LEHÇELER ARASI AKTARMA SORUNLARI BAĞLAMINDA ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE İSTEM KARŞILAŞTIRMASI

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 292 - 343, 14.12.2025

Ümit Eker

https://doi.org/10.32321/cutad.1524108

Öz

Türk dilinde cümlenin ana unsuru yüklemdir ve bu da bir fiil veya ek-fiil almış bir isimden oluşur. Fiil tabanı gereklilik derecesine göre çeşitli anlam boşlukları açar. Bu boşluklar tamlayıcılarla doldurulur. Tamlayıcılar zorunluluk derecesine göre “zorunlu” ve “seçimlik” tamlayıcılar olmak üzere ikiye ayrılır. Fiil tabanının anlamının tamamlanmasında zorunlu görev üstlenen tamlayıcılara zorunlu, anlamın tamamlanmasında zorunlu görevi olmayıp ek anlam katkıları sunan, başka bir ifadeyle anlamı genişletici rol oynayan tamlayıcılara da “seçimlik” tamlayıcılar denir. Cümlede yüklemden sonra zorunlu tamlayıcı öznedir, diğer tamlayıcılar genel olarak seçimlik tamlayıcılardır; ancak fiilin anlamına göre seçimlik tamlayıcılar da zorunlu konumuna gelebilir. Özne cümlede yalın hâlde bulunur. Nesne ve yer tamlayıcısı fiil tabanına hâl ekleriyle bağlanırken zarf tamlayıcı ise ancak bazı özel durumlarda hâl ekleriyle kullanılabilir.
Fiillerin zorunlu ya da seçimlik hangi tamlayıcılarla kullanıldığı, başka bir deyişle hangi hâl eklerini istediği konusu araştırmacılar arasında çeşitli görüş ayrılıklarına neden olmaktadır. Bir fiilin aynı lehçe içinde ya da lehçeler arasında farklı hâl ekleriyle kullanılması çokça karşılaşılan bir durumdur. Eski Türkçeden beri aynı fiilin birbirinin devamı olan lehçelerde ya da lehçeler arasında hatta bir lehçenin ağızları içinde bile farklı hâl eklerini alabildikleri öteden beri bilinen bir husustur. Bu farklılıkta tek neden değilse bile fiillerin süreç içinde geçirdikleri anlam değişiklikleri, yeni anlamlar kazanmaları önemli rol oynamaktadır. Bazı araştırmacılar fiillerin süreç içinde geçirdikleri istem değişimlerini hâl ekleri arasındaki görev aktarımıyla açıklamışlardır. Daha çok Eski Türkçe metinlerde görülen bu görev aktarımının Türk dilinin farklı dönemlerinde, lehçelerinde ve bölgelerinde her zaman aynı şekilde gerçekleşmediği, Eski Türkçe sonrası dönemlerde fiillerin isteminin kazandığı yeni anlamdaki başka bir kelimenin istemiyle benzeşmeye uğrayabildiği bilinmektedir.
Gerek lehçe içinde gerekse lehçeler arası aktarma çalışmalarında fiillerin istem farklılıkları çeşitli aktarma hatalarına neden olabilmektedir. İncelenen Çağatay Türkçesi sahasına ait metinlerde, bazı basit, türemiş ve birleşik fiillerin isteminin belirli anlamlar özelinde Türkiye Türkçesindeki isteminden farklılaşabildiği görülmüştür. Bu fiiller şunlardır: Basit fiiller: “bar-, dė-, sor-”. Türemiş fiiller: “ķon-, ķondur-, ķoy-, ķuy-, tayan-”. Birleşik fiiller: “Ǿamel ķıl-/'amel ėt-/'amelge kėltür-, ikrām ķıl-, meşġūl bol-, mülāķat bol-/mülāķat ėt-/mülāķat ėyle-/mülāķat ķıl-, soraġ (suvāl) ķıl-/ėt-/ėyle-”. Bu fiillerin aktarımında hatalardan kaçınabilmek için kaynak metindeki fiilin anlamı doğru tespit edilmeli, aktarımda hedef anlaşma birimindeki istem esas alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi , İstem , Tamlayıcı , Fiillerin Tamlayıcıları , Hâl Ekleri

VALENCE IN CHAGATAI TURKISH IN THE CONTEXT OF TRANSFER PROBLEMS

Öz

In the Turkish language, the main element of the sentence is the predicate and consists of a verb or a noun with an additional verb. The verb base opens various meaning gaps according to the degree of necessity. These gaps are filled with compliments. According to the degree of necessity, complements are divided into “obligatory” and “optional” complements. While the complements that play an obligatory role in the completion of the meaning of the verb base are called “obligatory” complements, the complements that do not have an obligatory role in the completion of the meaning but add additional meaning, in other words, play a role in expanding the meaning, are called “optional” complements. The compulsory complement following the predicate in a sentence is the subject; the other complements are usually optional complements; however, depending on the verb's meaning, optional complements may also become compulsory. The subject appears in the sentence in its simple form. The object and place complement are attached to the verb base with case suffixes, while the adverbial complement can only be used with case suffixes in some special cases.
The issue of with which complements verbs are used obligatorily or optionally, in other words, which case suffixes they require, causes differences of opinion among researchers. It is very common for a verb to be used with different case suffixes within the same dialect or between dialects. Since Old Turkic, it has long been known that the same verb can take different case suffixes in dialects that are continuations of each other or between dialects, even within dialects of a dialect. Even if it is not the only reason for this difference, the changes in the meanings of verbs in the process and the acquisition of new meanings play an important role. Some researchers have explained the changes in the meanings of verbs in the process with the transfer of tasks between case suffixes. It is known that this task transfer, which is mostly seen in Old Turkish texts, does not always occur in the same way in different periods, dialects and regions of the Turkish language, and in post-Old Turkish periods, the intention of the verb may be similar to the intention of another word with a new meaning.
In both intra-dialectal and inter-dialectal transfer studies, differences in the intention of verbs may cause various transfer errors. In the analyzed Chagatai Turkish texts, it was observed that the intention of some simple, derived and compound verbs may differ from the intention in Turkey Turkish in terms of certain meanings. These verbs are as follows: Simple verbs: "bar-, dė-, ask-". Derived verbs: “ķon-, ķondur-, ķoy-, ķuy-, tayan-". Compound verbs: “Ǿamel ķıl-/'amel ėt-/'amelge kėl-, ikrām ķıl-, meşġūl bol-, mülāķat bol-/mülāķat ėt-/mülāķat ėyle-/mülāķat ķıl-, soraġ (suvāl) ḳıl-/ėt-/ėyle-”. In order to avoid errors in the transfer of these verbs, the meaning of the verb in the source text should be determined correctly, and the intention in the target lexeme should be taken as a basis for the transfer.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish , Intention , Complement , Verb Complements , Case Affixes

Kaynakça

• Argunşah, M. vd. (2023). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atabay, N. vd. (2003). Sözcük türleri. Papatya Yayıncılık.
• Atacık, D. A. (2008). Türkiye Türkçesinde istem [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lugatı veya Çağatay sözlüğü. Ayyıldız Matbaası.
• Aydın Özkan, I. (2017). Evrensel dilbilgisi ve Türkçede istem. Grafiker Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgegil, K. (2014). Türkçe dilbilgisi. Salkımsöğüt Yayınları.
• Bußmann, H. (1983). Lexicon der Sprachwissenschaft. Kröners Taschenausgabe.
• Buran, A. (1996). Anadolu ağızlarında isim çekim (hâl) ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. (1999). Türkçede isim çekim ekleri. Türk gramerinin sorunları toplantısı II içinde. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2004). Türkiye Türkçesinde +DAn ekli nesne ögesi üzerine. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 1 içinde (ss. 501-511). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1960). Sanglax A Persian guide to the Turkish language by Mahammad Mahdī Xān. E. J. W. Gibb Memorial” Series.
• Demir, N. (1997). Bir Tuva masalının Türkiye Türkçesine aktarılması. Sibirya Araştırmaları içinde (Emine Gürsoy Naskali, Haz.) (ss. 379-389). Simurg Yayınları.
• Demirci, K. (2007). Türkçedeki hal eki nöbetleşmeleri üzerine. Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, 126-139.
• Denizer, F. U. (2007). Tarihî metinleri aktarma problemleri - Dede Korkut Oğuznâmeleri ve Türkiye Türkçesi’ne yapılmış aktarmaları üzerine kelime düzeyinde bir inceleme [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi (Ahmet Benzer, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Dilâçar, A. (1971). Gramer. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 19, 83-145.
• Doğan, T. (2012). İran (Azerbaycan) Türk ağızlarında yükleme hâli ekleri. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(1), 915-933.
• Durgut, H. (1999). Karahanlı ve Harezm Türkçesi eserlerinde ismin hâlleri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ediskun, H. (2004). Türk dilbilgisi. Remzi Kitabevi.
• Eker, Ü. (2015). Lehçe içi aktarma yöntemleri (Eski Türkiye Türkçesi-Türkiye Türkçesi örneği). Kesit Yayınları.
• Eker, Ü. (2017). Lehçe içi aktarma meselesine kuramsal katkılar. Nuri Yüce Armağanı içinde (ss. 75-118). Günce Yayınları.
• Eker, Ü. (2019a). Son dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Misbâhu’l-Envâr adlı eserde yükleme ve ilgi hâli çekimi. Akademik Hassasiyetler, 6(11), 405-429.
• Eker, Ü. (2019b). Son dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Misbâhu’l-Envâr adlı eserde ilgi hâli çekimi ve belirtili isim tamlamaları. Researcher: Social Science Studies, 7(1), 271-294.
• Emre, A. C. (1945). Türkçe dilbilgisi. Cumhuriyet Matbaası.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 1 içinde (ss. 939-949). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2015). Türk dillerinde belirtme-yönelme durum eki değişmesi: bir değerlendirme. Türkbilig, 30, 167-186.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. Bayram Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Tek Ağaç Eylül Yayıncılık.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1998). Türk dilinde koy- (< kod-) ve kuy- (< kud-) üzerine. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 51-57.
• Hengirmen, M. (1999). Türkçe temel dilbilgisi. Engin Yayınevi.
• Heyet, M. R. (2021). Mirzā Mehdį Ħān Esterebādį Senglaħ Mebāniyü’l-Lüġat ve Kitābü’l-Elif (1v-119r) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İlker, A. (2013). Ağız alanlarında yükleme ve yönelme eklerinin birbiriyle değişme sebepleri üzerine yeni bir bakış. Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı içinde (ss. 633-649). Akçağ Yayınları.
• Johanson, L. (2018). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (Nurettin Demir, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kahraman, T. (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kara, S. (2018). Tamlayan ad durumu üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (Teke), 7(3), 1624-1642.
• Karaağaç, G. (2013a). Türkçenin dil bilgisi. Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013b). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karacan, N. (2023). Bağımsal dil bilgisi yaklaşımına göre eski Türkçe edatlarda istem. Eğitim Yayınevi.
• Karadoğan, A. (2004a). Türk lehçeleri arasında aktarma sorunları, Türkmen Türkçesi - Türkiye Türkçesi üzerine bir inceleme [Yayımlanmamış doktora tezi]. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karadoğan, A. (2004b). Türk lehçeleri arasında yapı eş değerliği ve yalancı eş değer yapılar. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004 içinde (ss. 1591-1604). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (2011a). Fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerine. Türk Dili Üzerine İncelemeler. Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2011b). Yükleme (accusative) ve ilgi (genitive) hâli eki üzerine bazı düşünceler. Türk Dili Üzerine İncelemeler. Akçağ Yayınları.
• Kononov, A. N. (1956). Çağdaş Türk edebî dilinin grameri (Sabit Paylı, Çev.). Moskova-Leningrad (TDK etütlerinden).
• Korkmaz, Z. (1973). Sadruddin Şeyhoğlu, marzubân-nâme tercümesi (inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım). Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri, şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2023). Batı Anadolu ağızlarında yazı dilinden ayrılan isim çekimi ekleri ve fonologie-morfologie bağlantısı. Türk Dili Üzerine Araştırmalar içinde (ss. 1184-1193). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lübimov, K. (1959). Türkçede kaç isim hâli var?. Türk Dili, VIII(96), 688-690.
• Mert, O. (2002). Kutadgu Bilig’de hal kategorisi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nurlu, M. vd. (2017). Yabancılar için Türkçe fiiller sözlüğü, fiillerin durum ekleriyle kullanımı. Kalem Kitap Yayıncılık.
• Nalbant, M. V. (2018). Çağatay Türkçesinde görülen {+nI} ilgi hâli ekinin kökeni üzerine, Türkbilig, 36, 21-28.
• Özdemir, H. (2017). Eski Türkçede ilgi ve belirtme durum ekleri adlı makalede bir düzenleme. Journal of Turkish Language and Literature, 3(2), 155-168.
• Özek, F. (2014). Tarihî Türk lehçelerinde ünlüler. Akçağ Yayınları.
• Özkan, A. (1999). Türkçede fiil-tamlayıcı ilişkisi ve fiillerin istem değiştirmesi. Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1, 125-143.
• Özkan, A. (2011). Eski Anadolu Türkçesindeki bazı fiillerin hâl ekli tamlayıcıları ve bu tamlayıcılarda zaman içinde görülen değişiklikler. Turkish Studies, 6, 521-532.
• Özkan, F. (1999). Bugünkü Türk lehçelerinde iletişimi zorlaştıran kelimeler. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996 içinde (ss. 883-889). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özsoy, N. (1993). Eski Anadolu Türkçesinde hâl eklerinin fiillerle münasebeti [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pekacar, Ç., Erdem Uçar, F. M. (2015). Çağatay Türkçesinde +nI ilgi hâli eki. International Journal of Languages Education and Teaching UDES, 443-456.
• Resulov, A. (1995). Akraba diller ve yalancı eş değerler sorunu. Türk Dili, 524, 916-924.
• Sev, G. (2007). Tarihî Türk lehçelerinde hâl ekleri. Akçağ Yayınları.
• Sev, G. (2019). Etmek fiiliyle yapılan birleşik fiiller ve tamlayıcılarla kullanılışı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2003). On the origine of the Turkic genitive suffix. Makaleler I içinde (ss. 347-352). Grafiker Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Türkçede ilgi hâli ekinin kökeni üzerine (Gökçen Bilgin, Çev.). Dil Araştırmaları, 13, 157-162.
• Uğurlu, M. (2001). Türk lehçelerinin aktarımında valenz sözlüklerinin önemi. Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Sözlük Bilim Sempozyumu Bildirileri içinde (ss. 197-206). Gazimağusa.
• Uğurlu, M. (2002). Kırgız ve Türkiye Türkçesi arasında bire bir kelime eşdeğerliği, Camiyla romanındaki meseleler üzerine. Scholarly Depth and Accuracy. A Festschrift to Lars Johanson içinde (ss. 389-401) (Nurettin Demir ve Fikret Turan, Eds.). Grafiker Yayınları.
• Uğurlu, M. (2004). Türk lehçeleri arasında kelime eşdeğerliği, Bilig. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 29 (Bahar 2004), 29-40.
• Uğurlu, M. (2007). Die ‘falschen Freunde’: Ein Problem bei der Übersetzung zwischen den Türksprachen. Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt. Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz Universität Mainz, 4.-7. Oktober 2002 (Hendrik Boeshoten and Heidi Stein, Eds.) (pp. 206-214). Turkologica 69.
• Uğurlu, M. (2011). Lehçe içi aktarmada yalancı eşdeğerlik. 38.Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS) içinde (ss. 1877-1890). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Kitabevi Yayınları.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Yıldız, İ. vd. (2014). Biçimbirimler türetim ve işletim ardıllarının sözlü dildeki kullanım sıklığı. Papatya Yayıncılık Eğitim.