SOKULLUZÂDE MEHMED EKREM’İN FENN-İ SERVET (1898) ESERİNDE MODERN İKTİSADİ KAVRAMLARI HALKA AÇIKLAMAK VE ÖĞRETMEK

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 2, 1013 - 1027, 24.10.2025

Gökhan Kaya

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1596874

Öz

XIX. yüzyıla kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda iktisat tarihi dahil olmak üzere iktisadi konuları içeren başta nasihatnâme/ siyasetnâmeler olmak üzere çeşitli eserler bulunmaktaydı. Klasik dönemde yapılan ilim tasniflerinde iktisata denk düşen ilmin adı İlm-i Tedbir-i Menzil’di. Bu adlandırma, 19. yüzyılda Avrupa’dan aktarılan yeni bilgilerin, kavramların ve tekniklerin yanı sıra Osmanlı dışındaki dünyanın tanınmasının getirdiği siyasi, ekonomik, kültürel değişim ve dönüşümün bir sonucu olarak yüzyılın sonunda İlm-i İktisad’a dönüştü. Bu bilimin içeriğini tanımak, anlamak ve anlatmanın araçları; İmparatorluğun 1860’dan itibaren iyice belirginleşen kültürel değişimin faillerinden olan gazeteler başta olmak üzere mecmualar, tercüme ve telif eserler, Osmanlı sefirlerinin yazdığı layihalar ile yabancı diplomatların görüşleri oldu. İmparatorluğun içinde bulunduğu olumsuz mali-ekonomik durumun da modern iktisat bilgisinin öğrenilmesi ve öğretilmesinde etkili oldu. Çalışmamızın konusu olan Sokulluzâde Mehmed Ekrem’in Fenn-i Servet adlı eseri, iktisadi akımların, İmparatorluğun mali-ekonomik durumunun bilgisini vermektense halkın modern iktisadi kavramlar hakkında bilgilendirilmesine yöneliktir. Sorular ve cevaplardan oluşan eser, iktisat ilmini; kişinin tasarruflu ve çalışkan olması gibi ahlâki özelliklerle ilişkilendirir.

Anahtar Kelimeler

Yakınçağ Tarihi , Sokulluzâde Mehmed Ekrem , Fenn-i Servet , Modern İktisadi Düşünce , Halk , Ahlâk

EXPLAINING AND TEACHING MODERN ECONOMIC CONCEPTS TO THE PUBLIC IN SOKULLUZÂDE MEHMED EKREM'S FENN-İ SERVET (1898) [SCIENCE OF WEALTH]

Öz

Until the 19th century, number of works addressing economic matters, most notably nasihatnâmes and siyasetnâmes, were present within the Ottoman Empire, including those relevant to economic history. In the classification of the sciences in the classical period, the field corresponding to economics was known as “İlm-i Tedbir-i Menzil” (the science of household management). This designation evolved into “İlm-i İktisad” (the science of economics) by the end of the 19th century, as a result of the political, economic and cultural change and transformation as well as new knowledge, concepts and techniques transferred from Europe and the growing awareness of the world beyond the Ottoman domain. Tools for understanding, interpreting, and disseminating this science included newspapers, key agents of the cultural transformation that became increasingly visible after 1860, alongside journals, translated and original works, reports by Ottoman ambassadors, and observations by foreign diplomats. The deteriorating fiscal and economic situation of the Empire also played a significant role in the motivation to learn and teach modern economic knowledge. The subject of this study, Fenn-i Servet by Sokulluzâde Mehmed Ekrem, is less concerned with describing economic theories or the fiscal condition of the Empire than it is with informing the public about modern economic concepts. Structured in a question-and-answer format, the work connects the discipline of economics to moral virtues such as thrift and industriousness.

Anahtar Kelimeler

Modern Era , Sokulluzâde Mehmed Ekrem , Science of Wealth , Modern Economic Thought , Public , Ethics

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri (BOA)
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Osmanlı Arşivi Sicill-i Ahvâl İdaresi Defterleri
• BOA., DH. SAİDd, 37/253, 29 Zilhicce 1290/ 17 Şubat 1874.
• İradeler 1255-1310 Katalogları, Hariciye (İ.HR)
• BOA.İ..HR, 339/32, 1 Rabiülevvel 1310/ 23 Eylül 1892.
• Gazete, Kitap ve Makaleler
• Vakit, 24 Eylül 1315/M.1898, No: 2, s. 13.
• Aktepe, M. Münir. (1982). Dünkü Fransızlar Blak Bey ve oğlu, M. Alexandre Blacque ve Edouard Blacque, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (33), 255-270.
• Akyıldız, A. (2020). Şirket-i Hayriye’nin kuruluş meselesi, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi (Cilt.6, 53-455). İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
• Al-Haj, R. A. (1988). The Ottoman nasihatname as a discourse over morality. (A Temimi Ed.). Melanges Professeur Robert Mantran (s. 17-30). Zaghouan.
• Budak, A. (2012). Batılılaşma sürecinde çok yönlü bir Osmanlı aydını Münif Paşa, (2. Baskı) Bilge Kültür Sanat
• Çağman, E. (1999). III. Selim’e sunulan bir ıslahat raporu: Mehmed Şerif Efendi layihası. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (2), 217-233.
• Çakır Ç.ve Ş.K. Akar. (1998). İktisat eğitiminin beşiği İ.Ü. İktisat Fakültesi’nin kuruluşu, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, (49), 271-310.
• Çakır Ç. (2003). Türkiye’de iktisat tarihi çalışmalarının tarihi üzerine bir deneme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1(1), 7-63.
• Çakır, Ç. (2005) Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı iktisat düşüncesi. Osmanlı Medeniyeti (s. 87-105) Klasik Yayınları.
• Çeğin, G. ve Göker, E. (2012). Tözcülüğün tasfiyesi: İlişkisel sosyolojide temel yaklaşımlar, NotaBene Yayınları.
• Çetin, E. (2010). Türk basınına göre Hicaz Demiryolu, History Studies, Middle East Special Issue, 99-115. http://dx.doi.org/10.9737/historyS_565
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. (1992). Devlet adamlarına öğütler. (Hüseyin Ragıp Uğural, Sad.), (3. baskı). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Demir, K. (2018). Modern iktisadın öğretilmesi gazetelerin rolü ve gazetelerdeki iktisat kitabı tefrikaları (1860-1870), Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 30 260-280. https://doi.org/10.31123/akil.465653
• Demir, K. (2019). İlk yerli iktisatçı Mehmet Şerif Efendi’nin iktisadi görüşleri. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17, 557-580.
• Ermiş, F. (2020). Osmanlı’da iktisadi düşünce tarihi, (M. Tek, A. Edirneligil Çev.). Albaraka Yayınları.
• Genç, M. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve ekonomi. Ötüken Neşriyat.
• Güler, M. Nuri. (2005). Günümüzde iktisat (ekonomi) biliminin adlandırılma problematiği, İslâmi Araştırmalar Dergisi, 18 (4), 377-386.
• Feis, H. (1930). Europe The World’s banker 1870-1914. Yale University Press.
• Fındıkoğlu, Z.F. (1946). Türkiye’de iktisat tedrisatı tarihçesi ve İktisat Fakültesi teşkilatı. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisadiyat ve İçtimaiyat Enstitüsü Yayını.
• Fleischer, C. H. (1990). From Seyhzade Korkud to Mustafa Âlî: Cultural of the Ottoman nasihatname. (H.W. Lowry & R.S. Hattox, Ed.) IIIrd Congress on The Social and economic history of Turkey (s. 67-77). The Isis Press.
• Fodor, P. (1986). State and society, crisis and reform, in 15th-17th century Ottoman Mirror for Princes. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 40 (2-3), 217- 240.
• İnalcık, H. (1965). Adaletnameler. Belgeler Türk Tarih Belgeleri Dergisi, (3-4), 49-145.
• Karakışla, Y. S. (1998), Osmanlı sanayi işçi sınıfının doğuşu. (D. Quataert ve E. J. Zürcher, Der.) Osmanlıdan Cumhuriyet Türkiyesi’ne işçiler (s. 27-54). İletişim Yayınları.
• Karaoğlu, Ö. (2008). Akyiğitzade Musa ve İlm-i iktisat. Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, (1), 1-21.
• Keyder, Ç. (1995). Türkiye’de devlet ve sınıflar. (IV. Baskı). İletişim Yayınları.
• Kılınçoğlu, Deniz T. (2017). Islamic economics in the late Ottoman Empire: Menâpirzâde Nuri Bey’s Mebâhis-i İlm-i Servet, History of Economics Thought, 24(3), 528-554. http://dx.doi.org/10.1080/09672567.2016.1259342
• Kılınçoğlu, Deniz T. (2018). İslâm, iktisat, ordu ve reform: Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk iktisat eseri ve tarihsel Bağlamı, Risâle-i Tedbîr-i Umrân-ı Mülkî, Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Koca Sekbanbaşı Risalesi. (1974). (Abdullah Uçman Haz.). Tercüman 1001 Temel Eser.
• Koç, S.İ. (2013). Osmanlı Devleti’nde iktisat eğitiminin gelişimi (1859-1923). [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koloğlu, O. (2010). Osmanlı dönemi basının içeriği. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları.
• Mardin, Ş. (1990). Türkiye’de iktisadi düşüncenin gelişmesi 1838-1918, Makaleler 2, Siyasal ve Sosyal Bilimler, İletişim Yayınları.
• Mehmed Cavid. (1897-1899). İlm-i İktisad. Karabet Matbaası.
• Mücellidoğlu, A. Ç. (1968-1969). Yeni Mülkiye tarihi ve mülkiyeliler, (C.I). Mars Matbaası.
• Özdemir, B. (2010). Osmanlı Devleti dış borçları, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayınları
• Özkaya, Y. (1974). XVIII. yüzyılda çıkarılan Adalet-nâmelere göre Türkiye'nin iç durumu. Belleten, 38(151), 445-491.
• Özvar, E. (1999). Osmanlı tarihini dönemlendirme meselesi ve Osmanlı nasihat literatürü. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (7)2, 135-151.
• Pamuk, Ş. (1984). The Ottoman Empire in the Great Depression of 1873-1896, The Journal of Economic History 44 (01), 112-113.
• https://www.researchgate.net/publication/46544310_The_Ottoman_Empire_in_the_Great_Depression_of_1873-1896
• Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme 1820-1913. (III. Baskı). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Polanyi, K. (2018). The Economy as Instituted Process, (M. Granovetter & R. Swedberg, Eds.) The Sociology of economic life (3-21). Routledge.
• Powell, C. ve Dépelteau, F. (Ed.). (2015). İlişkisel Sosyoloji: Ontolojik ve Teorik Yönelimler, (Ö. Akkaya, Çev.). (A. Esgin-G. Çeğin, Haz.). Phoenix Yayınevi.
• Sayar, A.G. (2000) Osmanlı iktisat düşüncesinin çağdaşlaşması (Klasik Dönem’den II. Abdülhamid’e), (2. Baskı). Ötüken Yayınları.
• Sayar, A.G. (2003). İlk iktisat muallimi Serendi Arşizen. İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (29), 115-127.
• Serandi Arşizen, Osmanlıda bir politik iktisad kitabı: Tasarrufât-ı Mülkiye. (2011). (H. Genç ve M. Erdem Özgür, Der.). Kitabevi Yayınları.
• Sokulluzâde Mehmed Ekrem. (1316/1898). Fenn-i Servet. Konstantiniyye: Asır Matbaası,
• Somel, S. A. (2010). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, otokrasi ve disiplin. İletişim Yayınları.
• Steininger, F. (2017). Morality, emotions, and political community in the Late Ottoman Empire (1878-1908), [Yayınlanmamış Doktora Tezi] Berlin: Freie Universitat Berlin.
• Toprak, Z. (1985). II. Meşrutiyet Döneminde iktisadi düşünce. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (C. III, 635-640) İletişim Yayınları.
• Toprak, Z. (2008). Bir finansal tarih klasiği: Hasan Ferid’in Nakid ve İtibâr-ı Malî’si, içinde (XIV-XVI).
• Hasan Ferid, Osmanlı’da Para ve Finansal Kredi, Cilt I – Meskûkat, (M. H. Sağlam, Haz.) T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, İstanbul
• Tütengil, C.O. (1965). Türkçede ilk iktisat kitabı konusu ve yeni bir eser üzerine notlar. İstanbul İktisat Dergisi, 25(1-2), 141-150.
• Uğur, A. (1992). Osmanlı Siyaset-nâmeleri. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Yeşil, F. (2010). Aydınlanma çağında bir Osmanlı kâtibi: Ebubekir Râtib Efendi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.