1933-1937 ARASI KAŞGAR’DA ÇIKAN YAYINLARIN DİLİ: ÇAĞATAY TÜRKÇESİ VE YENİ UYGUR TÜRKÇESİ İLE KARŞILAŞTIRMA

Yıl 2022, , 540 - 574, 30.12.2022

Adem Yeloğlu

https://doi.org/10.32321/cutad.1160137

Öz

15. yüzyıldan 20. yüzyılın başına kadar bütün Türkistan’ın ortak yazı dili olarak varlığını sürdüren Çağatay Türkçesi, siyasî otoritelerin etkisi ile bölgesel yazı dillerinin oluşturulduğu 20. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Doğu Türkistan’da yerini Yeni Uygur Türkçesine bırakmıştır. Bu geçiş, birden ve keskin bir şekilde olamayacağı için arada bir geçiş dönemi olması muhakkaktır. Bu geçiş dönemi de 20. yüzyılın ikinci çeyreğine denk gelmektedir. Yeni Uygur Türkçesi 1920’li yıllara kadar Arap alfabesine dayalı Çağatay yazısını kullanmıştır. Bu tarihten itibaren bölge aydınları yazıda bir reform yapmanın gerekliliğine inanmıştır. 1982 yılına kadar gerek siyasî otoritenin etkisinde kalan bölge aydınları gerek doğrudan siyasi otorite tarafından pek çok kez yazıda değişiklik yapılmıştır. Bu gün Yeni Uygur Türkçesi üzerine yapılan çalışmalar, 1983 yılında kabul edilen Arap alfabesinin ıslah edilmesiyle oluşan yeni yazı sistemi ile eserler veren bu günkü Yeni Uygur Türkçesi üzerinedir. Bu makalede Kaşgar’da 1933-1937 yılları arasında Kutluk Şevki tarafından çıkarılan 290 sayı ve 660 sayfa olan “Şarkȋ Türkistan Hayatı, Erkin Türkistan ve Yeni Hayat” adlı gazetelerin belirli yıl ve belirli sayılarından hareketle Yeni Uygur Türkçesi için 1950 öncesi incelenecek, Yeni Uygur Türkçesinin bu dönemde nasıl bir özellik gösterdiği belirlenecek, belirlenen bu özellikler Yeni Uygur Türkçesi ve Çağatay Türkçesi ile karşılaştırılacaktır. Böylelikle Yeni Uygur Türkçesinin bu zaman diliminde nasıl bir özellik gösterdiği, Çağatay Türkçesine mi yoksa bugün kullanılan Yeni Uygur Türkçesine mi daha yakın olduğu üzerinde durulacaktır. Başka bir deyiş ile Çağatay Türkçesinden Yeni Uygur Türkçesine geçiş dönemi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Geçiş Dönemi Yeni Uygur Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi

LANGUAGE OF PUBLICATIONS AVAILABLE IN KASHGAR BETWEEN 1933-1937: COMPARISON WITH ÇAĞATAY TURKISH AND NEW UYGUR TURKISH

Öz

Chagatai Turkish, which continued to exist as the common written language of all Turkestan from the 15th century to the beginning of the 20th century, left its place to New Uyghur Turkish in East Turkestan since the first quarter of the 20th century, when regional written languages were created with the influence of political authorities. Since this transition cannot happen suddenly and sharply, it is certain that there will be a transition period in between. This transition period also coincides with the second quarter of the 20th century. The New Uyghur Turkish used the Chagatai script based on the Arabic alphabet until the 1920s. Since this date, the intellectuals of the region believed in the necessity of making a reform in writing. Until 1982, both the intellectuals of the region, who were under the influence of the political authority, and the direct political authority made many changes in the article. The studies on the New Uyghur Turkish today are on the New Uyghur Turkish, which produces works with the new writing system formed by the reform of the Arabic alphabet adopted in 1983. In this article, the New Uyghur Turkish will be examined before 1950, based on certain years and certain issues of the newspapers named "Şarkȋ Türkistan Hayatı, Erkin Türkistan ve Yeni Hayat" with 290 issues and 660 pages published by Kutluk Şevki between 1933 and 1937 in Kaşgar. It will be determined what kind of features it showed in this period, and these determined features will be compared with New Uyghur Turkish and Chagatai Turkish. Thus, it will be emphasized how the New Uyghur Turkish has a characteristic in this time period, whether it is closer to the Chagatai Turkish or the New Uyghur Turkish used today. In other words, the transition period from Chagatai Turkish to New Uyghur Turkish will be examined.

Anahtar Kelimeler

Transition Period New Uyghur Turkish,, Chagatai Turkish, New Uyghur Turkish

Kaynakça

• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Demirağ, Y. (2014). 1755-1949 arası Doğu Türkistan. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, 229-245.
• Doğan, L. (2007). Çağdaş Türk lehçeleri el kitabı. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, L. (2014). Uygur Türkçesi grameri. Edirme: Parafiks Yayınevi.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca El Kitabı (Karaağaç, G., Çev.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Jarring, G. (1933). Studien Zu Einer Osttürkischen Lautlehre. Lund.
• Jarring, G. (1946-1951). Materials To The Knowledge Of Eastern Turki. Lund.
• Johanson, L. (2002). Türk Yazı Dillerinin ve yazı Sistemlerinin Geçerliliğine Dair. Türkbilig, 2002(4), 71-79.
• Koraş, H. (2015). Vatan şairi bir Uygur Mehemmetimin Obulkasımov (Almasbek). Konya: Kömen Yayınları.
• Öztopçu, K. (1993). Uygur Türkçesinin yazı dili olarak gelişmesi ve Uygur Türkçesi sözlükler. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 167-174.
• Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Shaw, R. B. (1880). A Sketch of the Turki language as spoken in Eastern Turkistan. Printed J. W. Thomas At The Baptist Mission Press.
• Şirin User, H. (2006). Başlangıçtan günümüze Türk yazı sistemleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yaman, E. (200). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin söz dizimi bakımından karşılaştırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yeloğlu, A. (2019). Uygur yenileşme süreci, matbuatın gelişmesi ve Yeni Hayat gazetesi. Cappadocia Jourmal Of Hıstory And Socil Sciences, 12(April), 40-54.
• Yıldırım, T. (2010). Son döneme ait bir Çağatay metni Mev’ize. İstanbul: Hat Yayınevi.