede fiil birleşimleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1953, 16- 28.
• Gabain, A. (2000). Eski Türkçenin grameri (Akalın, M., Çev.) (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 532.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi (4. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 418.
• Göksel, A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish a comprehensive gramer (1. bs.).
• Gülsevin, G. (1999). Türkiye Türkçesindeki zaman ve kip çekimlerinde birleşik yapılar üzerine. VIII Milletler Arası Türkoloji Kongresi 1999 içinde (s. 1-8). http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/gulsevin_02.pdf (Erişim Tarihi: 23.02.2009).
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk dilinde fiiller - en eski Türkçeden çağdaş Türk şivelerine kadar (1. bs.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi grameri (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 638.
• Hanser, O. (2003). Türkmence elkitabı (Kargı Ölmez, Z., Çev.). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 17.
• Hatiboğlu, V. (1982). Türkçenin söz dizimi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları: 317.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü (1. bs.). Engin Yayınevi.
• https://sozluk.gov.tr/ Erişim Tarihi: 29.4.2024 13.52
• İlker, A. (2017). Birleşik çekimlerde zaman adlandırma ve tasnifine işlevsel bir yaklaşım. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17(2), 183-192.
• Johanson, L. (1971). Aspekt im Türkischen - vorstudien zu einer beschreiburg des Türkeitürkischen aspektsystems.
• Johanson, L. (2007). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (Demir, N., Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 914.
• Karabeyoğlu, A. (2007). Orhon yazıtlarında bol- ve er- fiilleri üzerine. TÜBAR, XXII, 87-100.
• Karahan, L. (1999). Türkçede söz dizimi - cümle tahlilleri (6. bs.). Akçağ Yayınları: 58.
• Karahan, L. (2008). Türkçede söz dizimi (13. bs.). Akçağ Yayınları: 58.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk- giriş ve dizin (1. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 607.
• Kirişçioğlu, F. (1994). Saha (Yakut) Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları: 594.
• Koç, N. (1990). Yeni dilbilgisi. İnkılâp Kitabevi.
• Kononov, A. N. (1956). Çağdaş Türk edebȋ dilinin grameri (Paylı S., Çev.).
• Koraş, H. (2008). Özbek Türkçesinde e- ve bol- yardımcı fiillerinin birbirlerinin yerine kullanılması. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 141-150.
• Korkmaz, Z. (1960). Türkiye Türkçesinde iktidar ve imkân gösteren yardımcı fiiller ve gelişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1959, 107-124.
• Korkmaz, Z. (1969). Türkiye Türkçesinin ki bağlacı ile ki şüphe edatı arasındaki yapı ve görev ayrılığı. Necati Lugal Armağanı içinde (s. 389-395).
• Korkmaz, Z. (1995). -sa/ -se dilek-şart kipi eklerinde bir yapı birliği var mıdır?. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I içinde (s. 160-167).
• Korkmaz, Z. (2003a). Gramer terimleri sözlüğü (2. bs). Türk Dil Kurumu Yayınları: 575.
• Korkmaz, Z. (2003b). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları: 827.
• Köprülü, M. F. (1945). Çağatay edebiyatı. İslâm Ansiklopedisi (C. 3, s. 270-323).
• Nutku, U. (2008). Bilincin üç şimdisi. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 1-5.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Türk Dil Kurumu Yayınları: 703.
• Öner, M. (2006). Türkçede isimden fiil yapımı üzerine notlar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(1). 60- 76.
• Özel, S., Atabay, N. ve Kutluk, İ. (2003). Sözcük türleri (3. bs.). Papatya Yayıncılık.
• Özmen, M. (2001). Eksik olan dil bilgisi terimlerimiz üzerine. Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri 1999 içinde (s. 111-125).
• Özmen, M. (2007). Olmak fiiliyle kurulan birleşik fiil çekimleri üzerine. Türk Dil Kurumu IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 2000 içinde (C. II, s. 1417-1426). Türk Dil Kurumu Yayınları: 856/II.
• Özmen, M. (2013). Türkçenin sözdizimi. Karahan Kitabevi.
• Öztürk, D. (2018). Türkiye Türkçesinde anlamca kaynaşmış-deyimleşmiş birleşik fiiller (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 941.
• Palmer, F. R. (1994). Mood and modality. The Encyclopedia of Language and Linguistics, 5, 2535-2541.
• Savran, H. (2001). Bir isim ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller üzerinde yeni görüşler. Türk Dili, 2001/II(596), 140-142.
• Schamiloğlu, U. (1996). Türk dillerinde yardımcı fiiller sorunu. Uluslar arası Türk Dili Kongresi 1988 içinde (s. 153-168).
• Schinkewitz, J. (1947). Rabgûzî sentaksı (Paylı, S., Çev.). Türk Dili- Belleten Seri. III Sayı. 8-9’dan ve Sonraki Sayılardan Ayrı Baskı.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı içinde (s. 69-119).
• Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi XV. yüzyıl gramer – metin – sözlük. Enderun Yayınları: 42.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Ötüken Yayınları: 207.
• Turan, Z. (1999). Eski Anadolu Türkçesinde ol- cevheri fiili. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1996, 265-289.
• Uzun, N. E. (1998). Dilbilgisinin temel kavramları - Türkçe üzerine tartışmalar.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual.
• Yalçın, H. C. (2000). Türkçe sarf ve nahiv (Karahan, L. ve Ergönenç, D., Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları: 769.
• Yaman, E. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin söz dizimi bakımından karşılaştırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları: 742.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (5. bs.). Seçkin Yayıncılık.
• Yusipova, R. (1968). Türkçede deyimler ve birleşik fiiller. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1966 içinde (s. 249-250).
• Zeynalov, F. (1993). Türk lehçelerinin karşılaştırmalı dilbilgisi (Gedikli, Y., Çev.) (1. bs.). Cem Yayınevi.