BUDİZM’DE KURTULUŞ VE BODHİSATTVALAR ÜZERİNE ESKİ UYGURCA FRAGMANLAR

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 381 - 402, 14.12.2025

Uğur Uzunkaya , Muhammet Raşit Öztürk

https://doi.org/10.32321/cutad.1651248

Öz

Hindistan’da ortaya çıkan Budizm, sonsuzluğu ve karmanın sonuçlarını yansıtan, saṃsāra olarak bilinen yeniden doğuş döngüsüne insanı dâhil eder. Budizm’in kurucusu Buddha’ya göre kurtuluşa ulaşmak için kişinin dört soylu hakikati anlaması ve doğum-ölüm döngüsünden ruhsal özgürlüğe doğru çabalaması gerekir. Budizm’deki yeniden doğum döngüsü, bağımlılıktan kaynaklanan ve acı ve cehaletle sonuçlanan on iki halka veya bir başka ifadeyle on iki bağımlı bağlantıdan kaynaklanmaktadır. Farklı Budist okulları kurtuluşa dair farklı yorumlar sunar ve en iyi yeniden doğuşun bile bunu güvence altına almadığını kabul eder. Muhafazakâr bir düşünce ekolü olan Theravāda Budizmi’nde ideal kişi, açgözlülüğü, nefreti ve yanılsamayı yenerek kurtuluşa erişmiş olan Arhat’tır. Theravāda Budizmi, benliğin eksikliğini bir kavram olarak değerlendirir ve bireysel kurtuluşu temel alır. Ancak Mahāyāna Budizmi, bütün varlıkların koruyucusu olan Bodhisattva’yı ideal birey olarak görür. Bodhisattva yolu, Theravāda’daki Arhat yolundan farklıdır; Bodhisattvalar bireysel aydınlanma yerine, herkesi kurtuluşa kavuşturmak için kendi kurtuluşlarını ertelerler. Saṃsāra ve nirvāṇa arasındaki fark ancak Mahāyāna Budizmi’ndeki bilgelikle ortaya çıkar. Alternatif olarak, bu ekol, bütün varlıkların aydınlanmayı ve doğuştan gelen Buddha doğasını keşfetmelerine yardımcı olmak için Buddha ve Bodhisattvaların kurtarıcı imgelerini kullanır. Bu bağlamda makalede, Budizm’deki kurtuluş fikri ve Bodhisattvalar hakkındaki 62 satırlık üç Eski Uygurca yazma parçası filolojik olarak yayımlanmıştır. Daha önce yayımlanmamış olan bu üç Eski Uygurca fragman, bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda şu arşiv numaralarıyla korunmaktadır: U 227 (T II S 21c), Mainz 830 (T III M 148a) ve U 1006 (o. F.). Bu çalışmadaki ilk fragman 10 satırdan oluşur ve fragmanda konu Budizm’de kişinin dileklerini nasıl gerçekleştireceği ve yeniden doğumdan nasıl kurtulacağıdır. 32 satırdan oluşan ikinci fragmanın A sayfasında dinî yetkide yanlışlıkla hak iddia eden sınıftan (Skt. icchantika), dört gereklilikten (Skt. praccaya) ve ānantarya günahından bahsedilirken, B sayfasında Budist zümrelerden söz edilir. Bu yazıdaki son fragman ise Tıdıgsız “Engelsiz” ismindeki bir Bodhisattva’yı konu alır. Bu makale, yukarıda adı geçen üç Eski Uygurca parçanın çeviri yazısını, harf çevirisini, Türkçeye dil içi çevirisini, açıklamalarını ve sözlüğünü ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca , Budizm , Bodhisattva , Kurtuluş , Metin Neşri

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

OLD UYGHUR FRAGMENTS ON BUDDHIST SALVATION AND BODHISATTVAS

Öz

Buddhism, originating in India, includes human beings in the cycle of rebirth known as saṃsāra, reflecting eternity and the consequences of karma. According to Buddhism’s founder Buddha, one must understand the four noble truths and strive for spiritual freedom from the cycle of birth and death in order to achieve salvation. The cycle of rebirth, according to Buddhism, stems from twelve links of dependence arising, originating from dependence, and resulting in suffering and ignorance. Buddhist schools offer varying interpretations of salvation, acknowledging that even the best rebirth does not ensure it. The ideal in Theravāda Buddhism, a conservative school of thought, is the Arhat, who has reached liberation by conquering greed, hatred, and delusion. Theravāda Buddhism views the lack of self as a concept and argues that individual liberation is key. However, Mahāyāna Buddhism sees the Bodhisattva as the ideal individual, the protector of all beings. The Bodhisattva path differs from the Arhat path in Theravāda. Instead of individual enlightenment, Bodhisattvas postpone their liberation to bring salvation to all. The difference between saṃsāra and nirvāṇa is only apparent through wisdom in Mahāyāna Buddhism. Alternatively, this school uses the imagery of Buddhas and Bodhisattvas as saviors to help all beings discover enlightenment and their innate Buddha nature. Three 62-line Old Uyghur fragments on Buddhist salvation and Bodhisattvas are philologically edited in this article. The Berlin Turfan Collection houses these three unpublished Old Uyghur fragments, cataloged as follows: U 227 (T II S 21c), Mainz 830 (T III M 148a), and U 1006 (o. F.). Buddhist methods for realizing wishes and avoiding rebirth are the focus of the 10-line first fragment examined in the article. In the 32-line second fragment, page A covers a class of followers who falsely claim religious authority (Skt. icchantika), four requirements (Skt. praccaya), and the sin of ānantarya, whereas page B discusses Buddhist affiliations. The third fragment focuses on tıdıgsız, a Bodhisattva known as “The Unhindered.” This article presents the transcription, transliteration, intralingual Turkish translation, explanations, and glossary of the aforementioned Old Uyghur fragments.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur , Buddhism , Bodhisattva , Salvation , Text Edition

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Adams, D. Q. (2013). A dictionary of Tocharian B. Vol. 1-2 (revised and greatly enlarged). Rodopi.
• Arat, R. R. (1940-42). Uygurlarda ıstılahlara dair. Türkiyat Mecmuası, 7-8, 56-81.
• Auffarth, C., Kippenberg, H. G. ve Michaels, A. (2006). Wörterbuch der religionen. Kröner.
• Barutçu Özönder, S. (1998). Sthiramati’nin Vasubandhu’nun Abhidharmakośaśāstrs’sına yazdığı tefsirin ETü. tercümesi. Abidarım ḳıınlıġ koşavarti şastirtaḳı çınkirtü yörüglerning kingürüsi’nden üç itigsizler: Giriş, metin, tercüme, notlar, indeks, XXX levha. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Carling, G. ve Pinault, G.-J. (2023). Dictionary and thesaurus of Tocharian A. Harrassowitz.
• Davids, T. W. R. ve Stede, W. (1921-1925). The Pali text society’s Pali-English dictionary. Pali Text Society. Digital Dictionary of Buddhism, Erişim tarihi: 23.02.2025, www.buddhism-dict.net (DDB)
• Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean texts. Vol. III: Texts from Central Asia and China. Part 1. Dictionary of Manichaean Middle Persian and Partian. Brepols.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary Vol. II: Dictionary. Yale University. Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Brill.
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin grameri (Mehmet Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gharib, B. (1995). Sogdian dictionary: Sogdian-Persian-English. Farhangan.
• Hirakawa, A. 平川彰 (1997). Bukkyō kan-bon dai jiten 佛教漢梵大辭典 [Buddhist Chinese-Sanskrit dictionary]. Tōkyō.
• Japanese-English Buddhist Dictionary (1979). Daitō Shunppansha.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede ikilemeler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford University Press.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Poucha, P. (1955). Institutiones linguae Tocharicae. Pars I: Thesaurus linguae Tocharicae dialecti A. Statni Pedagogicke Nakladatelstvi.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 1: a-asvık. Steiner.
• Soothill, W. E. ve Hodous, L. (1937). A dictionary of Chinese Buddhist terms: with Sanskrit and English equivalents and a Sanskrit-Pali index. Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.
• Tuguşeva, L. Yu. (2008). Sutra obşçiny belego lotosa. Tyurkskaya versya. Faksimle rukopisi. Transkripsiya teksta. Perevod s rannesrednevekovogo tyurkskogo yazıka, predislovie, primeçaniya, ukazatel’ slov. Pamyatniki pis’mennosti vostoka.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (t.y.). A sayfası (Raf numarası U 227 [T II S 21c]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0227seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (t.y.). A sayfası (Raf numarası Mainz 830 [T III M 148a]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0830_seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (t.y.). A sayfası (Raf numarası U 1006 [o. F.]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1006seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (t.y.). A sayfası (Raf numarası U 1006 [o. F.]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1006seite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (t.y.). B sayfası (Raf numarası U 227 [T II S 21c]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0227seite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (t.y.). B sayfası (Raf numarası Mainz 830 [T III M 148a]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0830_seite2.jpg
• Uçar, E. (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur: IX. tegzinç. Diplomatik neşir usûlüyle yayını, tercüme, açıklamalar ve dizin. Dinozor Kitabevi Yayınları.
• URL-1: U 227 (T II S 21c), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://www.qalamos.net/receive/DE2458Book_manuscript_00026157
• URL-2: Mainz 830 (T III M 148a), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://www.qalamos.net/receive/DE2458Book_manuscript_00021068
• URL-3: U 1006 (o. F.), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland. Erişim tarihi: 24.02.2025, https://www.qalamos.net/receive/DE2458Book_manuscript_00026986
• Uzunkaya, U. (2020). Budist Eski Uygur edebiyatından iki metin (metin-çeviri-açıklamalar-dizinler). Kesit Yayınları.
• Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Teil 1. [Vorwort, Einleitung, Edition]. Teil 2. [Glossar, Transliterationen, Tafeln]. Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Universitätsverlag Göttingen.
• Wilson H. S. (2002). Salvation in world religions: an evolving Christian understanding. Mission Studies, 19(1), 108-36.