BAHRÎ MEMLÜKLER DÖNEMİNDE (648/1250-784/1382) YAHUDİ TOPLUM YAPISI

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 2, 948 - 965, 24.10.2025

Mehmet Emin Eser

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1620030

Öz

Bahrî (Türk) Memlükler dönemi (648/1250-784/1382), Yahudi toplumu için önemli bir gelişim süreci olmuştur. Bu dönemde, Yahudi toplumu, Memlük yönetimi altında siyasî, dinî, sosyal, ilmî ve kültürel alanlarda önemli değişiklikler yaşamıştır. Siyasî olarak, Yahudiler Memlük idaresinin tebaası olmalarına rağmen, dinî ve kültürel bağımsızlıklarını sürdürmüşlerdir. Sosyal açıdan, Yahudi toplumu iç dayanışmasını güçlendirmiş, eğitim ve kültürel faaliyetlere büyük önem vermiştir. Dinî eğitimde Arapça kullanımı yaygınlaşmış ve İbranice harflerle yazılan metinlerle dinî öğretinin yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca, Yahudi ilmî çalışmaları, özellikle Rabbi Musa bin Nahman’ın Kudüs’e gelişiyle ivme kazanmış, Yahudi akademileri bilimsel ve kültürel merkezler haline gelmiştir. Kültürel açıdan, Yahudi şairleri ve yazarları, Arapça ve İbraniceyi aktif olarak kullanarak dönemin edebiyatına katkı sağlamışlardır. Sonuç olarak, Bahrî Memlükler dönemi, Yahudi toplumu için bilimsel, kültürel ve dinî alanda bir canlanma dönemi olmuştur. Yahudi toplumu, siyasî, sosyal ve kültürel bağlamda önemli gelişmeler kaydederken, özellikle dinî eğitimin güçlenmesi, kültürel faaliyetlerin artması ve ilmî üretimin gelişmesiyle hem kendi iç yapılarında hem de dış dünyada dikkat çeken bir toplum yapısı oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi , Memlükler , Mısır , Yahudi , Müslüman

THE STRUCTURE OF THE JEWISH COMMUNITY DURING THE BAHRI MAMLUK PERIOD (648/1250-784/1382)

Öz

The Bahri (Turkish) Mamluks period (648/1250-784/1382) was a significant developmental phase for the Jewish community. During this era, the Jewish community experienced major changes in political, religious, social, intellectual, and cultural spheres under Mamluk rule. Politically, although Jews were subjects of the Mamluk state, they managed to maintain their religious and cultural independence. Socially, the Jewish community strengthened its internal solidarity and placed great importance on education and cultural engagement. The use of Arabic in religious education became increasingly widespread, and texts written in Hebrew script played a key role in dissemination of religious teachings. Moreover, Jewish scholarly activities gained momentum, particularly with the arrival of Rabbi Moses ben Nahman (Nachmanides) in Jerusalem, contributing to the emergence of Jewish academies as centres of intellectual and cultural life. Culturally, Jewish poets and writers contributed to the literature of the period by actively using both Arabic and Hebrew. As a result, the Bahri Mamluks era was a time of revival in religious, cultural, and scholarly terms for the Jewish community. While the community made significant advancements in political, social, and cultural domains, the strengthening of religious education, the increase in cultural activities, and the development of intellectual production helped create a remarkable societal structure that attracted attention both internally and externally.

Anahtar Kelimeler

History of Religions , Mamluks , Egypt , Jew , Muslim

Kaynakça

• Abdu’l-Bâsıt el-Malatî, Z. H. (1422/2002). Neylü'l-emel fî zeyli'd-düvel. (thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî). 9 cilt. el-Mektebetü'l-Asriyye.
• Ali Seyyid, A. (1986). el-Kudüs fi asri’l-memluki. Daru’l-Fikr.
• Ali, M. K. (1403/1983). Hıtati’ş-Şam. 6 cilt. Mektebetu’r-Rumi.
• Arslantaş, N. (2011). İslâm Toplumunda Yahudiler. İz Yayıncılık. Âşur, S. A. (1992). el-Müctemau’l-Mısri fi asri’l-selatni’l-memalik. Daru’l-Nehdeti’l-Arabiyye.
• Atiya, A. S. (2005). Doğu Hıristiyanlığı Tarihi. (çev. Nurettin Hiçyılmaz). Doz Yayınları.
• Ayaz, F. Y. (2006). Memlükler Döneminde Vezirlerin Görevleri. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(1), 142-182.
• Baybars el-Mansûrî, R. N. (1419/1998). Zübdetü’l-fikre fî târîḫi’l-hicre. (thk. Donald S). Yayıncı yok. Beytar, M. B. (1972). Hayat Şeyhu’l-İslam İbn Teymiyye. El-Mektebetu’l-İslami.
• Dehman, M. A. (1990). Mu’cemü‟l-elfâz et-tarihiyye fi asril-memluki. Daru’l-Fikr. Demir, Ö. (2014). İslâm Hukuku'nda Zimmet Sözleşmesinin Hukukî Kapsamı Ve Osmanlı İmparatorluğundaki Görünümü. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 72(1), 739-758.
• Ebû Ya‘lâ, M. H. (1421/2000). el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. (tsh. Muhammed Hâmid el-Fıkî). Daru’l-Kütubi’l-İlmiyye.
• Ebü’l-Fida, İ. İ. (1119). el-Muhtasar fi ahbâri’l-beşer. (thk. Muhammed Zeynehum Muhammed İzeb). Daru’l-Mearif.
• Erol, B. G. (2020). Memlûkler Döneminde Mısır’da Gayrimüslimlerle İlgili Yaşanan Toplumsal Hadiseler Ve Onlara Karşı Uygulanan Müeyyideler. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(2), 589-622. https://doi.org/10.16953/deusosbil.669919
• Eser, M. E. (2023). Memlükler Döneminde (648-923/1250-1517) Ehl-i Zimme’nin İstihdamı. Yakın Doğu Üniversitesi İslâm Tetkikleri Merkezi Dergisi, 9(1), 101-118. https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.1.07
• Eser, M. E. (2024 a). Memlükler Döneminde Müslim-Gayrimüslim İlişkileri. Kitap Dünyası.
• Eser, M. E. (2024 b). Memlükler Döneminde Mesâlime’nin Toplumsal Konumu. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(2), 926-946. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1470994
• Eser, M. E. (2024 c). Sultan En-Nasır Muhammed Döneminde Kıptîler Ile Müslümanlar Arasındaki Olaylar Ve Nedenleri (721/1321 Olayları)”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44, 190-214. https://doi.org/10.35209/ksuifd.1427995 Faiza, A. H. (1412/1992). Ehl zimme fi biladû’ş-Şam fi asr min el-Eyyûbî ve’l-Memlûkî. Camiatu Yermük.
• Fayda, M. (2006). Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Halebî, M. R. (1408/1988). A‘lâmi’n-nübelâ bi tarihi halebi şüheda. (tsh. Muhammed Kemal). Daru’l-Kalemi’l-Arabi.
• İbn Abdüzzâhir, M. (1961). Teşrifû’l-eyyâm ve’l-usûr fi sireti’l-Meliki’l-Mansur. (thk. Murat Kâmil). Vizaretü’s-Sekafeti ve’l-İrşad. İbn Battûta, E. Ş. (trs). Riḥletü ibn Baṭṭûṭa tuḥfetü’n-nüẓẓâr fî ġarâʾibi’l-emṣâr ve ʿacâʾibi’l-esfâr. (thk. Muhammed Abdu’l-Munim el-Uryan). Daru İhyau’l-Ulum.
• İbn Besam, M. (1968). Nihayetu’r-rutbe fi talebi’l-hisbe li ibni Besam el-Muhteseb. (thk. Hüsameddin es-Sameraî). Matbaatu’l-Mearif.
• İbn Dokmak, S. İ. (1309). Kitâbü’l-intiṣâr li-vâsıṭati ʿikdi’l-emsâr. 5 cilt. Matbaat-u Kübre’l-Amiriyye.
• İbn Dokmak, S. İ. (1982). el-Cevherü’s-semîn fî siyeri’l-hulefâʾ ve’l-mülûk ve’s-selâṭîn. (thk. Saîd Abdel-Fettâh Âşûr). Câmia’tu Ümmi’l-Kurra.
• İbn Furât, N. M. (1936). Târîhu ibni’l-Furât. (thk. Kostantin Zerîk). Silsiletu Ulumü’ş-Şarkiyye, el-Matbaatu-l Amirkaniyye.
• İbn Habib, H. Ö. (1982). Tezkiretu’n-nebiyye fi eyyami’l-Mansur ve benihi. (thk. Muhammed Muhammed Emin). el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-Amme.
• İbn Hacer, E. Ş. (1392/1972). ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. (thk. Muhammed Abdu’l-Muid). 6 cilt. Meclis-i Dairetü’l-Mearif-i Osmaniye.
• İbn Haldûn, E. V. (1408/1988). Divanü’l-mübtedeʾ ve’l-haber fî tarihi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men-âsşarahüm min-ẕevi’s-şani’l-ekber. (thk. Halil Şahade). Daru’l-Fikr. İbn İyâs, E. Z. (1395/1975). Bedâiu’z-zühûr fi vekâii’d-dühûr. (thk. Muhammed Mustafa). 5 cilt. Daru İhyaü’l-Kütubi’l-Arabiyye.
• İbn Kayyim, E. Ş. (1418/1997). Ahkam-ı ehl-i zimme. (thk. Yusuf b. Ahmed el-Bekri, Şakir b. Tevfik el-Arurî). 2 cilt. Remadi li’n-Neşr.
• İbn Kesîr, E. İ. (1408/1988). el-Bidâye ve’n-nihâye. (thk. Ali Şiri). 14 cilt. Daru’l-İhyau’t-Turasu’l-Arabi.
• İbn Şeddâd, E. İ. (1991). el-Aʿlâḳu’l-hatîre fî zikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. (thk. Yahya Zekeriya Abbare). 3 cilt. Vizaretü’s-Sekafet-i İhyau’t-Turasü’l-Arabi.
• İbn Tağrîberdî, E. C. (trs). en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Ḳāhire. 16 cilt. Vizaretu’s-Sekafe ve’l-İrşad el-Kavm-i, Daru’l-Kütub.
• İbnü’d-Devâdârî, S. E. (1971). Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer (ed-Dürretü’z-zekiyye fi ahbâri’d-devleti’t-Türkiyye). (thk. Ulrich Haarmann). 9 cilt. el-Mehedu’l-Almani. İbnü’l-Hâc, E. M. (trs). el-Medhal. 4 cilt. Daru’t-Turas.
• İbnü’l-İmâd, E. A. (1406/1986). Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. (thk. Mahmud Arnavut). 11 cilt. Daru İbn Kesir. İbnü’l-Uhuvve, M. M. (trs). Meâlimi’l-kurbe fi talebi’l-hisbe. Daru’l-Funun.
• İbnü’ş-Şıhne, E. M. (1404/1984). Ed-Durru’l-muntehib fi tarihi memleketu Haleb. Daru’l-Kütubi’l-Arabi.
• İbşîhî, Ş. M. (1419). el-Müsteṭraf fî külli fennin müsteẓraf. Alemu’l-Kütub. Kalkaşendî, E. Ş. (trs). Subhu’l-a’şâ fi sınâati’l-inşâ. 15 cilt. Daru’l-Kütubi’l-İlmiyye.
• Kasım Abduh, K. (1415/1994). Asri selatini’l-memalik. Daru’ş-Şuruk.
• Kasım Abduh, K. (1978). En-Nil ve’l-muctemiu’l-Mısri fi asri selatini’l-Memalik. Daru’l-Mearif.
• Kasım Abduh, K. (1993). el-Yahud fi-Mısır. Daru’ş-Şuruk.
• Kasım Abduh, K. (2003). Ehl-i zimme fi Mısır mine-l fethi-l İslâm hetta nihayetü-l memalik. Dirasetu Vesaikiyye Ayn Diraset ve Buhus İnsaniyye ve İctimaiyye.
• Kopraman, K. Y. (1994). “Memlüklerde Divan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 9, 383. TDV Yayınları.
• Makrîzî, E. T. (1997). es-Sülûk li-ma’rifeti duveli’l-mülûk. (thk. Muhammed Abdulkadir Ata). 8 cilt. Daru’l-Kütubi’l-İlmiyye.
• Makrîzî, E. T. (1418). el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi- ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âsâr. 4 cilt. Daru’l-Kütubil-İlmiyye.
• Makrîzî, E. T. (1416/1995). Tarihû’l-akbad. (thk. Abdülmecid Diyab). Daru’l-Fazile.
• Mâverdî, E. A. (2006). el-Ahkâmü’s-sultâniyye. (thk. Ahmed Cad). Daru’l-Hadis.
• Nüveyrî, E. Ş. (H. 1423). Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 cilt. Daru’l-Kütub ve Vesâiku’l-Kavmiyye.
• Nüveyrî, M. K. (1390/1970). Kitâbü’l-İlmâm bi’l-iʿlâm fîmâ ceret bihi’l-aḥkâm ve’l-umûri’l-maḳḍiyye fî vâḳıʿati (vaḳʿati)’l-İskenderiyye. (thk. Aziz Suryâl Atiyye). Vizâretu’l-Mearif li’l-Hukümeti’l-Aliyye el-Hindiyye.
• Ömerî, Ş. A. (1408/1988). et-Taʿrîf bi’l-musṭalaḥi’ş-şerîf. (thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin). Daru’l-Kutbu İlmiyye.
• Özel, A. (1996). “Gayri Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 13, 418-427. TDV Yayınları.
• Safedî, E. S. (1420/2000). el-Vâfî bi’l-vefeyât. (thk. Ahmet Arnavut, Turkî Mustafa). 29 cilt. Daru İhyaü’t-Turas.
• Safedî. S. H. (1418/1998). Aʿyânü’l-ʿaṣr ve aʿvânü’n-naṣ. (thk. Ali Ebu Zeyd vd). 5 cilt. Daru’l-Fikri’l-Muasır.
• Sağlam, A. (2015). Memlûk Sultanı Muhammed b. Kalavun’un Siyasi Faaliyetleri (684-741 / 1285-1341). (YÖK Tez Merkezi Doktora Tezi). Celal Bayar Üniversitesi.
• Sahâvî, E. Ş. (1896). et-Tibrü’l-mesbûk fî ẕeyli’s-sülûk. Matbaatü’l Amiriye.
• Selam, M. Z. (1119). el-Edebu fi’l-asri’l-Memluki. Daru’l-Mearif.
• Seyyid Muhammed, S. (1993). “Cevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 7, 436-437. TDV Yayınları.
• Süyûtî, E. C. (1387/1967). Ḥüsnü’l-muḥâḍara fi tarih-i Mısır ve’l-Kahire. (thk. Muhammed Ebû’l Fazl İbrahim). 2 cilt. Daru İhyaü’l-Kütubi’l-Arabiyye.
• Taneri, A. (1994). “Büyük Selçuklularda Divan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 9, 383-385. TDV Yayınları.
• Taravine. T. S. (1982). Memleketü Safed fi ahdi’l-memâlik. Daru’l-Afaku’l-Cedide.
• Tutayli, B. (2002). Rıhlet-u Bünyamin el-tutayli (561-569). (Çev. Azra Hedad). El-Mecmuu’s-Sekafi. Uzunçarşılı, İ. H. (1998). Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Türk Tarih Kurumu.
• Vekad, M. M. (1999). el-Yehûd fi asri’l-memlük-i fi dev’i vesâiku’l-cenize. El-heyet-u Mısriyyeti-l Ammet-i li’l-Küttab.
• Yaman, A. (2013). “Zımmî / Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 44, 434-438. TDV Yayınları.
• Yiğit, F. A. (2018). Memlûk Devleti İdaresinde Yahudiler. (M. Mustafa Kulu Ed). İkinci Uluslararası İsrail ve Yahudilik Çalışmaları Konferansı 2018 Bildiri ve Öz Kitabı 123-129. Onyedi Eylül Üniversitesi.
• Yûnînî, K. (1413/1992). Zeylü mir’atiz-zamân. 4 cilt. Daru’l-Kitabü’l-İslâm-i.
• Yüzbekî, T. S. (1403/1983). Tarihu ehli’z-zimme fi’l-Irak. Daru’l-Ulum.
• Zehebî, E. Ş. (trs). el-İber fi haberi men gaber. (thk. Ebu Hacer Muhammed Said). 4 cilt. Daru’l-Kütubi’l-İlmiye. Zehebî, E. Ş. (1999). Düvelü’l-İslâm. (thk. Hüsnü İsmail Merve, Mahmud Arnavut). 2 cilt. Daru’s-Sadr. Ziyade, N. (1362/1943). Revadu’ş-şarki’l-arabi fi usuri’l-vusta. Beytu’l-Mukaddes el-Kulliyetu’l-Arabiye.