ON THE INSCRIPTION SHINE US AND QARABALGASUN

Yıl 2022, , 811 - 830, 30.12.2022

Hatice Şirin

https://doi.org/10.32321/cutad.1161152

Öz

The Shine Us inscription is at least sixty three years older than the Karabalgasun inscription, being probably erected in 759-760 AD in honor of Eletmish Bilge Kaghan (Moyun Chor). It is a monolingual inscription in Turkic found in Mogoin Shine Us district of Saikhan sum in Bulgan aimag, Mongolia in 1909 by G. J. Ramstedt. The Karabalgasun inscription is a trilingual, in Uighur-Turkic, Sogdian, and Chinese. It is found in Ordu Balık (Karabalgasun, Khar Balgas), capital of the Uighur Kaghanate. It is one of the most important sources for the history of the Uighur Steppe Empire and the study of Manicheism. Despite the fact that there is not a long time gap between the dates of these two inscriptions, the texts of the Karabalgasun inscription reflects a different cultural content due to the adoptation of Manichaeism by the Uighur court. The present article compares the Shine Us inscription with the former kaghanate inscriptions in terms of their content and vocabulary. The Karabalgasun inscription is studied in the context of cultural shift that emerged after the adoptation of Manichaeism.

Anahtar Kelimeler

Shine Us, Karabalgasun, Ashina, Yaglakar, Manichaeism

ŞİNE US VE KARABALGASUN YAZITLARI ÜZERİNE

Öz

Uygur Kağanı Eletmiş Bilge Kağan (Moyun Çor) adına MS. 759-760 yılında dikilen Şine Us yazıtı, Karabalgasun yazıtından en az altmış üç yıl daha eskidir. Moğolistan’ın Bulgan aymagı, Sayhan sumu, Mogoyn Şine Us bölgesinde 1909’da G. J. Ramstedt tarafından bulunmuş Runik alfabeli tek dilli (Türkçe) bir yazıttır. Karabalgasun yazıtı ise Uygurca, Sogdca ve Çinceden oluşan üç dilli bir yazıt olup Uygur Kağanlığı’nın başkenti Ordu Balık (Karabalgasun, Khar Balgas) kenti harabelerinde bulundu. Karabalgasun yazıtı, Bozkır Uygur Kağanlığı ve Manihaizm tarihi çalışmaları açısından en önemli kaynaklardan biridir. Bu iki yazıtın dikilişi arasında çok uzun bir zaman dilimi olmamasına rağmen, Karabalgasun yazıtı, Uygur kağanlığı yöneticilerinin Manihaizmi kabul etmesinden kaynaklanan farklı bir kültürel içeriğe sahiptir. Bu makalede, Şine Us yazıtı daha önce dikilen kağanlık yazıtlarıyla karşılaştırılarak, bunlar arasındaki farklılıklar ele alındı. Karabalgasun yazıtı ise, Manihaizmin kabulünden sonra ortaya çıkan kültürel değişiklikler bağlamında değerlendirildi.

Anahtar Kelimeler

Şine Us, Karabalgasun, Aşina, Yaglakar, Manihaizm

Kaynakça

• Abduldayev, E. ve İsayev, D. (1969). Kırgız tilinin tüşündürmö sözdügü. Frunze: Mektep Basması.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça - Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ.
• Aydemir, H. (2021). Türk tarihinin kaynaklari olarak eski Türk boy adları. Kökenbilgisel Bir İnceleme, 1. Cilt, Paradigma Yayınları.
• Aydın, E. (2011). Uygur kağanlığı yazıtları. Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2016). Eski Türk yer adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bang, W. and Gabain, A. von (1929). Türkische Turfan-Texte II. Manichaica. SPAW 1929, 411-430.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk dünyasında kronoloji yöntemleri (Köken, V., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berta, Ár. (2010). Sözlerimi i̇yi dinleyin... Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (Yılmaz, E., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Blockley, R. C. (1985). The history of menander the guardsman. Francis Cairns Publications Ltd.
• Clark, L. (1997). The Turkic Manichaean literature: emerging from darkness: studies in the recovery of Manichaean sources. Brill, 89-142.
• Clark, L. (2000). The conversion of Bügü Khan to Manichaeism. studia Manichaica. IV. Internationaler Kongreß zum Manichäismus, Berlin, 14.-18. Juli 1997, 83-123.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Dankoff, R. and Kelly, J. (1982). Mahmūd al-Kāšγarī compendium of The Turkic dialects (Dīvānu Luγāt at-Turk) Part I. Harvard University.
• de La Vaissière, É. (2005). Sogdian traders: a history (Translated by J. Ward). Leiden- Boston: Brill.
• Dobrovits, M. (2011). The Altaic world through Byzantine eyes: some remarks on the historical circumstances of Zemarchus' journey to the Turks (AD 569–570). Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 64(4), 373-409.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen Band IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doğan, Ş. (2021). Batı Moğolistan’daki Ulaan Tsokhiotyn Övöljöö yazıtı ile Uvs ve Khovd illeri sınırlarındaki bazı kaya resimleri ve tamgalar üzerine. Ayagka Tegimlig Bahşı: Festschrift in Honor of Marcel Erdal. Harvard University, 97-112.
• Drompp, M. R. (2005). Tang China and the collapse of the Uighur empire: a documentary history. Brill. Ebilkasımov, B. vd. (2011). Kazak edebi tiliniŋ sözdigi Tom V. Almatı 2011.
• Eker, S. (2011). Orhon yazıtları: İran dilleri ile ilk temaslar ve benzer birkaç öge üzerine. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu 2010, Bildiriler Kitabı, 321-332.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M (1998). Old Turkic. The Turkic Languages (Johanson, L. and Csató, É. Á., Ed.). Routledge, 138-157.
• Golden, P. (2011). Central Asia in world history. Oxford.
• Gürgün, H. (2021). Göktürk yazisiyla oluşturulmuş Uygur kağanlığı yazıtlarının metin dil bilimsel incelenmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. (1986). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siècle de Touen-Houang. Paris: Peeters.
• Hamilton, J. (1990). L’inscription trilingue de Qara Balgasun d’après les estampages de Bouillane de Lacoste. Documents et archives provenant de l’Asie Centrale (Haneda, A., Ed.). Kyoto, 125-133.
• Hansen, O. (1930). Zur sogdischen Inschrift auf dem dreisprachigen Denkmal von Karabalgasun. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 44(3), 1-39.
• Honeychurch, W. and Amartuvshin, C. (2007). Hinterlands, urban centers and mobile settings: the “new” old world archaeology from the Eurasian steppe. Asian Perspectives. 46(1), 36-64.
• Kasai, Y (2020). Uyghur legitimation and the role of Buddhism. Buddhism in Central Asia I: Patronage, Legitimation, Sacred Space, and Pilgrimage (Meinert C. and Sørensen, H., Ed.). Brill, 61-90.
• Klimkeit, H. J. (1983). The sun and moon as gods in central Asia. South Asian Religious Art Studies Bulletin, 2, 11-13.
• Klimkeit, H. J. (1998). Temporal and spiritual power in central Asian Manichaeism. Studies in Manichaean Literature and Art (Heuser, M. and Klimkeit, H. J., Ed.). Brill, 229-236.
• Kljaštorny, S. G. and Livšic, V. A. (1971). Une inscription inédite turque et sogdienne: la stèle de Sevrey (Gobi méridional). Journal Asiatique, 259, 11-20.
• Kljashtornıj, S. G. and Livshits, V. A. (1972). The Sogdian inscription of Bugut revised. AOH, 26(1), 69-102. Krippes, K. (1991). Sociolinguistic Notes on the Turcification of the Sogdians. Central Asiatic Journal, 35, 1/2, 67-80.
• Mackerras, C. (1972). The Uighur empire according to the T’ang dynastic histories. A Study in Sino-Uighur Relations, 744-840, Canberra.
• Mackerras, C. (2000). Uygurlar (Tekin, Ş., Çev.). Erken İç Asya Tarihi (Sinor, D., Ed.) (pp. 425-458). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen.
• Minorsky, V. (1948). Tamīm ibn Baḥr's journey to the Uyghurs. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 12(2), 275-305.
• Moriyasu, T., Yoshida, Y. and Katayama, A. (1999). Kara-Barugasun hibun (Qara Balgasun Inscription) (Moriyasu, T., and Ochir, A., Eds.), 209-227.
• Moriyasu, T. (2015). New developments in the history of east Uighur Manichaeism. Open Theology, 1, 316–333.
• Moriyasu, T. and Yoshida, Y. (2019). Karabarugasun hibun kanbunban no shinkōtei tu yakuchū (new edition of the Chinese version of the Karabalgasun inscription). SIAL, 1-59.
• Moriyasu, T., Suzuki, K., Saito, S., Tamura, T. and Bai, Y. (2009). Šine-Usu inscription from the Uighur period in Mongolia: revised text, translation and commentaries. Studies on the Inner Asian Languages, 24, Kobe, 1-92.
• Müller, F. W K. (1912). Der hofstaat eines Uiguren-Konigs. Festschrift Vilhelm Thomsen zur Vollendung des siebzigsten Lebensjahres am 25. Januar 1912, Leipzig, 207- 213.
• Ocock, J., Baasanjav, G., Baillie, J. E. M., Erdenebat, M., Kottelat, M., Mendsaikhan, B. and Smith, K. (Eds.) (2006). Mongolian red list of fishes. Zoological Society of London, Regent’s Park, London.
• Ōsawa, T. (1999). Qara-Balgasun inscription II. Provisional report of researches on historical sites and inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998, (Moriyasu, T. and Ochir, A., Eds.) (pp. 143-145). Tokyo.
• Ōsawa, T. (2010). Revisiting Khöl-Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate. Studies on the Inner Asian Languages, 25, 1-73.
• Ōsawa, T. (2011). A hypothesis on the etymology of the old Turkic royal clan name Ašina/Ašinas and the transformation process in the early Abbasid period. Chronica 11, Szeged, 145-53.
• Ramstedt, G. J. (1913). Zwei Uigurische runeninschriften in der Nord-Mongolei. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 30(3), 1-63.
• Rybatzki, V. (2000). Titles of Türk and Uigur rulers in the old Turkic inscriptions. Central Asiatic Journal, 44, 205-292.
• Rybatzki, V. (2011). Taryat, Tes ve Şine Usu yazıtları arasındaki dil bilimsel ve tarihî bağlar üzerine bazı notlar. TDAY-Belleten 2011(1), 61-79.
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English dictionary. Western Washington University.
• Sertkaya, O. F. and Harcavbay, S. (2001). Hoyto-Tamir (Moğolistan)’dan yeni yazıtlar (ön neşir). TDAY-Belleten, 2000, 313-346.
• Sims-Williams, N. (2004). Sogdian and Bactrian in the early Islamic period. EI, 12, 425-426.
• Sims-Williams, N. and Hamilton, J. (1990). Documents Turco-Sogdiens du IXe–Xe siècle de Touen-houang (corpus inscriptionum iranicarum, II/III). London: SOAS (=Sims-Williams, N.- Hamilton, J. (2015). Turco-Sogdian Documents from 9th–10th Century Dunhuang, Translated by N. Sims-Williams, London: SOAS).
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2019). Tabletten bilgisayara: eski Türk yazıtlarının dijitalleştirilmesi. Türkiye ile Moğolistan Arasında Diplomatik İlişkilerin Tesisinin 50. Yılına Armağan (Doğan, Ş. Ed.). Kesit, Yayınları.
• Taqizadeh, S. H. and Henning, W. B. (1957). The dates of Mani’s life. Asia Major VI, 106-121.
• Tekin, T. (1983). Kuzey Moğolistan’da yeni bir Uygur anıtı: taryat (Terhin) kitabesi. Belleten, LXXIX(184), 795-838.
• Togan, İ., Kara, G. ve Baysal, C. (2006). Çin kaynaklarında Türkler eski T'ang tarihi (Chiu T'ang-Shu). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Togan, İ. (2017a). Uygurlar, kadim Türklere karşı. #Tarih, Mayıs 2017, 114.
• Togan, İ. (2017b). Kül Tegin yazıtı doğu yüzüne tarihsel bağlam içerisinde bakış. Prof. Dr. Talat Tekin Hatıra Kitabı (ss. 115-1132). İstanbul: Çantay.
• Togan, İ. (2020). Yeraltı depoları, yollar ve mola. #Tarih, Nisan 2020, 98.
• Togan, İ. (2022). 13. yüzyıl öncesinde Türklerde toplum ve devlet. Kemalist Kıbrıs ODTÜ KKK Atatürkçü Düşünce Topluluğu, 2, Bahar 2022, 35-38.
• von Le Coq, A. v. (1911). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Abhandlungen der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Cl., Berlin.
• Wilkens, J. (2015). Buddhism in the West Uyghur kindgom and beyond. Transfer of Buddhism Across Central Asian Networks (7th to 13th Centuries) (pp. 191-249) (Meinert, C., Ed.). Brill.
• Yoshida, Y. (2009). Turco-Sogdian exegisti monumenta. Festschrift in Honour of Nicholas Sims-Williams (Sundermann, W. and Hintze, A. and Blois, F. de, Eds.). Wiesbaden.
• Yoshida, Y. (2010). Karabalgasun ii. The Encyclopædia Iranica (Vol. XV, p. 530-533) Fasc. 5, (=https://www.iranicaonline.org/articles/karabalgasun-the-inscription).
• Yoshida, Y. (2011). Some new readings in the Sogdian version of Karabalgasun inscription. Ötüken'den İstanbul'a Türkçenin 1290. Yılı (720–2010) Sempozyumu (Ölmez, M., Aydın, E., Zieme, P. ve Kaçalin, M. S., Eds.) (ss. 77-86). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Yoshida, Y. (2019). Sogdian Version of the Bugut Inscription Revisited. Journal Asiatique 307(1), 97-108.
• Yoshida, Y. (2018). Historical background of the Sevrey inscription in Mongolia. Great Journeys across the Pamir Mountains, A Festschrift in Honor of Zhang Guangda on his Eighty-fifth Birthday (Chen, H. and Rong, X., Eds.) (pp. 140-145), Brill.
• Yoshida, Y. (2020). Studies of the Karabalgasun inscription. Edition of the Sogdian Version. Modern Asian Studies Review, 11, 1-139.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-Türkische Texte. Texte, Übersetzung, Anmerkungen (BTT 5). Berlin: Akademie Verlag.
• Zieme, P. (1992). Manichäische Könige und Kolophone. Studia Manichaica II.Internationaler Kongreß zum Manichäismus 6.- 10. August 1989 St. Augustin / Bonn (Wießner, G. and Klimkeit, H. J., Eds.), Wiesbaden.