Öz
Anadolu sahasında kaleme alınan Osmanlı Dönemi’ne ait Türkçe gramer kitaplarında, tercih edilen terimler, ortaya koyulan tanımlar ve sınıflandırmalar noktasında Arap gramerciliğini örnek alma geleneği, Müyessiretü’l-Ulûm’dan (M 1530) itibaren başlayıp Cumhuriyet’in ilk yıllarına dek etkisini devam ettirmiştir. Bu etki; ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle bilgisi gibi gramerin birçok alt dalında varlığını hissettirir. Özellikle cümle bilgisi alanında, cümlenin tanımı, cümlelerin yapı ve anlam bakımından tasnifi, cümle unsurlarının tanımı ve tasnifi hususunda kullanılan terimlerin seçimi noktasında Arap gramerciliğinin etkileri açıkça görülür.
Osmanlı Dönemi’nde kaleme alınmış Türkçe gramer kitaplarında, fiil cümlelerinde özne ve yüklemin dışında kalan diğer cümle unsurlarını karşılamak için kullanılan “meful” terimi de diğer pek çok gramer teriminde olduğu gibi Arap gramerciliğinden alınmış ve Cumhuriyet Dönemi’ne dek Türkçe gramer kitaplarında kullanılmaya devam etmiştir. Bu unsurun tanımlanması, adlandırılması, kapsamının belirlenmesi ve türlerinin sınıflandırılması noktasında, büyük oranda Arap gramerciliğinin yaklaşımları belirleyici olmuştur. Cumhuriyet’ten sonra kaleme alınan başlıca Türkçe gramer kitaplarında ise “meful” teriminin yerine çoğunlukla “tümleç” teriminin tercih edildiği görülür. Ancak Osmanlı döneminde yazılan Türkçe gramer kitaplarında kullanılan mefuller ile bugünkü Türkçe gramer kitaplarında yer verilen tümleçler arasında işlev, kapsam ve ayırt edicilik noktasında birtakım farklar olduğu dikkati çekmektedir.
Bu çalışmanın amacı, Müyessiretü’l-Ulûm’dan Cumhuriyet Dönemi’ne dek kaleme alınan, Osmanlı Dönemi’ne ait başlıca Türkçe gramer kitaplarında bir cümle unsuru olarak yer verilen meful teriminin tanımını, kapsamını ve bu unsurun türleri üzerine yapılan tasnifleri tespit etmek ve bu mefullerin bugünkü Türkçe gramer kitaplarındaki tümleçler ile işlev ve kapsam bağlamında mukayesesini yapmaktır. Çalışma kapsamında, Osmanlı Türkçesinin gramerini konu alan kavait ve nahiv konulu kitaplar arasından seçilen başlıca kaynak eserlerde mefuller üzerine yapılan tanım, tasnif, açıklama ve örneklendirmeler tespit edilerek sırasıyla aktarılmıştır. İkinci aşamada, örnek olarak verilen birkaç basit cümleden yararlanılarak mefullerin modern Türkçe gramer kitaplarındaki tümleçler ile işlev, kapsam ve sınırlılık açısından karşılaştırması yapılmıştır. Bu yöntemle, meful konusunda Osmanlı Dönemi’ne ait Türkçe gramerlerin yaklaşımları, bu yaklaşımların olumlu, olumsuz ve farklı yönleri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Karabacak, E. (2002). Bergamalı Kadri, Müyessiretü’l-Ulûm. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Dağdelen, S. (2013). Selim Sabit Efendi, Nahv-i Osmânî. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis.
- Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. İstanbul: Aydın Kitabevi.
- Ediskun, H. (1993). Yeni Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Ertürk, H. ve Karaoğlu, E. G. (2020). Mükemmel sarf ve nahv-i Osmânî. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
- Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık.
- Gülensoy, T. ve Fidan, M. (2004). Türkçe yeni sarf ve nahiv dersleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- İdben, E. İ. (1999). Emsile-i Türkiyye (Abdullah Ramiz Paşa). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karahan, L. ve Gürsoy, Ü. (2004). Kavâid-i lisân-ı Türkî (Tâhir Kenan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kaya, F. (2020). Külliyât-ı kavâid-i Osmâniye. İstanbul: Hiperyayın.
- Özkan, N. (2000). Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa, kavâid-i Osmâniyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Taştan, O. (2009). Şeyh Vasfi’nin Nahv-i Osmanî adlı eserinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
- Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
Öz
The tradition of taking Arabic grammatical rules as an example in the Turkish grammars of the Ottoman period written in the Anatolian field, started from Muyessiretu'l-Ulûm and continued its influence until the first years of the Republic. This effect; makes its presence felt in many sub-branches of grammar such as phonology, morphology, and syntax. Especially in the field of syntax, the effects of Arabic grammar are clearly seen in the definition of the sentence, the classification of the structure and meaning of the sentences, the definition and classification of sentence elements.
The term “mef'ûl”, which is used in Turkish grammar books of the Ottoman period to denote other sentence elements other than subject and predicate in verb phrases, is taken from Arabic grammar, as in many other terms. At the point of naming, defining and determining the scope of these elements, Arabic grammar writing tradition have been decisive. In the main Turkish grammar books written after the Republic, the term “tümleç (complement)” was mostly used instead of the term “mefʽûl”. However, it is noteworthy that there are some differences between the mefʽûls of the Turkish syntax of Ottoman period and the complements in today’s grammar books in terms of function, scope and distinctiveness.
The aim of this study is to determine the definition, scope and classification of the term “mef'ûl” in the main Turkish grammar books written in the Ottoman period in Anatolian field from Müyessiretü'l-Ulûm to the Republican period and to compare these terms with the complements in today’s Turkish grammar books in terms of function and scope. Within the scope of the study, definitions, explanations and examples on mefʽûls in the main Turkish grammar books of the Ottoman period were determined; by using a few simple sentences, mefʽûls were compared with the complements in modern Turkish grammar books in terms of function and scope.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Karabacak, E. (2002). Bergamalı Kadri, Müyessiretü’l-Ulûm. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Dağdelen, S. (2013). Selim Sabit Efendi, Nahv-i Osmânî. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis.
- Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. İstanbul: Aydın Kitabevi.
- Ediskun, H. (1993). Yeni Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Ertürk, H. ve Karaoğlu, E. G. (2020). Mükemmel sarf ve nahv-i Osmânî. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
- Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık.
- Gülensoy, T. ve Fidan, M. (2004). Türkçe yeni sarf ve nahiv dersleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- İdben, E. İ. (1999). Emsile-i Türkiyye (Abdullah Ramiz Paşa). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karahan, L. ve Gürsoy, Ü. (2004). Kavâid-i lisân-ı Türkî (Tâhir Kenan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kaya, F. (2020). Külliyât-ı kavâid-i Osmâniye. İstanbul: Hiperyayın.
- Özkan, N. (2000). Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa, kavâid-i Osmâniyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Taştan, O. (2009). Şeyh Vasfi’nin Nahv-i Osmanî adlı eserinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
- Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Yeni Türk Dili (Eski Anadolu, Osmanlı, Türkiye Türkçesi) |
| Bölüm | Dilbilim |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 21 Aralık 2023 |
| Gönderilme Tarihi | 5 Eylül 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 |